Είναι ένα από τα μεγαλύτερα πάρκα της Αττικής. Γείτονες και μη του Πάρκου Τρίτση έχουν επισκεφθεί κάποια στιγμή τα 1.200 καταπράσινα στρέμματα που βρίσκονται ανάμεσα στους Δήμους Ιλίου, Καματερού και Αγίων Αναργύρων είτε για να πάρουν μια ανάσα ανάμεσα στο γκρι της πόλης, είτε για κάποιο από τα διάφορα πολιτιστικά δρώμενα που έχει φιλοξενήσει ανά καιρούς.
Πολύ πριν βέβαια ο εν λόγω χώρος γίνει το μεγάλο μητροπολιτικό πάρκο που ξέρουμε, διήνυσε μια μεγάλη ιστορική πορεία που γυρνάει πίσω στα χρόνια της Αμαλίας και στον 19ο αιώνα. Αυτό που ξέρουμε σήμερα ως δημόσιο πάρκο δεν ήταν κάποτε παρά ο περιβάλλων χώρος του πύργου της βασίλισσας Αμαλίας, που εδώ είχε αναπτύξει το όραμά της για έναν χώρο αφιερωμένο στο πράσινο, στη γεωργία και στην κτηνοτροφία.
Σήμερα, ο ιδιωτικός Πύργος Βασιλίσσης στέκει ακόμη εκεί, με διάφορες δραστηριότητες να έχουν αναπτυχθεί γύρω του: κάνει ξεναγήσεις για τους επισκέπτες, παράγει κρασί, ο περαστικός ρίχνοντας κλεφτές ματιές θα δει και τα άλογα που βρίσκονται στους σταύλους του – ίσως πετύχει και κανένα παιδικό πάρτι στο «Κέντρο της Γης». Λίγα βήματα πιο κει, ο διάδρομος του Πύργου Βασιλίσσης οδηγεί στο δημόσιο Πάρκο Τρίτση που πέρα από το πράσινο, τις λίμνες και τους ερωδιούς του, έχει και αυτό τα δικά του κρυμμένα μυστικά: από έργα που κάποτε εκτέθηκαν στην Μπιενάλε μέχρι ναό για τον οποίο εικόνες είχε φιλοτεχνήσει ο Φώτης Κόντογλου.
Δείτε αυτή τη δημοσίευση στο Instagram.
Περιδιαβήκαμε σήμερα στους δύο αυτούς χώρους για να αφήσουμε τους ανθρώπους τους να μας ξετυλίξουν το κουβάρι της περίπλοκης εκ πρώτης όψεως ιστορίας τους, αλλά και για να ανακαλύψουμε μυστικά που πολλές φορές μένουν δυστυχώς κρυμμένα.
Ο Πύργος Βασιλίσσης από το 1823 στο σήμερα
Να σημειώσουμε εξαρχής πως σήμερα Πύργος Βασιλίσσης και Μητροπολιτικό Πάρκο Τρίτση αποτελούν δύο ξεχωριστούς χώρους, με ξεχωριστή διαχείριση, αλλά με κοινή καταγωγή. Τα χρόνια της απελευθέρωσης, τα 300 αρχικά στρέμματα του χώρου πέρασαν από Ελληνες γαιοκτήμονες και Αγγλους επενδυτές. Το 1848 η έκταση αγοράστηκε από τη βασιλική οικογένεια. Χρειάστηκαν 47 ακόμη συμβόλαια μέχρι το 1861 ώστε 2.500 στρέμματα συνολικά να περιέλθουν στη βασιλική περιουσία.
Από την πρώτη στιγμή, ο χώρος αυτός φιλοξένησε το όραμα της Αμαλίας για ένα πρότυπο κέντρο γεωργίας και κτηνοτροφίας – ήταν άλλωστε ένα ιδανικό σημείο που μπορούσε να παίρνει νερό από τον Κηφισό. Από τους αρχιτέκτονες ζήτησε την κατασκευή ενός γοτθικού πύργου-μικρογραφία αυτού στον οποίο γεννήθηκε ο Οθωνας στη Βαυαρία.
