Λίγο καιρό πριν μεταναστεύσει στην Ελβετία για να ξεκινήσει την ειδικότητά του στην ψυχιατρική, ο Λάμπρος Περόγαμβρος είδε τυχαία το φίλμ του Βιμ Βέντερς, «Μέχρι το τέλος του κόσμου», όπου μία ομάδα επιστημόνων κάπου στην έρημο της Αυστραλίας δημιουργούν τη δική τους «μηχανή των ονείρων».
«Οταν είδα την ταινία είπα “αυτός είναι ο τομέας που θέλω να ασχοληθώ”». Αρκετά χρόνια μετά, ο επίκουρος καθηγητής στο Τμήμα Ψυχιατρικής και Νευροεπιστημών του Πανεπιστημίου της Γενεύης έφτιαξε τη δική του ερευνητική ομάδα με όνομα «Νευροψυχιατρική του ύπνου και των ονείρων» και σήμερα μελετά επιστημονικά τα όνειρα, διευθύνοντας παράλληλα το Κέντρο Υπνου στο ίδιο πανεπιστήμιο.
Αν και το τέλος της ταινίας του Βέντερς δεν ήταν και το πιο αισιόδοξο, καθώς οι Αυστραλοί επιστήμονες, παθιασμένοι από το να βλέπουν τα όνειρά τους, ξεχνούν να φάνε και πεθαίνουν από ασιτία, ο Λάμπρος Περόγαμβρος και η ομάδα του κάνουν σημαντικά βήματα σε αυτόν τον πρόσφατο επιστημονικό κλάδο, ο οποίος κατέστη δυνατός προς διερεύνηση χάρη στις νέες τεχνολογικές μεθόδους.
-
Μύθοι και αλήθειες για τα όνειρα
Πληροφορίες: Λάμπρος Περόγαμβρος
-
Η θεωρία του Φρόιντ παραμένει δημοφιλής, όμως δεν υπάρχουν επιστημονικές αποδείξεις ότι στα όνειρα συμβαίνουν διαδικασίες «μεταμφίεσης» και αποκρυπτογράφησης συμβόλων.
-
Τι είναι οι «μεταφορές» στα όνειρα: Για παράδειγμα, αν μια ασθενής ονειρεύεται την ημερομηνία του θανάτου της, αυτή είναι μία πιθανή μεταφορά για τη συνειδητοποίηση ότι παραμελεί τις δικές της ανάγκες.
-
Κατά τη διάρκεια του ύπνου, ο εγκέφαλός μας επεξεργάζεται τις πληροφορίες που λαμβάνουμε από το περιβάλλον μας όταν είμαστε ξύπνιοι. Αυτές οι ενδείξεις μπορούν να οδηγήσουν στη δημιουργία σεναρίων.
-
Η ύπαρξη καθολικών ονείρων που μοιράζονται όλοι οι πολιτισμοί δεν τεκμηριώνεται. Αντιθέτως οι μελέτες μας έχουν δείξει ότι το περιεχόμενο των ονείρων διαφέρει σημαντικά από πολιτισμό σε πολιτισμό.
Πώς ερευνώνται τα όνειρα
Ξεκινώντας από τη σύγχρονη επιστήμη των ονείρων, η οποία τοποθετεί τον εγκέφαλο στο επίκεντρο των ονειρικών διεργασιών, ο κ. Περόγαμβρος σημειώνει στη συνέντευξή του στην «Κ» πως όλα ξεκινούν από τη μελέτη της υποκειμενικής εμπειρίας του ονείρου και της ενθύμισης αυτού.
