Ελληνική πεζογραφία: Όσα ξεχωρίσαμε από τις νέες εκδόσεις

Φιλοθέη και Μαγιοπούλα, κόρες του παλαιστή Ηρακλή και της Κατίνας, που πιστεύει ότι οι άνθρωποι θα έπρεπε να είναι φτιαγμένοι από περιττώματα (γιατί αυτό τους αξίζει), κάτοικοι Ροδόσταμης Ανατολικής Μακεδονίας στα τέλη της δεκαετίας του 1950, εκεί όπου τα τριαντάφυλλα κινούν την τοπική οικονομία συχνά με ευτράπελους τρόπους – όπως, για παράδειγμα, ένα μικρό ξενοδοχείο αφιερωμένο στην ανακούφιση από τη δυσκοιλιότητα μέσω γλυκών του κουταλιού. Τα κορίτσια έχουν μεγάλα όνειρα να πάνε στην Αθήνα. Θα τα καταφέρουν; Αυτό είναι το σκηνικό στο βιβλίο Η άλωση των Αθηνών από τις αδελφές Γαργάρα (εκδ. Διόπτρα), πάνω στο οποίο στήνει άλλο ένα φαρσικό παραμύθι ο Γιάννης Ξανθούλης, επιλέγοντας το «ελαφρύ ρεπερτόριο», έχοντας όμως πλήρη αντίληψη ότι το χιούμορ είναι πολύ πιο αιχμηρό και επικίνδυνο από τη δραματική σοβαροφάνεια που πολύ συχνά κατακλύζει τη νέα ελληνική λογοτεχνία. – Γ.Ρ. 

Στη Λάρισα μας μεταφέρει ο Κωνσταντίνος Τζαμιώτης με το πολύπτυχο μυθιστόρημά του Θα πέσει η νύχτα (εκδ. Μεταίχμιο). Ο θεσσαλικός κάμπος, η νέα επιχειρηματικότητα, οι μεγάλες φαμίλιες της περιοχής (εδώ εκπροσωπούνται από την οικογένεια του μεγαλοεπιχειρηματία Λευτέρη Διαμαντόπουλου), οι οικολογικές ανησυχίες αλλά και η λούμπεν πλευρά της ελληνικής πραγματικότητας είναι μερικά από τα θέματα που θίγει το μυθιστόρημα. Μια μεγάλη αφήγηση που επιδιώκει να γίνει μια σύγχρονη ταπισερί της Ελλάδας του σήμερα. – Δ.Μ. 

Πολύ ωραία τα διηγήματα των Δέκα εκατοστών (εκδ. Καστανιώτη) της Μαριλένας Παπαϊωάννου, μια ώριμη συλλογή, πλούσια, γεμάτη δυνατές εικόνες και ολοκληρωμένους χαρακτήρες. Γέλασα στη σκηνή με το πεπόνι και το βιξ, ανατρίχιασα στο τέλος του Δωματίου στον κήπο, συγκινήθηκα με τη Θεία Δόμνα. Εξαιρετική δουλειά. – Α.Δ. 

Η τραυματική εμπειρία της απώλειας, έτσι όπως βιώνεται από έναν πατέρα που ποτέ δεν στάθηκε στο ύψος των περιστάσεων όσο ζούσε το παιδί του, είναι το θέμα της νουβέλας του Νίκου Ιατρού Αυτό έκανες πάντα (εκδ. Ίκαρος). Ο πατέρας οικτίρει τον εαυτό του, τον δικάζει, παραδέχεται τα λάθη και τις αβελτηρίες του. Βλέπει μέσα από την απώλεια του γιου του τη δική του αποσταθεροποιημένη ζωή. Μια υπαρξιακή εξομολόγηση που μας παραδίδεται μέσω του πατρικού μονολόγου. – Δ.Μ. 

Το ύστατο χαίρε ενός γιου προς τη μητέρα του, όταν αυτός είναι συγγραφέας, δεν μπορεί παρά να γίνει διά των λέξεων. Ο Νίκος Δαββέτας με το βιβλίο του Η δεσμοφύλακας (εκδ. Πατάκη) αποχαιρετά τη μητέρα του, που πέθανε χτυπημένη από τη νόσο του Αλτσχάιμερ, αλλά στην πραγματικότητα ξαναφέρνει στην επιφάνεια τη δική του παιδική ηλικία. Οι ενθυμήσεις που χάνονται και οι άλλες που νικούν τη λήθη αποτελούν τον καμβά του βιβλίου. – Δ.Μ.

