Πίσω από το ταμείο ενός καταστήματος καλλυντικών διακρίνεται τμήμα του βενετσιάνικου τείχους της νότιας τάφρου. Αρκετά μέτρα βορειότερα, κάτω από κρεμάστρες με ρούχα και αναμνηστικά, στο δάπεδο ενός μαγαζιού με σουβενίρ, βρίσκονται κιβωτιόσχημοι τάφοι της εποχής της Ενετοκρατίας (1204-1645 μ.Χ.). Η παλιά πόλη των Χανίων, που ορίζεται γεωγραφικά από την περίμετρο των ενετικών τειχών, είναι γεμάτη εκπλήξεις. Εκτός από την οχύρωση, η οποία κατασκευάστηκε μεταξύ 1538 και 1568 υπό την απειλή των επιδρομών του πειρατή Μπαρμπαρόσα και των Οθωμανών γενικότερα, διαθέτει ένα μεγάλο απόθεμα ενετικών κτιρίων. Κάποια εξ αυτών λειτουργούν ως χώροι πολιτισμού, άλλα είναι επισκέψιμα μνημεία, ορισμένα είναι σε διαδικασία αποκατάστασης και αρκετά έχουν μετατραπεί σε καταλύματα και σε εμπορικές επιχειρήσεις.
Σε κάθε περίπτωση, είτε πρόκειται για μεμονωμένα ευρήματα είτε για εντυπωσιακά κτίρια, η βενετσιάνικη κληρονομιά χαρίζει μια αύρα κοσμοπολιτισμού στα Χανιά και δημιουργεί σε κάποια σημεία κινηματογραφικά σκηνικά. Από την άλλη, αποτελεί και μια μόνιμη πληγή στη συλλογική συνείδηση, υπενθυμίζοντας τη βαρβαρότητα με την οποία αντιμετωπίστηκε η σπουδαία αυτή πολιτιστική περιουσία, και πιο συγκεκριμένα τα ενετικά τείχη. Με νόμο της Κρητικής Πολιτείας το 1903, η οχύρωση παραχωρήθηκε στον Δήμο Χανίων με σκοπό να κατεδαφιστούν τα τείχη και να αξιοποιηθούν οι ελεύθεροι χώροι. Ευτυχώς, σε αυτή την προσπάθεια ενοποίησης της παλιάς πόλης με τους οικισμούς που απλώνονταν εκτός των τειχών, γκρεμίστηκαν μόνο κάποια τμήματα του νότιου τείχους. Για παράδειγμα, η σταυρόσχημη δημοτική αγορά οικοδομήθηκε πάνω στον μεγάλο προμαχώνα Πιάτα Φόρμα το 1908. Μάλιστα, τα προϊόντα της κατεδάφισης χρησιμοποιήθηκαν για την επιχωμάτωση της τάφρου.
Μεγάλα τμήματα της νότιας τάφρου δόθηκαν σε ιδιώτες και χτίστηκαν πολυκατοικίες. Συγχρόνως, πρόχειρες αυθαίρετες κατοικίες εμφανίστηκαν πάνω στα αναχώματα, σε εδάφη που είχαν ατύπως παραχωρηθεί σε απόρους για καλλιέργειες κήπων.
Οι ιστορίες αστικής «τρέλας» στην παλιά πόλη των Χανίων, που το 1965 χαρακτηρίστηκε με βασιλικό διάταγμα ως ιστορικό, διατηρητέο μνημείο, δεν σταματούν εδώ. Μεγάλα τμήματα της νότιας τάφρου δόθηκαν σε ιδιώτες και χτίστηκαν πολυκατοικίες. Συγχρόνως, πρόχειρες αυθαίρετες κατοικίες εμφανίστηκαν πάνω στα αναχώματα, σε εδάφη που είχαν ατύπως παραχωρηθεί σε απόρους για καλλιέργειες κήπων. Είναι χαρακτηριστικό πως, κατεβαίνοντας την οδό Μουσούρων, αν είχε παραμείνει η οχύρωση, ο επισκέπτης θα συναντούσε την Πόρτα Ρετιμιότα (Πύλη Ρεθύμνου) ή Καλέ Καπισί στα τουρκικά, που σημαίνει «πόρτα του φρουρίου». Ακόμα και σήμερα, κατοικούνται κτίσματα κατά μήκος των τειχών, ενώ ορισμένα σημεία της νότιας τάφρου χρησιμοποιούνται καταχρηστικά ως θέσεις στάθμευσης.