«Συχνά χρησιμοποιούμε τη μέθοδο των “σειριακών αφυπνίσεων”, όπου ξυπνάμε τους συμμετέχοντες αρκετές φορές κατά τη διάρκεια της νύχτας και τους ρωτάμε για το περιεχόμενο των ονείρων που είχαν μόλις πριν ξυπνήσουν. Επειτα αναλύουμε την εγκεφαλική λειτουργία κατα τη διάρκεια των δευτερολέπτων που προηγούνται κάθε ξύπνηματος για να μελετήσουμε ποιες περιοχές ενεργοποιούνται κατά τη διάρκεια του ονείρου. Η σύγχρονη επιστήμη περιλαμβάνει επίσης τη χρήση προχωρημένων εργαλείων μελέτης του περιεχομένου (όπως η τεχνητή νοημοσύνη), αλλά και γνωστικών και συναισθηματικών δοκιμασιών για τη μελέτη του περιεχομένου, της ερμηνείας, και της λειτουργίας των ονείρων», εξηγεί.
Τα κύρια ερωτήματα που επιχειρεί να απαντήσει η επιστημη των ονείρων αφορούν το πώς ο εγκέφαλος παράγει τα όνειρα, το τι ονειρευόμαστε και γιατί. Προκειμένου να απαντήσουν τα ερωτήματα αυτά οι επιστήμονες μελετούν τι συμβαίνει στον εγκέφαλό μας όταν ονειρευόμαστε. «Ο φλοιός του εγκεφάλου είναι η θεατρική σκηνή στην οποία λαμβάνει χώρα η πολύχρωμη, και μερικές φορές αλλόκοτη και μαγική παράσταση των ονείρων υπό τη διεύθυνση ενός ευφάνταστου σκηνοθέτη», σχολιάζει ο καθηγητής.
Είναι συναρπαστικό να σκεφτούμε ότι ονειρευόμαστε τουλάχιστον 15 χρόνια της ζωής μας.
«Ονειρευόμαστε σχεδόν όλη τη νύχτα (~60% του χρόνου κατά τη διάρκεια των σταδίων του λεγόμενου ύπνου NREM και >80% του χρόνου κατά τη διάρκεια του ύπνου REM). Στην πραγματικότητα, αν αναλογιστούμε ότι περνάμε περίπου 26 χρόνια της ζωής μας κοιμώμενοι (δηλαδή το ένα τρίτο της ζωής μας), είναι συναρπαστικό να σκεφτούμε ότι ονειρευόμαστε τουλάχιστον 15 χρόνια της ζωής μας» προσθέτει.
💭 Τι συμβαίνει στον εγκέφαλό μας όταν ονειρευόμαστε;💭
- Το όνειρο σχετίζεται με δομές στην επιφάνεια του εγκεφάλου (που επίσης ονομάζεται φλοιός), όπως η περιοχή της όρασης και φαντασίας (ινιακός φλοιός), αλλά και με βαθύτερες περιοχές του εγκεφάλου που σχετίζονται με τα συναισθήματα και τη μνήμη (ιππόκαμπος, αμυγδαλή, ραβδωτό σώμα).
- Ετσι, η προέλευση ενός ονείρου φαίνεται να συνδέεται με την αυθόρμητη επανενεργοποίηση αναμνήσεων από το παρελθόν. Αυτές οι επανενεργοποιήσεις, που παρατηρούνται στον ιππόκαμπο και σε υποφλοιώδεις περιοχές, μπορεί να αφορούν πρόσφατες ή παλιές αναμνήσεις.
- Οι αναμνήσεις με υψηλή συναισθηματική αξία επανενεργοποιούνται κατά προτεραιότητα κατά τη διάρκεια του ύπνου, χάρη στον συντονισμό μεταξύ των συστημάτων μνήμης και ανταμοιβής.
- Τα γεγονότα των προηγούμενων ημερών έχουν μεγαλύτερη πιθανότητα να αποτελέσουν πηγή του ονείρου στο πρώτο μισό της νύχτας, ενώ γεγονότα πιο παλιά (που έλαβαν χώρα πάνω από έναν μήνα ή και περισσότερα χρόνια πριν) επανεμφανίζονται στο δεύτερο μισό της νύχτας, κατά τη διάρκεια του ύπνου REM.