Ο Πύργος Βασιλίσσης περατώθηκε το 1856. Στην αυλή δημιουργήθηκε ένας αγγλικός κήπος περίκλειστου τύπου με ουασινγκτόνιες και φοίνικες – τέσσερις ουασινγκτόνιες και ένας φοίνικας επιβιώνουν μέχρι σήμερα. Δίπλα υπήρχαν και οι στάβλοι με τα άλογα που αγαπούσε πολύ η Αμαλία, αλλά και ένα μικρό προτεσταντικό εκκλησάκι.
Στον περιβάλλοντα χώρο, η βασίλισσα τοποθέτησε εργάτες από το εξωτερικό αλλά και ντόπιους για να αναπτυχθούν η χλωρίδα και η πανίδα, με τον πύργο να λειτουργεί σαν ένα άτυπο γεωπονικό πανεπιστήμιο της εποχής. Αγελάδες Ολδεμβούργου και Ολλανδίας, πρόβατα Μερινό, αραβικά άλογα, ακόμη και δύο καμηλοπαρδάλεις (!) υπήρχαν στο κτήμα. Και η γεωργική ανάπτυξη δεν πήγε πίσω με αμπελώνες, φιστικιές, ελιές, μεταξύ άλλων. Οι εν λόγω εργασίες ήταν ουσιαστικά και ο λόγος που άρχισε να δημιουργείται οικισμός γύρω από την έκταση από τους εργάτες που δούλευαν για τη βασίλισσα, ο οποίος μετατράπηκε σταδιακά στον Δήμο Ιλίου.
Το 1862 η Αμαλία και ο Οθωνας έφυγαν από την Ελλάδα και από εκείνο το σημείο και τα 2.500 στρέμματα άρχισαν να αλλάζουν χέρια, έως ότου καταλήξουν στην οικογένεια Σερπιέρη που ανήκουν μέχρι και σήμερα. Οχι βέβαια στο σύνολο της έκτασης: το 1937, με νόμο για τη μεγάλη ακίνητη περιουσία, το μεγαλύτερο μέρος, που σήμερα ξέρουμε ως Πάρκο Τρίτση, περιήλθε στο Δημόσιο.
Λέγεται πως στην περίοδο τη Κατοχής υπήρξε κόσμος της περιοχής που επέζησε από τις ελιές και τα άλλα δέντρα του κτήματος. Στα χρόνια που ακολουθούν, πάντως, ο Πύργος Βασιλίσσης δεν αποτελεί πια μια ενιαία έκταση, καθώς άλλοι χώροι δίνονται σε ιδρύματα, μια έκταση αποτελεί το πάρκο και μια άλλη παραμένει ιδιωτική, κρατώντας το κλίμα της βασιλικής εποχής.
Σήμερα στον Πύργο Βασιλίσσης μπορεί κανείς να πάρει μια γεύση από το μίνι-παλάτι της Αμαλίας, με τις εντυπωσιακές ζωγραφικές τεχνικές στους τοίχους και τα ακόμη πιο εντυπωσιακά ξύλινα πατώματα – σε αυτό, όπως και στους υπόλοιπους χώρους, μας ξενάγησε ο Βασίλης Κουτσαβλής, ανάμεσα στις άλλες ξεναγήσεις που κάνει στους επισκέπτες τα Σαββατοκύριακα.
Οσο για τα κτήματα του Πύργου, σε αυτά κάποιος θα βρει κρυμμένα παπαγαλάκια στους κορμούς των δέντρων, αλογάκια πρόθυμα να τα χαϊδέψεις αλλά και τους αμπελώνες που παράγουν τέσσερις ετικέτες κρασιών που προσφέρονται και για wine tasting. Δύο από τα τέσσερα κρασιά που παράγονται εδώ έχουν τιμητικά το όνομα «Επτάλοφος», μια και η Αμαλία, επηρεασμένη από τη «Μεγάλη Ιδέα», προσέθεσε όταν ήταν εδώ έναν έβδομο τεχνητό λόφο που συμπλήρωσε τους έξι του κτήματος, φτιάχνοντας νοητά τη δική της «μικρή Κωνσταντινούπολη».
