Η συζήτηση για το μέλλον της εργασίας συνήθως περιστρέφεται γύρω από την τεχνολογία: ποιες θέσεις θα εξαφανιστούν, ποια επαγγέλματα θα γεννηθούν, ποια εργαλεία θα πρέπει να γνωρίζει κανείς για να σταθεί στην αγορά. Στην πραγματικότητα, όμως, το ερώτημα είναι βαθύτερο: ποια εφόδια αντέχουν στον χρόνο, όταν οι τεχνικές γνώσεις απαξιώνονται με ταχύτητα που λίγοι μπορούν να παρακολουθήσουν; Σε αυτό το ερώτημα επιχειρεί να απαντήσει η νέα μελέτη που συνυπέγραψε η Χέιτζιν Γιουν, αναπληρώτρια καθηγήτρια στο Seoul National University, η οποία παρουσιάστηκε πρόσφατα στο Harvard Business Review. Το συμπέρασμα είναι ξεκάθαρο: οι τεχνικές δεξιότητες είναι απαραίτητες για να ξεκινήσει κάποιος την καριέρα του, αλλά η πραγματική επαγγελματική εξέλιξη εξαρτάται από τις λεγόμενες ήπιες δεξιότητες: την κριτική σκέψη, την επικοινωνία, την ενσυναίσθηση, την ικανότητα συνεργασίας. «Η αγορά ζητά εργαζομένους που να είναι παραγωγικοί από την πρώτη μέρα», σημειώνει η Γιουν στην «Κ». «Ομως αυτό δεν αρκεί. Εκπαίδευση δεν σημαίνει μόνο να μάθεις ένα εργαλείο. Είναι και να μάθεις να σκέφτεσαι, να κρίνεις, να κατανοείς τον κόσμο».
Οσοι έχουν δυνατά θεμέλια –στην ανάλυση, στη δομή, στην κριτική σκέψη– μπορούν να μάθουν γρήγορα τα νέα εργαλεία. Οσοι δεν τα έχουν, μένουν πίσω.
Η καθηγήτρια Γιουν γνωρίζει το πρόβλημα από μέσα, καθώς διδάσκει χρόνια σε προπτυχιακούς και μεταπτυχιακούς φοιτητές. Στην ανώτατη εκπαίδευση, όπως λέει, υπάρχει μια διαρκής σύγκρουση: να εφοδιάσουμε τους φοιτητές με τεχνικές δεξιότητες που θα τους φανούν χρήσιμες αμέσως στην αγορά ή να τους καλλιεργήσουμε θεμέλια σκέψης που θα τους συνοδεύουν σε όλη τους τη ζωή; Η πίεση από την αγορά οδηγεί συχνά τα πανεπιστήμια να επιλέγουν το πρώτο. Μαθήματα που θεωρούνται «θεωρητικά», όπως τα μαθηματικά, μπαίνουν στο περιθώριο για χάρη πιο «χρήσιμων» αντικειμένων, όπως ο προγραμματισμός. Ομως, η εμπειρία δείχνει ότι αυτή η επιλογή μπορεί μακροπρόθεσμα να αποδειχθεί ανεπαρκής. «Το Χάρβαρντ κάποτε περιόρισε τα μαθηματικά στο πρόγραμμα σπουδών για να δώσει μεγαλύτερη βαρύτητα στον προγραμματισμό», αναφέρει η Γιουν. «Λίγα χρόνια αργότερα χρειάστηκε να αναθεωρήσει. Κατάλαβαν ότι χωρίς τη μαθηματική βάση, οι φοιτητές δεν μπορούσαν να κατανοήσουν την ουσία των προβλημάτων. Ο κώδικας μπορεί να αλλάζει. Η ικανότητα να αναλύεις και να σκέφτεσαι όχι». Η ίδια επιμένει ότι αυτό που συχνά φαίνεται «άχρηστο» είναι το πιο θεμελιώδες. Η γνώση αφηρημένων εννοιών, η εξάσκηση στη λογική, η ικανότητα να κρίνεις τι είναι σωστό και τι λάθος είναι δεξιότητες που δεν χάνονται με την αλλαγή της μόδας. Αντίθετα, είναι εκείνες που κάνουν κάποιον ικανό να προσαρμοστεί στις ανατροπές. «Παραδείγματα υπάρχουν πολλά. Η Java, κάποτε προϋπόθεση για κάθε προγραμματιστή, σήμερα έχει χάσει τη θέση της από άλλες γλώσσες. Το ίδιο συμβαίνει με δεκάδες εργαλεία που κάποτε θεωρούνταν απαραίτητα και σήμερα έχουν σχεδόν εξαφανιστεί». Η μελέτη της Γιουν δείχνει ότι η φθορά των τεχνικών γνώσεων είναι σχεδόν νομοτελειακή. «Οσοι έχουν δυνατά θεμέλια –στην ανάλυση, στη δομή, στην κριτική σκέψη– μπορούν να μάθουν γρήγορα τα νέα εργαλεία. Οσοι δεν τα έχουν, μένουν πίσω», τονίζει.