- Η επεξεργασία αυτών των σημάτων από παρελθοντικές μνήμες από τον φλοιό καθιστά την ονειρική εμπειρία προσιτή στη συνείδηση.
Τα οφέλη των ονείρων
Στην ερώτηση αν τα όνειρα μάς βοηθάνε την περίοδο που είμαστε ξύπνιοι, η απάντηση είναι καταφατική. Οπως σημειώνει, τα όνειρα έχουν συνδεθεί με την ενίσχυση των αναμνήσεων, την τόνωση της δημιουργικότητας, τη διαχείριση των συναισθημάτων, ακόμη και με τη βελτίωση ορισμένων επιδόσεων.
«Ορισμένοι ερευνητές πιστεύουν επίσης ότι τα όνειρα παίζουν ρόλο στη συνολική λειτουργία του ύπνου, ενώ μεταξύ των διαφόρων θεωριών, εκείνη που φαίνεται να είναι συμβατή τόσο με την ψυχανάλυση όσο και με τις πρόσφατες επιστημονικές έρευνες είναι ότι τα όνειρα βοηθούν στη ρύθμιση των συναισθημάτων μας», εξηγεί ο κ. Περόγαμβρος.
Πέρα όμως από τα όποια γενικά οφέλη μπορούν οι ειδικοί να εντοπίσουν, η λειτουργία των ονείρων είναι κάτι πιο σύνθετο, το οποίο δεν μπορεί να βασιστεί ούτε σε καθολικά συστήματα και φυσικά ούτε σε ονειροκρίτες. Οπως λέει ο ειδικός: «Το νόημα ενός ονείρου είναι μοναδικό κι αυτό γιατί τα όνειρα συχνά αντανακλούν το παρελθόν μας και, αναλύοντάς τα, μπορούμε να κατανοήσουμε καλύτερα την προσωπικότητα, τις ανησυχίες, τις επιθυμίες και τα συναισθήματά μας, θετικά ή αρνητικά.
Τα όνειρα έχουν συνδεθεί με την ενίσχυση των αναμνήσεων, την τόνωση της δημιουργικότητας, τη διαχείριση των συναισθημάτων ακόμη και με τη βελτίωση ορισμένων επιδόσεων.
»Ο Φρόιντ έγραφε: “Η απόδραση είναι ο καλύτερος τρόπος για να γίνεις αιχμάλωτος αυτού από το οποίο προσπαθείς να ξεφύγεις” (Delusion and Dream in W. Jensen’s Gradiva, 1907), γεγονός που αντικατοπτρίζεται στο φαινόμενο της “αναπήδησης στα όνειρα” (dream rebound). Το φαινόμενο αυτό αφορά την επανεμφάνισή στα όνειρα αρνητικών σκέψεων ή συναισθημάτων που καταστείλαμε κατά τη διάρκεια της ημέρας. Αυτό υποδηλώνει ότι όσο περισσότερο αγωνιζόμαστε –συνειδητά ή μη– να διώξουμε ένα συναίσθημα ή μια σκέψη, τόσο περισσότερο θα επανεμφανιστεί στα όνειρά μας».
Ο καθηγητής αναφέρεται και σε άλλες μελέτες, οι οποίες έχουν δείξει πως με το να ονειρεύεσαι μια δοκιμασία μάθησης κατά τη διάρκεια του ύπνου, έχεις καλύτερες επιδόσεις στη δοκιμασία αυτή κατά την αφύπνιση. Αλλες έρευνες, όπως λέει, δείχνουν πως τα όνειρα προτείνουν συχνά λύσεις σε συναισθηματικές συγκρούσεις που αντιμετωπίζουμε κατά τη διάρκεια της ημέρας. Για παράδειγμα, αν κάποιος νιώθει ενοχές για ένα λάθος, μπορεί να ονειρευτεί ότι διορθώνει το λάθος αυτό. «Με αυτόν τον τρόπο κάποια όνειρα λειτουργούν ως μηχανισμός αυτογνωσίας, αλλά και αυτοθεραπείας, βοηθώντας μας να βρούμε μια καλύτερη ψυχική ισορροπία», εξηγεί ο ίδιος.