Ανάμεσα σε όλα αυτά, εδώ στεγάζεται και η οργάνωση «Κέντρο της Γης», αφιερωμένη στη σχέση ανθρώπου και φύσης. Την ημέρα της επίσκεψής μας πετύχαμε ένα παιδικό πάρτι στον χώρο του και για την ακρίβεια «Τα γενέθλια της Δούκισσας», όπως έγραφε το σχετικό πινακάκι.
Λίμνες, ερωδιοί και «έξυπνα» παγκάκια
Κυριολεκτικά, λίγα βήματα χωρίζουν τον χώρο του Πύργου Βασιλίσσης και του πάρκου: ο βασικός διάδρομος του πύργου καταλήγει μέσω της πύλης του «Κέντρου της Γης» στα κανάλια του Τρίτση, μία από τις πέντε εισόδους του. Μεσοτοιχία με τον ιδιωτικό χώρο βρίσκεται και ο Οθωνικός Κήπος –πάλαι ποτέ στάβλοι– που ανήκει στο πάρκο και φιλοξενεί χώρους για εκπαιδευτικές δράσεις, εκθέσεις, αλλά και ένα από τα υπαίθρια καφέ του.
Το Πάρκο «Αντώνης Τρίτσης» σε αριθμούς
398 διαφορετικά είδη φυτών φιλοξενούνται στα 1.200 στρέμματά του – πρόκειται κυρίως για μεσογειακά είδη, όπως ελιές, φιστικιές, αμυγδαλιές, ακακίες.
175 είδη πουλιών – πάπιες, τσαλαπετεινοί αλλά και ερωδιοί περνούν και μένουν για λιγότερο ή περισσότερο διάστημα στο πάρκο.
6 τεχνητές λίμνες – η μία εξ αυτών είναι άνυδρη, αλλά χρήσιμη, μια και αποτελεί ενδιαίτημα για τα πουλιά. Στις υπόλοιπες 5, που συνδέονται νοητά με κανάλια, θα βρει κανείς πέρα από τα πτηνά του πάρκου και αρκετές χελώνες. Πρόκειται για λιμνότοπο τύπου β’.
15.000 επισκέπτες την εβδομάδα – τόσοι υπολογίζεται ότι είναι αυτοί που περνούν το κατώφλι του, κυρίως το Σαββατοκύριακο που η επισκεψιμότητα πυκνώνει.
1 ανοιχτό θέατρο – πέρυσι μετονομάστηκε τιμής ένεκεν «Μίμης Πλέσσας» και φιλοξενεί παραστάσεις και συναυλίες.
2 εκκλησίες – το παρεκκλήσι του Προφήτη Ηλία και αυτό του Αποστόλου Παύλου.
Οποιος πάρει τον δρόμο προς το άλσος του πάρκου θα συναντήσει τον εντυπωσιακό πετρόχτιστο ναό του Αποστόλου Παύλου, που «αγκαλιάζει» μέσα του και έναν ψηλό κορμό δέντρου. Πρόκειται για μια σταυροειδή εκκλησία που δημιουργήθηκε μεταξύ 1958-1960 από τον αρχιτέκτονα Αθανάσιο Κουτσογιάννη, σε συνεργασία με τον Πέτρο και τον Δημήτρη Πικιώνη. Κάποτε, μέσα στον ναό υπήρχαν και εικόνες φιλοτεχνημένες από τον Φώτη Κόντογλου, αλλά στην πορεία πέρασαν στη συλλογή του Βυζαντινού Μουσείου.