Νέος κόμβος πολιτισμού
Συνολικά, έχει διασωθεί περίπου το 85% των οχυρώσεων, με το εμβαδόν των τριών τάφρων να υπολογίζεται στα 190 στρέμματα. «Με στόχο την αποκατάσταση και την ανάδειξη του μνημειακού συγκροτήματος, αλλά συγχρόνως και τη δημιουργία δημόσιων χώρων αναψυχής για τους κατοίκους και τους επισκέπτες της πόλης, εκπονούνται συνεχώς μελέτες, όπως για παράδειγμα για την ανατολική τάφρο, η οποία σήμερα λειτουργεί ως χώρος εκδηλώσεων αλλά και στάθμευσης αυτοκινήτων», εξηγεί η Ελένη Παπαδοπούλου, προϊσταμένη Εφορείας Αρχαιοτήτων Χανίων. Και είναι πράγματι σημαντικός ο αριθμός των εγκεκριμένων μελετών για παρεμβάσεις στα μνημεία, ωστόσο το μεγαλύτερο έργο που έχει δρομολογηθεί είναι η «Αποκατάσταση, Ανάδειξη και Απόδοση Χρήσεων στο Συγκρότημα των επτά Ενετικών Νεωρίων στην Παλιά Πόλη Χανίων», με προϋπολογισμό που αγγίζει τα 21 εκατομμύρια ευρώ.
Τα συγκεκριμένα κτίρια, στον πυρήνα του ενετικού λιμένα, χρησίμευαν για τη συντήρηση και την αποθήκευση των πλοίων, καθώς η θάλασσα έφτανε μέχρι μέσα. Τώρα, θα μεταμορφωθούν σε χώρους πολιτισμού. «Σε συνδυασμό με το Μεγάλο Αρσενάλι στα δυτικά τους, όπου στεγάζεται το Κέντρο Αρχιτεκτονικής Μεσογείου, και το θέατρο «Μίκης Θεοδωράκης», θα συγκροτήσουν μια μεγάλη πολιτιστική πλατφόρμα με ρεαλιστική προοπτική να εξελιχθούν σε κεντρικούς πυλώνες πολιτισμού της χώρας και της Μεσογείου. Τέτοιο σύνθετο συγκρότημα πολιτιστικού ενδιαφέροντος απουσιάζει από την Ελλάδα», περιγράφει ο αντιδήμαρχος Πολιτισμού Χανίων, Γιάννης Γιαννακάκης.
Γενικότερα, μετά την κατάληψη των Χανίων από τους Τούρκους το 1645, όλα τα ενετικά κτίρια επαναχρησιμοποιήθηκαν πολλές φορές και με διαφορετικές χρήσεις. Για παράδειγμα, το Μεγάλο Αρσενάλι, που ξεκίνησε ως Νεώριο, στην Τουρκοκρατία ήταν αποθήκη, ενώ αργότερα φιλοξένησε το σχολείο της χριστιανικής κοινότητας και το δημόσιο νοσοκομείο. Στον Μεσοπόλεμο λειτούργησε ως δημαρχείο και έπειτα εγκαταλείφθηκε, ώσπου αναστηλώθηκε το 1998. Αντιστοίχως, στην ανατολική πλευρά του λιμένα, υπάρχουν άλλα τρία διασωθέντα Νεώρια. Πήραν το όνομά τους από τον Μόρο, τον Ενετό προβλεπτή που επέβλεψε την κατασκευή τους, και στεγάζουν διαδοχικά τον Ιστιοπλοϊκό Όμιλο Χανίων, έναν εργαστηριακό χώρο της εφορείας αρχαιοτήτων και το Ναυτικό Μουσείο Κρήτης. Στο τελευταίο, μάλιστα, εκτίθεται πιστό αντίγραφο μινωικού πλοίου.