Οταν τα όνειρα νικούν την κατάθλιψη
Η πιο πρόσφατη έρευνα του ίδιου και της ομάδας του με τη χρήση εργαλείου τεχνητής νοημοσύνης για τη συναισθηματική ανάλυση των ονείρων 115 υγιών συμμετεχόντων «ρίχνει» φως και στο είδος των ονείρων που βλέπουμε. Σύμφωνα με τον κ. Περόγαμβρο διαπιστώθηκε ότι περίπου το 10% των ονείρων ήταν καθαρτικά, μετατρέποντας αρνητικά συναισθήματα σε θετικά (σ.σ. Το καθαρτικό όνειρο γίνεται αρχικά αντιληπτό ως δυσάρεστο από την πλειονότητα των ονειρευομένων, όμως χάρη στη συναισθηματική του επίλυση προσφέρει στο τέλος βαθιά ανακούφιση).
Οσο περισσότερα καθαρτικά όνειρα έβλεπαν οι ασθενείς κατά τη διάρκεια της θεραπείας τους, τόσο μεγαλύτερη μείωση της κατάθλιψής τους παρατηρήθηκε στη συνέχεια.
Παρατηρήθηκε επίσης ότι μεταξύ πέντε τύπων συναισθηματικών ονείρων (εφιάλτες, κακά όνειρα, καθαρτικά όνειρα, θετικά όνειρα, ουδέτερα όνειρα), μόνο τα καθαρτικά όνειρα συνδέονταν με χαμηλότερα επίπεδα κατάθλιψης σε ασθενείς με εφιάλτες κατά τη διάρκεια της ψυχοθεραπείας. «Με άλλα λόγια, όσο περισσότερα καθαρτικά όνειρα έβλεπαν οι ασθενείς κατά τη διάρκεια της θεραπείας τους, τόσο μεγαλύτερη μείωση της κατάθλιψής τους παρατηρήθηκε στη συνέχεια. Αυτό ενισχύει την ιδέα ότι τα όνειρα αυτά παίζουν σημαντικό ρόλο στην ψυχική ισορροπία και ευεξία», σχολιάζει.
💤Εφιάλτες Vs καλών ονείρων💤
😴Τα όνειρα κατά τη διάρκεια του ύπνου REM είναι γενικά μακρύτερα, πιο περίεργα και πιο πολύπλοκα από εκείνα κατά τη διάρκεια του ύπνου NREM. Οι αφηγήσεις των ονείρων από τον ύπνο REM μοιάζουν περισσότερο με ιστορίες ή ταινίες. Τα όνειρα εδώ χαρακτηρίζονται από έντονα συναισθήματα, συχνά αρνητικά, όπως φόβος ή θλίψη, αλλά μπορεί να υπάρχουν και θετικά συναισθήματα. Επιπλέον, τα όνειρα σε αυτό το στάδιο έχουν έντονο κοινωνικό περιεχόμενο, ακόμη πιο πλούσιο και από τις εμπειρίες της ημέρας.
😴Τα όνειρα του ύπνου NREM, από την άλλη πλευρά, είναι μικρότερα και απλούστερα: το όνειρο συχνά έχει τη μορφή σκέψεων και ο ονειρευόμενος τείνει να βιώνει πιο ήρεμες και φιλικές κοινωνικές αλληλεπιδράσεις.