Η αξία των soft skills
Η έρευνα καταγράφει και κάτι ακόμη: όσο κάποιος ανεβαίνει στην επαγγελματική ιεραρχία τόσο μικρότερο ρόλο παίζουν οι τεχνικές δεξιότητες και τόσο μεγαλύτερη σημασία αποκτούν τα λεγόμενα «soft skills». Στα πρώτα χρόνια μιας καριέρας, αρκεί να ξέρεις να εκτελείς καλά τη δουλειά σου. Στα επόμενα, όμως, χρειάζεται να παίρνεις αποφάσεις, να συντονίζεις ομάδες, να συνεργάζεσαι με ανθρώπους διαφορετικών ειδικοτήτων. «Εκεί χρειάζεσαι κρίση, επικοινωνία, ικανότητα συνεργασίας», λέει η Γιουν στην «Κ». «Δεν αρκεί να γνωρίζεις για παράδειγμα έναν κώδικα. Πρέπει να μπορείς να συνθέτεις, να αξιολογείς, να εμπνέεις». Αυτή η διαπίστωση μπορεί να φαίνεται αυτονόητη, αλλά συχνά ξεχνιέται. Ειδικά σε περιόδους ταχείας τεχνολογικής ανάπτυξης, η προσοχή στρέφεται αποκλειστικά στα εργαλεία. Ομως, όπως υπογραμμίζει η Γιουν, η πραγματική αξία βρίσκεται αλλού: στις δεξιότητες που δεν απαξιώνονται.
Το πρόβλημα ωστόσο είναι ότι συχνά μιλάμε για αυτές χωρίς να τις εννοούμε πραγματικά. Οροι όπως «ενσυναίσθηση» και «επικοινωνία» επαναλαμβάνονται διαρκώς στα συνέδρια και στα προγράμματα κατάρτισης, με τον κίνδυνο να καταντήσουν κενές λέξεις. Η Χέιτζιν Γιουν σχολιάζει: «Πράγματι, η λέξη “ενσυναίσθηση” για παράδειγμα έχει καταντήσει να λέγεται χωρίς να εννοείται. Το νόημα βρίσκεται στο πώς ακούς τον άλλον, πώς αντιλαμβάνεσαι τις σιωπές του, πώς κατανοείς τα συμφραζόμενα. Δεν είναι η φράση, είναι η πράξη». Αυτό που η ίδια επισημαίνει είναι ότι τα soft skills δεν κατακτώνται μέσα από λίστες εκφράσεων ή διπλώματα ταχείας εκπαίδευσης. Είναι αποτέλεσμα εμπειρίας, αλληλεπίδρασης, διαρκούς εξάσκησης στο να αντιλαμβάνεσαι τον άλλον και να κρίνεις σε πραγματικό χρόνο πώς θα σταθείς απέναντί του.