Υπόδειγμα οικονομίας μέσων αποτελούν οι ιστορίες του Χρήστου Αστερίου που συγκεντρώνονται στην Εγγαστρίμυθη φάλαινα (εκδ. Πατάκη). Η έκδοση περιλαμβάνει την ομώνυμη νουβέλα και έξι ακόμη διηγήματα. Από τη Λατινική Αμερική έως την πρώην Ανατολική Γερμανία κι από ένα ορεινό χωριό σε μια δυστοπική κοινωνία, οι ήρωες του Αστερίου αναζητούν, άλλος περισσότερο κι άλλος λιγότερο, μια διέξοδο από την αδιάβατη ζωή τους. Παίρνουν εκδίκηση, αναλαμβάνουν την ευθύνη των πράξεών τους, ενώ κάποιοι λατρεύουν τον κινηματογράφο. – Δ.Μ. 

Στο βιβλίο της Εύης Καρκίτη Ο Ιερώνυμος στην έρημο (εκδ. Κριτική) δύο αδελφές έχουν μεγαλώσει με έλλειμμα αγάπης και πλεόνασμα ενδοοικογενειακής βίας. Η καθεμία διαχειρίζεται διαφορετικά το τραύμα από την παιδική τους ηλικία· η μία απομακρύνεται από την οικογένεια και η άλλη παραμένει προσκολλημένη σχεδόν μέχρι τον θάνατο των γονιών. Θέλοντας, ως ενήλικες, να νοηματοδοτήσουν εκ νέου τη ζωή τους, αποπειρώνται να γνωρίσουν μετά θάνατον τους γονείς τους και αναζητούν ερμηνείες για τη συμπεριφορά τους. Το ψάξιμο σε παλιά συρτάρια και ντουλάπια τούς οδηγεί στο περιοδικό που με προσήλωση διάβαζε ο πατέρας τους, Τις υποθέσεις του επιθεωρητή Νοξ. – Ι.Φ. 

Ο Χρυσόστομος Τσαπραΐλης, που μας συστήθηκε με τις Παγανιστικές δοξασίες της θεσσαλικής επαρχίας, επέστρεψε με Το κατέβασμα του φεγγαριού (εκδ. Ίκαρος). Στην ατμοσφαιρική και ζυγισμένη αυτή νουβέλα λαογραφικού τρόμου, την οποία και εικονογραφεί ο Kanellos Cob, το απόκοσμο κάνει κρότο. Στο ορεινό χωριό της Πεζούλας Καρδίτσας, ο μύθος συναντά την περιπέτεια, με τον Τσαπραΐλη, μαέστρο του είδους, να υφαίνει ένα ατμοσφαιρικό σκηνικό, κλείνοντας παράλληλα το μάτι και στη σημερινή πραγματικότητα. Μας παίρνει από το χέρι και μας οδηγεί με την αφήγησή του σε μέρη άγνωστα, μακριά από τα γνώριμα λημέρια της εκδοτικής παραγωγής. – Γ.Ψ. 

Χρησιμοποιώντας ένα αυτοαναιρούμενο εύρημα, ότι τάχα τα γράμματα βρέθηκαν σε έναν πάπυρο βορειοδυτικά της Δαμασκού, ο Κυριάκος Χαρίτος παραθέτει τα εν λόγω γράμματα ενός γιου προς τη μητέρα του. «Αύριο αναχωρώ για την έρημο, μάνα», γράφει. «Πρέπει να χάσω τον κόσμο, ώστε να μπορώ να μιλάω εξ ονόματός του. Πρέπει να θαφτώ στη σιωπή για να δικαιούμαι να έχω φωνή». Ο ποιητικός τόνος στα Γράμματα στην Παναγία (εκδ. Πατάκη) επιτρέπει και τον στοχασμό και την παραδοξότητα. – Α.Δ. 

Τεκμήριο παρελθόντος αλλά και αδιάψευστο στοιχείο που αναφλέγει τις ενθυμήσεις, ένα βιβλιάριο ασθενείας γίνεται η αιτία να κατανοήσει μια κόρη την πεθαμένη μητέρα της. Αυτός είναι ο πυρήνας της νουβέλας της Χριστίνας Ντούση Παιδικές ασθένειες (εκδ. Έναστρον). Αυτή η έμμεση συνομιλία αποτελεί σημείο καμπής για την αφηγήτρια, καθώς αντιλαμβάνεται την κληρονομιά που κουβαλάει το σώμα της, ενώ ταυτόχρονα γίνεται πιο απτό το παρελθόν της. – Δ.Μ. 
 
