Η χάραξη και η σηματοδότηση πέντε μονοπατιών συνολικού μήκους 13 χιλιομέτρων στη Γυάρο μπορεί να ακούγεται έως και παράδοξη. Το νησί με τη βαριά, σκοτεινή ιστορία είναι δύσκολο στην πρόσβαση και σε καμία περίπτωση δεν θα μπορούσε να θεωρηθεί πεζοπορικός προορισμός. Στην προκειμένη περίπτωση, τα μονοπάτια έρχονται να επιτελέσουν ένα κάπως διαφορετικό έργο: να συνδυάσουν την ιστορική μνήμη με την ιδιότητα του τόπου ως προστατευόμενης περιοχής, ενός μέρους που για δεκαετίες έμεινε σχεδόν αδιατάρακτο από την ανθρώπινη παρέμβαση.
Το έργο υλοποιήθηκε από την περιβαλλοντική οργάνωση WWF με χρηματοδότηση από το ΕΣΠΑ. «Μας πήρε τρία χρόνια, με τη βοήθεια του στρατού που “εκκαθάρισε” τις διαδρομές ώστε να είναι ασφαλείς», εξηγεί ο Σπύρος Κοτομάτας, υπεύθυνος δράσεων Γυάρου στη WWF Ελλάς. «Τα μονοπάτια καλύπτουν τα ερείπια των φυλακών και “συστήνουν” το μοναδικό φυσικό περιβάλλον του νησιού. Παράλληλα δημιουργήσαμε μια εφαρμογή για κινητά. Χάρη σε ένα δίκτυο ειδικών πομπών, όταν ο περιπατητής βρίσκεται σε κάποιο από τα 15 σημεία ενδιαφέροντος, θα δέχεται μια ειδοποίηση με οπτικοακουστικό υλικό που σχετίζεται με τη θέση που βρίσκεται» (μέσω bluetooth, διαθέσιμο στα ελληνικά, τα αγγλικά και τα γαλλικά).
Στο πλαίσιο του έργου δημιουργήθηκε και ένα site που μεταφέρει την εμπειρία: Το gyaros-story.gr προσφέρει συνοπτικά πληροφορίες για την ιστορία και το περιβάλλον του νησιού μαζί με οδηγίες για τους επίδοξους επισκέπτες. Παράλληλα, διατίθεται και η ενημέρωση που παρέχει η εφαρμογή για τα 15 σημεία ενδιαφέροντος, για όσους δεν είναι σε θέση να επισκεφθούν το νησί (λ.χ. εμποδιζόμενα άτομα). Παράλληλα, η WWF Ελλάς έχει υπογράψει και προγραμματική συμφωνία με τον Οργανισμό Φυσικού Περιβάλλοντος και Κλιματικής Αλλαγής (ΟΦΥΠΕΚΑ) για την ανάπτυξη ενός σχεδίου ήπιου τουρισμού, που να μην προσβάλλει την ιστορική ταυτότητα του νησιού και να μη διαταράσσει τη φυσική ηρεμία του.
Η Γυάρος δεν είναι ωστόσο απλή υπόθεση. Το καταλαβαίνεις όταν, καιρού επιτρέποντος, την προσεγγίζεις μετά από –τουλάχιστον– 40 λεπτά πλεύσης από τη Σύρο και το πρώτο πράγμα που αντικρίζεις στην ερημιά είναι το επιβλητικό κτίριο των φυλακών. Από το 1947 έως το 1975 (με «διαλείμματα» μερικών ετών) υπήρξε τόπος εξορίας και μαρτυρίου για χιλιάδες πολιτικούς κρατουμένους. Στη συνέχεια, έως το 2002, χρησιμοποιήθηκε ως πεδίο βολής του Πολεμικού Ναυτικού. Ένας μη-τόπος, ένα άχρηστο και ανεπιθύμητο μέρος.