Η τεχνητή νοημοσύνη μπορεί να μεταφράσει, να οργανώσει δεδομένα, να δώσει εναλλακτικές. Αλλά δεν μπορεί να πει τι είναι σωστό και τι όχι για εμάς
Η είσοδος της τεχνητής νοημοσύνης στη συζήτηση μοιάζει αναπόφευκτη. Μπορεί μια μηχανή να υποκαταστήσει τις δεξιότητες που θεωρούμε κατεξοχήν ανθρώπινες; Η απάντηση της Χέιτζιν Γιουν είναι ξεκάθαρη: η τεχνολογία μπορεί να διευκολύνει, όχι να αποφασίσει. «Η κρίση παραμένει ανθρώπινη υπόθεση», τονίζει. «Η τεχνητή νοημοσύνη μπορεί να μεταφράσει, να οργανώσει δεδομένα, να δώσει εναλλακτικές. Αλλά δεν μπορεί να πει τι είναι σωστό και τι όχι για εμάς». Σε έναν κόσμο όπου τα «εύκολα» καθήκοντα αναλαμβάνονται όλο και περισσότερο από μηχανές, η αξία του ανθρώπου βρίσκεται στην κρίση, στην ηγεσία, στην ικανότητα να συνθέτει και να επικοινωνεί. Αν οι σκληρές δεξιότητες φθείρονται με τον χρόνο, οι ήπιες αποδεικνύονται ανθεκτικές – και η σημασία τους ενισχύεται. Το ζήτημα, ωστόσο, δεν περιορίζεται στο άτομο. Εχει και σαφείς πολιτικές προεκτάσεις. Αν η εκπαίδευση περιοριστεί στη γρήγορη κατάρτιση για να καλύψει άμεσες ανάγκες της αγοράς, χάνεται η μεγάλη εικόνα. «Η εκπαίδευση είναι το μόνο εργαλείο που μειώνει τις ανισότητες», υπογραμμίζει η Γιουν. «Αν χαθεί αυτό, το χάσμα θα μεγαλώσει και θα είναι δύσκολο να αναπτυχθεί η οικονομία με βιώσιμο τρόπο».
Το επικίνδυνο κενό στην αγορά
Σε αυτό το πλαίσιο, κρίσιμο ρόλο παίζουν και οι πρώτες θέσεις εργασίας, εκείνες που παραδοσιακά λειτουργούσαν ως γέφυρα από τη θεωρία στην πράξη. Η Γιουν ανησυχεί ότι η τεχνητή νοημοσύνη απειλεί να τις συρρικνώσει, αναλαμβάνοντας τα πιο απλά καθήκοντα που μέχρι πρότινος δίνονταν σε νέους εργαζομένους. «Δεν μπορούμε να απαιτούμε από τους αποφοίτους μας να πηδήξουν κατευθείαν από τη θεωρία στην εξειδίκευση», λέει. «Χρειάζεται το στάδιο όπου ο νέος υπάλληλος θα δοκιμάσει, θα κάνει λάθη, θα μάθει από αυτά. Αν χαθεί αυτό το στάδιο, θα χαθεί και η διαδικασία μάθησης». Το αποτέλεσμα, προειδοποιεί, θα μπορούσε να είναι μια γενιά πτυχιούχων χωρίς πεδίο άσκησης, αναγκασμένη να διεκδικήσει απευθείας πιο απαιτητικές θέσεις χωρίς την απαραίτητη εμπειρία. «Ακόμη κι αν κάποιος προσπαθήσει να το καλύψει, να “προσποιηθεί” ότι κατέχει τις δεξιότητες, η έλλειψη βάσης θα φανεί αργά ή γρήγορα». Για τον λόγο αυτό, όπως σημειώνει, οι κυβερνήσεις και τα πανεπιστήμια πρέπει να σκεφτούν εγκαίρως πώς θα δημιουργήσουν νέες «γέφυρες» ανάμεσα στην εκπαίδευση και στην αγορά. Για τους νέους που βρίσκονται σήμερα στην αφετηρία της επαγγελματικής τους διαδρομής, το συμπέρασμα είναι ξεκάθαρο. Από τη μία πλευρά, χρειάζεται να παρακολουθούν στενά τις τεχνικές εξελίξεις, να γνωρίζουν τα εργαλεία και τις αλλαγές που φέρνει η τεχνολογία. Από την άλλη, να μη βιαστούν να γίνουν «ειδικοί» παραμελώντας τα θεμέλια. «Μην ξεχάσετε να χτίσετε την κριτική σκέψη, την επικοινωνία, την ενσυναίσθηση», λέει η Γιουν όταν της ζητάμε να τους δώσει τη δική της συμβουλή. «Αυτές είναι οι δεξιότητες που θα σας χρειαστούν περισσότερο όσο ανεβαίνετε. Κι αν τις παραμελήσετε, δύσκολα θα τις αποκτήσετε αργότερα».