Ένας μετανάστης που δεν δούλεψε ποτέ σε φάμπρικα της Γερμανίας, αλλά σε ακριβά ξενοδοχεία και μάλιστα σε θέση ευθύνης, ο Νάσος Λύρας, διηγείται την ιστορία της ζωής του στο μυθιστόρημα του Αλέξη Πανσέληνου Ξεχασμένες λέξεις (εκδ. Μεταίχμιο). Έχοντας φύγει χρόνια από την Ελλάδα και δίχως να θέλει να επιστρέψει, γίνεται ένας γερμανοποιημένος (sic) Έλληνας. Από τα βάθη του μυαλού του συλλέγει ξεχασμένες ελληνικές λέξεις αλλά και μνήμες. Ο νόστος, τον οποίο πίστευε πως είχε θάψει, κάποια στιγμή θα γίνει ο νέος ορίζοντας της ζωής του. Για να αποδειχθεί πως η Ελλάδα πάντα θα μας ακολουθεί και ενίοτε θα μας ματώνει. – Δ.Μ. 

Τα διηγήματα της συλλογής του Μιχάλη Μοδινού Η υπόθεση της Ερυθράς θάλασσας (εκδ. Καστανιώτη) είναι γεμάτα γνώση, φαντασία και βιβλιοφιλική μαγεία. Το διήγημα για τον Ντε Λίλο θα ήταν κρίμα να μην έχει γραφτεί, κι αυτό με το Νόμπελ του Μάρκες απλώς σπουδαίο. Κάπου ανάμεσα στη λογοτεχνία και την «πραγματική ζωή». – Α.Δ. 

Τους ανθρώπους της «διπλανής» πόρτας κάνει πρωταγωνιστές στο δεύτερο μυθιστόρημά του ο Βασίλης Κονταξής με τίτλο Τράτα (εκδ. Κέδρος). Παρακολουθεί τις ζωές τους, έτσι όπως συνθλίβονται από το βάρος της οικονομικής κρίσης και των προσωπικών ματαιώσεων, και καταγράφει γλαφυρά την προσπάθειά τους να βρουν διέξοδο. Ο ζωγράφος Φίλιππος αναγκάζεται να εγκαταλείψει την Αθήνα και να επιστρέψει στο πατρικό του στην Άρτα. Λίγο αργότερα, μια αλληλουχία τυχαίων γεγονότων θα τον οδηγήσουν στην Πάρο, όπου θα συναντήσει τη Μαρίνα· και οι δύο ζούσαν για δέκα χρόνια στην καρδιά της Αθήνας, στην οδό Ασκληπιού, αλλά δεν είχαν ποτέ γνωριστεί. «Η Τράτα δεν είναι μόνο το ψαροκάικο ή μια ταβέρνα μπροστά στη θάλασσα, είναι ένα ταξίδι στα σκοτεινά νερά της λήθης, που φέρνει στο φως χαμένα κλειδιά του παρελθόντος…». – Ι.Φ. 

Στα σύντομα διηγήματα του Νικόλα Ευαντινού με τίτλο Τράνταγμα (εκδ. Κέδρος) οι ήρωες κινούνται μεταξύ πραγματικού και φανταστικού σύμπαντος, ρεαλισμού και σουρεαλισμού. Τίθενται ενώπιόν τους διλήμματα που μπορούν να ερμηνευτούν με διαφορετικούς τρόπους. Εσείς θα τρώγατε ποτέ ένα μήλο αν πάνω του κάθονταν αγαπημένοι νεκροί; Θα στέλνατε ποτέ ένα γράμμα στον… Άγιο Χάρο; – Ι.Φ. 