Μπορεί οποιοσδήποτε να την επισκεφθεί σήμερα; «Ναι, αν πάει με δικό του σκάφος ή με ένα θαλάσσιο ταξί. Απλώς πρέπει να αποβιβαστεί υποχρεωτικά στην προβλήτα που βρίσκεται μπροστά από τις φυλακές· αυτή είναι η μόνη νόμιμη είσοδος στο νησί. Σε περίπτωση όμως οργανωμένης επίσκεψης (γκρουπ), πρέπει να υπάρξει συνεννόηση με τη Μονάδα Κεντρικού Αιγαίου του ΟΦΥΠΕΚΑ», λέει ο κ. Κοτομάτας. «Οι επισκέπτες βέβαια απαγορεύεται να διανυκτερεύσουν στο νησί. Επίσης απαγορεύεται και η είσοδος στο κτίριο των φυλακών, που βρίσκεται σε πολύ κακή κατάσταση. Έχουμε ενημερώσει το Υπουργείο Πολιτισμού ότι κάτι πρέπει να γίνει γιατί μπαίνει κόσμος, αλλά το μόνο που μας έχουν απαντήσει είναι να ενημερώνουμε ότι απαγορεύεται η είσοδος». Τέλος, απαγορεύεται κάποιος να περπατήσει «γενικώς» στο νησί, εκτός των περιπατητικών διαδρομών. «Υπήρξε πεδίο βολής για δεκαετίες και, μέχρι να καθαριστεί εντελώς, η ελεύθερη κίνηση στο εσωτερικό ενδέχεται να εγκυμονεί κινδύνους».
Κατά τα λοιπά, ο επισκέπτης πρέπει να έχει κατά νου ότι το νησί δεν έχει καμία υποδομή, επομένως πρέπει να έχει προετοιμαστεί σχετικά, να φοράει μακρύ παντελόνι και κλειστά παπούτσια, να έχει μαζί του νερό και φαγητό.
Η αλήθεια είναι πάντως ότι η Γυάρος δεν είναι ένα «κλασικό» ερημονήσι του Αιγαίου. Παρότι διαθέτει κάποιες –μέτριες για Κυκλάδες– παραλίες, το θέαμα των ερειπίων των φυλακών που χτίστηκαν δίπλα σε κάθε όρμο είναι «βαρύ» και δεν αφήνει τον επισκέπτη να χαρεί χωρίς σκέψεις τη θάλασσα, όπως πιθανότατα θα έκανε οπουδήποτε αλλού. «Το ιστορικό υπόβαθρο σε συγκλονίζει, αυτή ήταν και η δική μου εμπειρία όταν βρέθηκα εδώ για πρώτη φορά», λέει η Έλενα Κλειδά, προϊσταμένη της Μονάδας Κεντρικού Αιγαίου του ΟΦΥΠΕΚΑ. «Πάντως, υπάρχει μεγάλο ενδιαφέρον τόσο από Έλληνες όσο και από αλλοδαπούς. Εκτός από την ιστορική σημασία, πολλοί θέλουν να επισκεφθούν το νησί για τη βιοποικιλότητά του. Ο συνδυασμός ιστορικού τόπου και προστατευόμενης περιοχής έχει γίνει περισσότερο γνωστός από ό,τι πιστεύουμε».
Τόπος εξορίας από τους ρωμαϊκούς χρόνους
Η φυσική απομόνωση της Γυάρου (ή Γιούρας) συντέλεσε ώστε να λειτουργήσει ως τόπος εξορίας ήδη από τα ρωμαϊκά χρόνια – εκεί εξόρισε τον 1ο αιώνα μ.Χ. ο αυτοκράτορας Νέρωνας τον στωικό φιλόσοφο Μουσώνιο Ρούφο, με την κατηγορία του συνωμότη. «Οι Ρωμαίοι ήξεραν τι έκαναν όταν έστελναν τους εγκληματίες σε αυτό το νησί. Δεν υπάρχει πιο άγονο και δυσάρεστο μέρος σε ολόκληρο το αρχιπέλαγος. Δεν υπάρχουν ούτε καν τα πολύ κοινά φυτά σε αυτόν τον τόπο. Δεν είδαμε παρά μόνο μεγάλους αρουραίους, ίσως της ίδιας ράτσας με εκείνους που ανάγκασαν τους κατοίκους του νησιού να το εγκαταλείψουν, όπως αναφέρει ο Πλίνιος», γράφει το 1717 ο Γάλλος βοτανολόγος Joseph Pitton de Tournefort στο βιβλίο του Ταξίδι στην Ανατολή (Voyages au Levant).