Από τους ονειροκρίτες στην ΑΙ
Επιστρέφοντας στο γιατί οι ονειροκρίτες δεν έχουν καμία επιστημονική βάση, ο καθηγητής εξηγεί πως η σύγχρονη επιστήμη θεωρεί αντίθετα ότι τα όνειρα δεν έχουν προκαθορισμένη λειτουργία, δεν εξυπηρετούν κανέναν συγκεκριμένο σκοπό, αλλά μπορεί απλώς να αντανακλούν την αυθόρμητη δραστηριότητα του εγκεφάλου μας κατά τη διάρκεια του ύπνου. «Ο εγκέφαλός μας, όταν ονειρεύεται, μοιάζει περισσότερο με έναν μουσικό της τζαζ που αυτοσχεδιάζει παρά με έναν συνθέτη που ακολουθεί μια παρτιτούρα. Παρ’οτι τα όνειρα μπορούν να ερμηνευθούν, είναι έργα που δεν δημιουργούνται απαραίτητα με βάση κάποιο ευφυή σχεδιασμό, για κάποιο συγκεκριμένο σκοπό ή για να προβλέψουν το μέλλον».
.», σημειώνει.
Και πώς ένας επιστήμονας ερμηνεύει τα όνειρα; H απάντηση στο ερώτημα ξεκινά από το γεγονός πως η ερμηνεία των ονείρων πρέπει να λαμβάνει υπόψη την προσωπική ιστορία, τα γεγονότα των προηγούμενων ημερών, αλλά και το κοινωνικοπολιτισμικό πλαίσιο κάθε ατόμου. Ο ίδιος γνωρίζει ωστόσο πως παρά την όποια πρόοδο, η κατάνοηση των ονείρων παραμένει ακόμα σε μεγάλο βαθμό μυστήριο. Ενας λόγος που συμβαίνει αυτό είναι πως η μελέτη των ονείρων μπορεί να γίνει μόνο αν ο άνθρωπος που το είδε το θυμάται όταν ξυπνήσει. «Παραμένει δύσκολο να αποδειχθεί επιστημονικά αν ένα ξεχασμένο όνειρο είχε κάποιο λειτουργικό αντίκτυπο», τονίζει ο ειδικός.
Η τεχνητή νοημοσύνη πάντως είναι ένα εργαλείο που και σε αυτό το πεδίο μπορεί να δώσει λύσεις. Η ερευνητική ομάδα «Νευροψυχιατρική του ύπνου και των ονείρων» του Πανεπιστημίου της Γενεύης αυτήν την περίοδο στοχεύει στη χρήση μεθόδων AI για την ανάλυση του ονειρικού περιεχομένου, στη χρήση των ονείρων στην ψυχοθεραπεία και ως ψυχοθεραπεία, αλλά και στη χρήση πρωτοποριακών μεθόδων όπως η διέγερση χρονικής παρεμβολής (temporal interference stimulation) για την εξερεύνηση και εύρεση της απόλυτης πηγής των ονείρων στον εγκέφαλο.
Το μόνο σίγουρο πάντως για τον καθηγητή είναι πως αυτό που κατοικεί στον κόσμο των ονείρων μπορεί να μην είναι γνωστό μέχρι να το βιώσει και να το εξερευνήσει ο ονειρευόμενος. Μπορεί να υπάρχουν δράκοι ή νέες αχαρτογράφητες χώρες που μένει να ανακαλυφθούν από τον ονειροπόλο-εξερευνητή. «Ακόμη και οι πιο εσωστρεφείς άνθρωποι, που παίρνουν ελάχιστα ρίσκα στην ξύπνια καθημερινή ζωή τους, έχουν τη δυνατότητα να εξερευνήσουν έναν απεριόριστο και αφάνταστο αριθμό τόπων, γεγονότων και καταστάσεων, από τα πιο επικίνδυνα έως τα πιο συναρπαστικά, με απόλυτη ασφάλεια στα όνειρά τους», καταλήγει.
Φωτογραφία Εξωφύλλου: Ο Λάμπρος Περόγαμβρος και οι ερευνητές της ομάδας με όνομα «Νευροψυχιατρική του ύπνου και των ονείρων» του Πανεπιστημίου της Γενεύης.