O μεσαιωνικός οικισμός
Εκτός του λιμένα, ο οποίος περιλαμβάνει και τον προμαχώνα του Αγίου Νικολάου του Μώλου (ο οποίος διατίθεται για πολιτικούς γάμους), μεγάλο ενετικό ενδιαφέρον παρουσιάζουν και τα ενδότερα της παλιάς πόλης. Ξεκινήσαμε τη βόλτα μας με τον Γιάννη Φαντάκη, αρχαιολόγο ΙΔΟΧ της Εφορείας Αρχαιοτήτων Χανίων, από τη δυτική πλευρά, η οποία, σε αντίθεση με την ανατολική, γλίτωσε από τους βομβαρδισμούς των γερμανικών αεροπλάνων το 1941. Αφήνοντας πίσω μας τον προμαχώνα του Αγίου Δημητρίου, πάνω στον οποίο λειτουργεί το 2ο Δημοτικό Σχολείο Χανίων, κινηθήκαμε βόρεια, κατά μήκος του αναχώματος του δυτικού τείχους. Περνώντας ανάμεσα από αγριολούλουδα, ψηλά χόρτα και κάτι παράγκες, καταλήξαμε στον επιπρομαχώνα της Αγίας Αικατερίνης με το γερμανικό πολυβολείο. Από εκεί ψηλά, διακρίνεται ο προμαχώνας Σαν Σαλβατόρε, που έχει λάβει το όνομά του από την ομώνυμη μονή, και η παλιά πυριτιδαποθήκη.
Η συγκεκριμένη συνοικία ονομάζεται Τοπανάς, καθώς «τοπχανέ» θα πει πυριτιδαταποθήκη στα τουρκικά. Εντός της πρώην αποθήκης πολεμικού υλικού, συναντήσαμε τον Γιώργο Σιγανάκη, συντηρητή έργων τέχνης, να καθαρίζει μια εικόνα του 19ου αιώνα. «Το κτίριο λειτουργεί ως εργαστήριο συντήρησης εικόνων της Εφορείας Αρχαιοτήτων Χανίων από τα μέσα της δεκαετίας του 1970», λέει ο ίδιος, ο οποίος εργάζεται στην υπηρεσία από το 1994. Απέναντι και διαγώνια από την είσοδο του κτιρίου βρίσκεται η μονή του Σαν Σαλβατόρε, στο καθολικό της οποίας φιλοξενείται από το 1997 η Βυζαντινή και Μεταβυζαντινή Συλλογή Χανίων. Εκτός από το καθολικό, σώζεται επίσης το κιόστρο, δηλαδή η αυλή όπου συναθροίζονταν οι μοναχοί, και τα κελιά, που πλέον έχουν γίνει ιδιωτικές κατοικίες και τουριστικά καταλύματα.
Στο φρούριο Φιρκά ξεχωρίζουν ο πρωιμότερος κυκλικός γενοβέζικος πύργος στη δυτική άκρη του αύλειου χώρου, ο οποίος εντάχθηκε στο οχυρωματικό συγκρότημα στα τέλη του 16ου αιώνα, και το λιοντάρι του Άγίου Μάρκου, έμβλημα της Γαληνοτάτης Δημοκρατίας της Βενετίας.