Σύμφωνα με ιστορικές πηγές, η Γυάρος κατοικούνταν από οικογένειες κτηνοτρόφων, σε στενή σχέση με τη γειτονική Σύρο (στην οποία και υπάγεται διοικητικά), μέχρι τη δεκαετία του 1940. Το 1948, το ελληνικό Δημόσιο απαλλοτρίωσε τις τελευταίες ιδιωτικές περιουσίες στο νησί για να το μετατρέψει σε τόπο εξορίας, οπότε το εγκαταλείπουν οριστικά και οι τέσσερις τελευταίες οικογένειες Αγιουργιανών. Ένα έτος νωρίτερα είχαν φτάσει οι πρώτοι πολιτικοί κρατούμενοι. Οι πέντε όρμοι του νησιού μετατράπηκαν σε υπαίθριες φυλακές και σταδιακά καθεμία από αυτές έγινε ένα αυτόνομο στρατόπεδο, με τους κρατουμένους να υποχρεώνονται να χτίσουν τις εγκαταστάσεις τους, ζώντας υπό απάνθρωπες συνθήκες. Τα εξοντωτικά ωράρια εργασίας συνοδεύονταν από φρικτά βασανιστήρια και καψόνια. Η τελευταία περίοδος χρήσης του νησιού ως τόπου φυλακής, εξορίας και μαρτυρίου είναι κατά τη δικτατορία, όταν επαναλειτούργησαν οι φυλακές που είχαν κλείσει το 1961.
Με την πτώση της χούντας το 1974, οι πολιτικοί κρατούμενοι απελευθερώνονται και η Γυάρος εκκενώνεται. Το νησί όμως παρέμεινε «ανεπιθύμητο», όπως και οι τελευταίοι κάτοικοί του. Από το 1974 έως το 2002, οι μόνοι που επιτρεπόταν να πλησιάσουν ήταν οι Συριανοί αλιείς, τις λιγοστές ημέρες που δεν πραγματοποιούνταν ασκήσεις από το Πολεμικό Ναυτικό.
Το 2001, το ελληνικό κράτος χαρακτήρισε τη Γυάρο «ιστορικό τόπο» και τα κτίρια των φυλακών στους πέντε όρμους διατηρητέα μνημεία, ως «τεκμήρια μιας εποχής που σημάδεψε την ιστορία της νεότερης Ελλάδας». Η συμβολή του Υπουργείου Πολιτισμού τερματίστηκε εκεί, καθώς τα περισσότερα από τα παλαιότερα κτίρια (των δεκαετιών 1940-50) έχουν καταρρεύσει, ενώ το κεντρικό κτίριο των φυλακών είναι και αυτό πλέον επικίνδυνο.
Το «σπίτι» της μεσογειακής φώκιας
Οι πρώτες αναφορές για φώκιες στην περιοχή (του είδους Μonachus monachus, του πιο απειλούμενου θηλαστικού στην Ευρώπη) θα φέρουν την προηγούμενη δεκαετία τους πρώτους ερευνητές της MOm, της οργάνωσης για την προστασία της μεσογειακής φώκιας. Το 2010, WWF Ελλάς και MOm, μαζί με το Ερευνητικό Ινστιτούτο Tethys και χρηματοδότηση από το Ίδρυμα του Πρίγκιπα Αλβέρτου ΙΙ του Μονακό, ξεκινούν τον σχεδιασμό μιας ολοκληρωμένης πρωτοβουλίας για την προστασία της Γυάρου.
Η πρόταση υποβάλλεται στην Ευρωπαϊκή Επιτροπή και εγκρίνεται το 2013. Το πρόγραμμα «Ολοκληρωμένη προστασία για τη μεσογειακή φώκια στις Βόρειες Κυκλάδες» (LIFE-Φύση) είναι γεγονός, με συντονιστή το WWF και εταίρους το Υπουργείο Περιβάλλοντος, την Αποκεντρωμένη Διοίκηση Αιγαίου, την Αναπτυξιακή Εταιρεία Κυκλάδων, τους δήμους Σύρου και Ανδρου, τη MOm, το Ινστιτούτο Tethys και το Χαροκόπειο Πανεπιστήμιο. Όπως προκύπτει από την έρευνα, στις θαλάσσιες σπηλιές της Γυάρου φιλοξενείται το 10% του παγκόσμιου πληθυσμού της μεσογειακής φώκιας, ενώ το νησί αποτελεί τη δεύτερη μεγαλύτερη αποικία μύχου (Puffinus yelkouan) στον κόσμο.