Νεκροθάφτες που έχουν βαρεθεί να θάβουν νεκρούς, μαυροφορεμένα σκιάχτρα να πετούν πάνω από χωράφια, κόκορες να ορμάνε σε περαστικούς, ιπτάμενα πλοία να εμφανίζονται στον ορίζοντα της Θεσσαλονίκης, ηλικιωμένες κυρίες στα πρόθυρα νευρικής κρίσης· όλα αυτά με φόντο τον φονικό (κυριολεκτικά) καύσωνα του 1987, σε μια αλλόκοτη νουβέλα με τίτλο Στους 44° υπό σκιάν (εκδ. Κίχλη), που έρχεται να πάρει τη θέση της στην ενδιαφέρουσα ντόπια λογοτεχνία του αλλόκοτου με μεταφυσικά στοιχεία, η οποία γνωρίζει άνθιση τα τελευταία χρόνια. Το πιο ενδιαφέρον; Το γεγονός ότι στο τρίτο της βιβλίο η Μελίσσα Στοΐλη δημιουργεί μια μυστηριώδη –και συχνά απειλητική– ατμόσφαιρα μέσα από μια γλώσσα στρωτή, αποφεύγοντας τους υπερβολικούς λυρισμούς ή τις λεκτικές ακροβασίες. – Γ.Ρ. 

Το πρώτο βιβλίο ελληνικής πεζογραφίας του νεοσύστατου εκδοτικού οίκου, Γεννήτρια, είναι μια συλλογή διηγημάτων από τη Νατάσα Σιδέρη με τίτλο Το μόνο ζώο. Η συγγραφέας και μεταφράστρια (βραβείο πρωτοεμφανιζόμενου πεζογράφου περιοδικού Ο Αναγνώστης το 2018) υφαίνει ιστορίες με γλώσσα που έχεις συχνά την αίσθηση ότι δαγκώνει, σου κλείνει το μάτι αλλά και την ίδια στιγμή υπακούει στον ρυθμό που η ίδια τής επιβάλλει. Στο νέο της εγχείρημα μας συστήνει επεισόδια από τη ζωή και τα έργα «του μόνου ζώου που κοκκινίζει, του μόνου ζώου που μπορεί να κρατήσει μυστικό, του μόνου ζώου που προσεύχεται πριν διαπράξει φόνο, του μόνου ζώου που…» – Γ.Ψ. 

«Ο Λοιμός αφορά απόλυτα τους σημερινούς αναγνώστες»

Η εκδότρια του Ποταμού, Αναστασία Λαμπρία, μας μίλησε για τους λόγους που την ώθησαν να εκδώσει τον Λοιμό του Ανδρέα Φραγκιά, αλλά και για την ιδιαίτερη σχέση της με τον συγγραφέα. 

Ποιοι ήταν οι λόγοι για να επανεκδώσετε τον Λοιμό; 

Είχα μια πολύ δυνατή σχέση με τον Ανδρέα Φραγκιά. Θυμάμαι τον πατέρα μου να λέει πως ήταν «αδαμάντινος άνθρωπος». Παρεμπιπτόντως, η τελευταία δημόσια εμφάνιση του Τάκη Λαμπρία (λίγο πριν πεθάνει) ήταν σε μια εκδήλωση στην ΕΣΗΕΑ όπου μιλούσε για τον Φραγκιά. Προσωπικά, τον είχα γνωρίσει πρώτη φορά όταν ήμουν πέντε χρονών, στα παλαιά γραφεία της Καθημερινής στη Σωκράτους. Φυσικά, είχα διαβάσει τα βιβλία του από μικρή και ήταν τοποθετημένα στα προσωπικά μου εικονίσματα. 

Πώς πιστεύετε ότι θα προσεγγίσει ο σημερινός αναγνώστης τον Λοιμό;  

Ο Λοιμός δεν έχει χρονικές και χωρικές δεσμεύσεις. Άλλωστε, πουθενά δεν αναφέρεται ο τόπος και ο χρόνος της πλοκής. Το αίσθημα της καταδίκης και του εγκλεισμού, αλλά και η αξιοπρέπεια με την οποία αντιμετωπίζουν τις κακουχίες τους οι κρατούμενοι είναι πράγματα απολύτως σημερινά. Δεν χρειάζεται να έχει ζήσει κανείς τις καταστάσεις του ’40 ή του ’50 για να κατανοήσει το βιβλίο. Ούτε καν να γνωρίζει τόπους εξορίας όπως η Μακρόνησος. Ο Φραγκιάς γράφει για κάτι πολύ ευρύτερο. Το αίσθημα της ασφυξίας που βγαίνει από το βιβλίο αφορά απόλυτα τους σημερινούς αναγνώστες. 