Τα πρόσφατα χρόνια, η εκκλησία με τον αύλειο χώρο της ανακηρύχθηκε διατηρητέο μνημείο, αλλά δυστυχώς το κοινό δεν μπορεί πια να την ανακαλύψει στην ολότητά της παρά μόνο να τη χαζέψει απ’ έξω. Οπως μας εξηγούν ο αρχιτέκτων – μηχανικός Κωνσταντίνος Λάσκος και η τεχνολόγος – γεωπόνος Μαριάννα Χρυσού, εργαζόμενοι και οι δύο του πάρκου που μας ξενάγησαν σε αυτό, ο ναός παλαιότερα χρησιμοποιούνταν για κάποια μυστήρια, αλλά σήμερα για λόγους ασφαλείας παραμένει κλειστός.
Η φύλαξη του πάρκου είναι ένα γενικότερο θέμα, λόγω της αχανούς του έκτασης, καθώς το πάρκο παραμένει ανοιχτό όλο το εικοσιτετράωρο και συχνά, όπως μαθαίνουμε, υπάρχουν βανδαλισμοί τη νύχτα.
Ενα ακόμη «μυστικό» του πάρκου που μένει καλά κρυμμένο από το κοινό είναι η «Κιβωτός των Σπόρων» που φιλοξενείται σε έναν χώρο απέναντι από τα διοικητικά κτίρια του πάρκου. Πρόκειται για ένα εντυπωσιακό αλλά και απλό στη φιλοσοφία του έργο, σε σχεδιασμό και επιμέλεια Φοίβης Γιαννίση και Ζήση Κοτιώνη και κατασκευή Μιχάλη Γαβρίλου που παρουσιάστηκε στην Μπιενάλε της Βενετίας το 2010. Μέσα στη δωδεκάμετρη κιβωτό υπάρχει μια συλλογή από ζωτικής σημασίας σπόρους, χωρισμένους σε κατηγορίες (από διατροφικού ενδιαφέροντος μέχρι καλλωπιστικού). Το έργο φιλοξενήθηκε αρχικά στο Μουσείο Μπενάκη, αλλά από το 2019 βρήκε εδώ στέγη. Ανοίγει κατ’ εξαίρεση, κυρίως για κάποιες εκπαιδευτικές επισκέψεις, αλλά όπως εξηγεί ο Κωνσταντίνος Λάσκος, μια ανακαίνιση του χώρου βρίσκεται στα σκαριά και μετά από αυτήν θα μπορεί κανείς να το επισκεφθεί με ραντεβού.
Κινούμενος κάποιος στον χώρο του πάρκου βλέπει διάφορες αντιθέσεις. Μπορεί, δηλαδή, να κάθεται σε «έξυπνα» παγκάκια που φορτίζουν το κινητό του και λίγο παραδίπλα να υπάρχουν οι γραμμές από ένα τρενάκι που κάποτε σχεδιαζόταν να κάνει βόλτες εντός του πάρκου, αλλά δεν υλοποιήθηκε ποτέ.
Το καθεστώς διαχείρισης του πάρκου είναι μάλλον και ο λόγος που ο ρυθμός κάποιων πραγμάτων «μουδιάζει». Η διαχείριση υπάγεται στην Περιφέρεια Αττικής, ωστόσο στο πάρκο δεν υπάρχουν μόνιμοι υπάλληλοι, αλλά εργαζόμενοι που έρχονται εδώ με αποσπάσεις από άλλους δήμους και οργανισμούς και μένουν συνήθως για λίγα χρόνια.
Σε αυτό το διάστημα καλούνται να συντηρήσουν κυρίως το πάρκο όπως το παίρνουν από τους προηγούμενους και σε κάποιες περιπτώσεις να πάρουν και κάποιες πρωτοβουλίες ανάπτυξης. Γίνονται, λ.χ., κάποιες δενδροφυτεύσεις, ακόμη και αν το πάρκο δεν έχει δικό του σύστημα καταγραφής της χλωρίδας και της πανίδας του, παρά παίρνει στοιχεία από άλλους φορείς και πανεπιστήμια. Μαθαίνουμε, πάντως, πως η Αναπτυξιακή Αττικής εκπονεί αυτό το διάστημα ένα masterplan για το μητροπολιτικό πάρκο – κάτι που φαντάζει απαραίτητο.