Το 2011, η Γυάρος και η θάλασσά της, σε ακτίνα 3 μιλίων, εντάσσεται στο δίκτυο Natura 2000. Από το 2014 έως το 2020 η θαλάσσια βιοποικιλότητα της περιοχής μελετήθηκε συστηματικά με τη συμμετοχή όλων των εμπλεκομένων (σε μια πρωτόγνωρη για την Ελλάδα διαδικασία διαβούλευσης με τις τοπικές κοινωνίες της Άνδρου και της Σύρου) και το 2019 δημιουργήθηκε η πρώτη προστατευόμενη θαλάσσια περιοχή στις Κυκλάδες. Μάλιστα το WWF δημιούργησε και σύστημα παρακολούθησης του νησιού με ραντάρ, το οποίο παρέδωσε στον ΟΦΥΠΕΚΑ και στο Λιμενικό.
«Το σύστημα απομακρυσμένης επιτήρησης είναι πολύ εντυπωσιακό», λέει η Έλενα Κλειδά. «Μπορούμε από τα γραφεία μας στη Σύρο να βλέπουμε όλα τα πλεούμενα που πλησιάζουν στο νησί, ώστε να κρίνουμε αν χρειάζεται να επέμβουμε». Όπως εξηγεί, στις περισσότερες περιπτώσεις που χρειάστηκε η επέμβαση των φυλάκων με το σκάφος του ΟΦΥΠΕΚΑ ήταν για παράνομη αλιεία. «Η αλιεία έχει απαγορευτεί εντελώς στα όρια της προστατευόμενης περιοχής», σημειώνει.
Η απαγόρευση αυτή δεν είναι τυχαία και οφείλεται σε μία από τις πιο ενδιαφέρουσες… γκάφες που έχει κάνει το Υπουργείο Περιβάλλοντος στην περιβαλλοντική προστασία. Επειδή η έκδοση των αδειών αλιείας στην προστατευόμενη περιοχή ήταν σύνθετη, η Γυάρος ουσιαστικά δεν αλιευόταν για μία πενταετία, με αποτέλεσμα η θάλασσα σταδιακά να γεμίσει περισσότερα και μεγαλύτερα ψάρια. Όμως το 2022, χάρη σε μια λανθασμένη εκτίμηση του υπουργείου, η υποχρέωση έκδοσης ειδικής άδειας σταμάτησε και, μέσα σε λίγα 24ωρα, σκάφη από όλη την Ελλάδα δεν άφησαν ούτε λέπι. Ως αποτέλεσμα, η θαλάσσια προστατευόμενη περιοχή έκλεισε εντελώς για την αλιεία για τρία χρόνια, έως το 2025.
Η επόμενη μέρα
Δύο είναι τα ζητήματα που αντιμετωπίζει σήμερα το νησί. Το πρώτο είναι ότι δεν έχει ολοκληρωθεί το «μόνιμο» πλαίσιο προστασίας του (η υπουργική απόφαση του 2019 πρέπει να γίνει προεδρικό διάταγμα). «Η ειδική περιβαλλοντική μελέτη έχει εκπονηθεί και έχει δοθεί σε δημόσια διαβούλευση. Το θέμα είναι πότε θα εγκριθεί», λέει ο κ. Κοτομάτας. «Έχουμε 10 μήνες μέχρι να λήξει η διάρκεια ζωής του υφιστάμενου, προσωρινού πλαισίου προστασίας». Το δεύτερο ζήτημα, που ανέκυψε ξαφνικά, είναι τα θαλάσσια αιολικά πάρκα: πριν από ένα έτος, όταν δημοσιοποιήθηκαν οι προτεινόμενες περιοχές, περιλαμβανόταν και ένα αιολικό πάρκο εντός της θαλάσσιας προστατευόμενης περιοχής της Γυάρου. Και παρότι η Γυάρος αρχικά εξαιρέθηκε με απόφαση του Κεντρικού Αρχαιολογικού Συμβουλίου, το Υπουργείο Περιβάλλοντος έστειλε την υπόθεση προς επανεξέταση πίσω στο ΚΑΣ, το οποίο στις αρχές του φθινοπώρου αναίρεσε την εξαίρεση της Γυάρου. «Αν δημιουργηθεί αιολικό πάρκο μέσα στην προστατευόμενη περιοχή, αυτό θα οδηγήσει σε υποβάθμιση του οικότοπου. Τι άλλο να πούμε, αυτά τα πράγματα θα έπρεπε να είναι αυτονόητα», καταλήγει ο κ. Κοτομάτας.
Το άρθρο δημοσιεύθηκε στο 9ο τεύχος της έκδοσης «Οι Τόποι μας-Σύρος», Οκτώβριος 2024.