Οι δύσκολες συνθήκες δίνουν και σπουδαία λογοτεχνικά έργα; 

Όλες οι εποχές μπορούν να μας δώσουν σημαντικά βιβλία, αλλά, ναι, οι δύσκολες και ακραίες συνθήκες προσφέρουν γονιμότερο έδαφος για να γραφτεί υψηλή λογοτεχνία. Να γιατί ο Λοιμός δεν ακυρώνεται καθόλου από τον χρόνο. Στόχος μας είναι το επόμενο διάστημα να εκδώσουμε ξανά όλα τα βιβλία του Ανδρέα Φραγκιά. – Διονύσης Μαρίνος 

«Η Πολιορκία, ένα γενναίο μυθιστόρημα»

Η επιμελήτρια και υπεύθυνη εκδόσεων Ελένη Κεχαγιόγλου μάς μίλησε για την επανέκδοση του μυθιστορήματος του Αλέξανδρου Κοτζιά Πολιορκία (εκδ. Πατάκη) και τη σημασία του στη σημερινή εποχή. 

Ποιοι ήταν οι λόγοι που οδήγησαν τις εκδόσεις Πατάκη στην επανέκδοση της Πολιορκίας; 

Οι Εκδόσεις Πατάκη ενδιαφέρονται πολύ για τους σύγχρονους κλασικούς, και ο Αλέξανδρος Κοτζιάς είναι κατεξοχήν σύγχρονος κλασικός Έλληνας συγγραφέας: η υψηλή λογοτεχνική αξία του έργου του δεν είναι «μουσειακή», αντιθέτως εξακολουθεί να συγκινεί. Η Πολιορκία, ένα γενναίο μυθιστόρημα, κυκλοφορεί τώρα, για πρώτη φορά, με τις γλωσσικές αναθεωρήσεις που επέφερε ο συγγραφέας το 1991, λίγο πριν από τον αδόκητο θάνατό του. Δεν πρόκειται, λοιπόν, απλώς για επανέκδοση, αλλά για την αναθεωρημένη, και οριστική, έκδοση του βιβλίου.

Ο σημερινός αναγνώστης βρίσκεται πολύ μακριά από την ιστορική συγκυρία που γέννησε το βιβλίο. Πώς περιμένουμε να το διαβάσει; 

Η έκδοση συνοδεύεται από εκτενή υπομνηματισμό του νεοελληνιστή Μιχαήλ Σ. Καλαβρού. Τα διαφωτιστικά του σχόλια προσφέρουν στον αναγνώστη «κλειδιά» για να ξεκλειδώσει το κείμενο, το οποίο διαδραματίζεται στα τελευταία χρόνια της Κατοχής στην Αθήνα, δηλαδή στην περίοδο όπου οι ιστορικοί εντοπίζουν πλέον τις απαρχές του Εμφυλίου. Ακολουθούν επιλεγμένες κριτικές που χαρτογραφούν την πρόσληψη του κειμένου από τη δεκαετία του ’50 και μέχρι το 2023 και αποδεικνύουν το αδιάκοπο αναγνωστικό ενδιαφέρον για το βιβλίο. Η Πολιορκία διαβάζεται σήμερα ως ένα βαθιά υπαρξιακό και επί της ουσίας πολιτικό μυθιστόρημα (στον αντίποδα του «στρατευμένου»), για τότε που «επιδοθήκαμε να βγάλουμε τα δικά μας τα μάτια, ο ένας τ’ αλλουνού». Ο ήρωάς της βυθίζεται σταδιακά στην παραφροσύνη, σαν θηρίο στο κλουβί της Ιστορίας και των προσωπικών του επιλογών. Η σημασία του βιβλίου, κατά τη γνώμη μου, συμπυκνώνεται ίσως στη διαχρονική διαπίστωση (επιβεβαιώνεται και από όσα ζούμε σήμερα): «Είναι τρομερό με πόση αναλγησία αυτοκαταστρέφονται οι άνθρωποι».

Οι οριακές εποχές είναι αυτές που μας δίνουν σημαντικά βιβλία; Θα μπορούσε να γραφτεί σήμερα μια αντίστοιχη Πολιορκία; 

Οι ακραίες, σκοτεινές εποχές συνιστούν συλλογικό τραύμα, το οποίο τροφοδοτεί τη λογοτεχνία. Σήμερα, μια εποχή «εικονικής πραγματικότητας», εύχομαι να αναδειχθούν οι νέοι συγγραφείς (ο Κοτζιάς έγραψε την Πολιορκία στα 27 του χρόνια) που εξίσου διεισδυτικά θα μιλήσουν για την ελληνική, κοινωνική και ατομική, παθολογία του 21ου αιώνα. – Διονύσης Μαρίνος