Διασχίζοντας τις οδούς Αγγέλου και Αντωνίου Γαμπά με τα διατηρητέα ενετικά σπίτια, όπου κυριολεκτικά αισθάνεσαι ότι έχεις χαθεί κάπου στη Βενετία, προσεγγίσαμε το φρούριο Φιρκά, η ανέγερση του οποίου ολοκληρώθηκε περίπου στις αρχές του 17ου αιώνα. Εδώ, την 1η Δεκεμβρίου του 1913 υψώθηκε η σημαία της ένωσης της Κρήτης με την Ελλάδα. Δύο πράγματα ξεχωρίζουν στο εν λόγω φρούριο, που περιλάμβανε στρατώνες και αποθήκες πολεμικού υλικού, ενώ αποτελούσε και έδρα του στρατιωτικού διοικητή. Πρώτον, ο πρωιμότερος κυκλικός γενοβέζικος πύργος στη δυτική άκρη του αύλειου χώρου, ο οποίος εντάχθηκε στο οχυρωματικό συγκρότημα στα τέλη του 16ου αιώνα, και το λιοντάρι του Αγίου Μάρκου, έμβλημα της Γαληνοτάτης Δημοκρατίας της Βενετίας, που κοσμεί το διώροφο κτίριο των στρατώνων. Επίσης, στο κεντρικό κτίριο φιλοξενείται ο κύριος όγκος συλλογών του Ναυτικού Μουσείου Κρήτης.
Το παλάτι του Ρέκτορα
H ξενάγηση με τον Γιάννη Φαντάκη στην παλιά πόλη κράτησε σχεδόν πέντε ώρες. Όσο περπατούσαμε στα στενά, τόσο μπαίναμε βαθύτερα στο ενετικό παρελθόν των Χανίων. Στο τοξωτό θύρωμα της Πύλης του Μεγάρου Ρενιέ, που κατασκευάστηκε το 1608, είδαμε το οικόσημο της αριστοκρατικής οικογένειας και τη λατινική επιγραφή: «Πολλά έφερε, έκαμε και μελέτησε ο γλυκός πατέρας, κόπιασε και ίδρωσε. Ας τον σκεπάζει αιώνια γαλήνη». Λίγο πιο δίπλα, στο παλάτι του Ρέκτορα στον λόφο Καστέλλι, που χρονολογείται από τον 16ο αιώνα, φανταστήκαμε πώς θα ζούσε ο διοικητής της τότε επαρχίας. Εκεί, συναντήσαμε και τον 60χρονο Τάσο Γούργουρα να προετοιμάζει το διαμέρισμά του –το μεσαιωνικό οίκημα έχει «σπάσει» σε πολλές ιδιοκτησίες– για να υποδεχτεί τους πρώτους πελάτες της σεζόν.
Εντός της πύλης Σαμπιονάρα, περιηγηθήκαμε εικονικά στην παλιά πόλη των Χανίων, μέσω ειδικής εγκατάστασης. Στο καθολικό της Μονής του Αγίου Φραγκίσκου, όπου μέχρι το 2020 στεγαζόταν το Αρχαιολογικό Μουσείο, γοητευτήκαμε από τα ανάμεικτα οθωμανικά και αρχαιοελληνικά ευρήματα του περιβόλου. Η περιήγησή μας τελείωσε στην πλατεία της Σπλάντζιας, όπου καθίσαμε για φαγητό ανάμεσα στον ναό του Αγίου Ρόκκου, του προστάτη των Χανίων από την πανώλη, και του Αγίου Νικολάου, της μοναδικής εκκλησίας στην Ελλάδα που έχει καμπαναριό αριστερά της εισόδου και μιναρέ δεξιά. Και αυτό ακριβώς είναι τα Χανιά, ένα διαρκές ταξίδι στον χρόνο, που σε διδάσκει αθόρυβα τις αξίες της αρμονικής συνύπαρξης και της διαφορετικότητας. Αρκεί, φυσικά, το βλέμμα να προσπεράσει τα σημεία που μαρτυρούν την κακοποίηση των μνημείων –κυρίως των ενετικών– μέσα στα χρόνια.
