Τα τελευταία χρόνια, το όνομά της κυκλοφορεί από στόμα σε στόμα. «Δεν έχεις διαβάσει Μπρέντα Ναβάρο; Κάνε το γρήγορα», θα ακούσεις πολλούς βιβλιόφιλους να σου λένε με επίταση. Η αλήθεια είναι ότι τα Άδεια σπίτια, το πρώτο της βιβλίο, έδωσε πάρα πολλές υποσχέσεις, οι οποίες επιβεβαιώθηκαν στο δεύτερο βιβλίο της, Στάχτη στο στόμα – και τα δύο από τις εκδόσεις Carnivora. Τα μυθιστορήματά της είναι σκοτεινά, διαχειρίζονται τα θέματα του θανάτου, της γυναικείας ψυχοσύνθεσης και της αποξένωσης με έναν τρόπο καταιγιστικό. Τι παράδοξο όμως: η γυναίκα που γράφει για έναν κόσμο κλεισμένο μέσα στη σκοτεινιά είναι απόλυτα φωτεινή. Η Μπρέντα Ναβάρο είναι ένα… πηγαίο χαμόγελο. Αυτό σου μένει όταν τη συναντάς. Μαζί της περπατήσαμε στο κέντρο της Αθήνας (παρεμπιπτόντως, λάτρεψε τους αθηναϊκούς δρόμους), συζητήσαμε για λογοτεχνία και όχι μόνο και κατανοήσαμε πως πίσω από την αισιόδοξη φυσιογνωμία της υπάρχει μια γυναίκα που γράφει με πολιτική σκέψη.
Τα δύο πρώτα βιβλία σας συνομιλούν πολύ μεταξύ τους. Αποτελούν μια μορφή διλογίας που πρόκειται, ίσως, να εξελιχθεί σε τριλογία;
Ναι, ισχύει αυτό. Όταν έγραφα το Στάχτη στο στόμα, σκέφτηκα τι θα συνέβαινε αν έβαζα ως χαρακτήρα κάποιον που εμφανίζεται στα Άδεια σπίτια. Μα και τώρα που γράφω το τρίτο μυθιστόρημά μου, προσπαθώ να βάλω μέσα έναν ήρωα του δεύτερου μυθιστορήματος. Όλες αυτές οι ιστορίες κινούνται θεματικά στο ίδιο μήκος κύματος. Μιλούν για γυναίκες και για πολιτική, κάθε φορά από διαφορετική οπτική γωνία.
Αλήθεια, ποιος είναι ο χαρακτήρας του δεύτερου βιβλίου που θα τον ξαναδούμε σε αυτό που γράφετε τώρα;
Δεν μπορώ να σας πω! Αυτό που μπορώ να αποκαλύψω είναι ότι πρόκειται για μια γυναίκα από τη Λατινική Αμερική.
Οι γυναίκες κυριαρχούν στα βιβλία σας. Κουβαλούν κοινωνικά και οικογενειακά βάρη. Τι προβάλλετε μέσα από αυτές;
Αυτό που ψάχνω στη λογοτεχνία, με όχημα τις λέξεις, είναι πώς να περιγράψω
τον πόνο που κουβαλάει ένας άνθρωπος. Από τη στιγμή που είμαι γυναίκα, αντιλαμβάνομαι καλύτερα τη γυναικεία πλευρά. Έχω την αίσθηση πως οι άντρες έχουν διαφορετική άποψη για τον κόσμο από ό,τι εμείς. Σκέφτομαι το παράδειγμα της Άγκοτα Κριστόφ, που στη σπουδαία τριλογία της έγραψε για τον πόλεμο και πώς αυτός επηρέασε βαθιά τους ανθρώπους. Εγώ είμαι μια γυναίκα από τη Λατινική Αμερική που ζει στην Ευρώπη και προσπαθώ να καταδείξω ότι οι γυναίκες που ζουν σε έναν περιφερειακό κόσμο δεν μπορούν να ταιριάξουν
στο όνειρο που προβάλλουν οι ΗΠΑ και η Ευρώπη.
Από πολιτισμική ή πολιτική άποψη, δεν ταιριάζουν;
Αυτό που προβάλλω στα βιβλία μου ως απάντηση είναι η ταξική πάλη. Γύρω από αυτήν εξελίσσονται τα πάντα. Οι γυναίκες στα βιβλία μου προέρχονται από τις κατώτερες τάξεις, αλλά σε σχέση με εκείνες της μεσαίας τάξης έχουν μεγαλύτερη αυτονομία, όσο κι αν ακούγεται παράδοξο. Φυσικά, όλες ζούμε σε έναν καπιταλιστικό κόσμο και ζητούμε ισότητα και ευκαιρίες να ζήσουμε.
Αναφέρατε πριν από λίγο την Άγκοτα Κριστόφ, που είναι Ευρωπαία συγγραφέας. Πώς και δεν μου αναφέρατε κάποια από τη Λατινική Αμερική; Ποιοι είναι οι αγαπημένοι σας συγγραφείς;
Η αλήθεια είναι ότι προτιμώ τους Ευρωπαίους συγγραφείς. Την περίοδο που ήμουν στην Αϊόβα, στο φημισμένο residence International Writers, μου ζήτησαν να διδάξω σε μια τάξη τους Λατινοαμερικανούς συγγραφείς και απάντησα ναι, διότι γνωρίζω φυσικά αρκετά πράγματα για τη λογοτεχνία της Λατινικής Αμερικής, αλλά μεγάλωσα με Ευρωπαίους συγγραφείς. Για να καταλάβετε: ένας από τους αγαπημένους μου συγγραφείς ήταν πάντα ο Μίλαν Κούντερα. Αισθάνομαι πιο κοντά στους συγγραφείς της Ευρώπης. Όταν ξεκίνησα να γράφω τα δικά μου βιβλία, φυσικά προσπάθησα να κατανοήσω καλύτερα τον Μάρκες, τον Γιόσα, τον Ονέτι, αλλά πάντα το βλέμμα μου ήταν προς την Ευρώπη.
Δέχεστε τον χαρακτηρισμό της φεμινιστικής λογοτεχνίας έτσι όπως προβάλλεται στις μέρες μας ή, μήπως, πρέπει να βρούμε κάποιον άλλον ορισμό για να την προσδιορίσουμε;
Αναμφίβολα πρέπει να βρούμε κάποιον άλλον ορισμό. Ως γυναίκα που προέρχεται από τη Λατινική Αμερική, δεν μπορώ να σκεφτώ το ευρωπαϊκό όνειρο, καθώς αυτή τη στιγμή αυτό το όνειρο περιλαμβάνει πολλά κλειστά σύνορα, τα οποία δεν αποδέχομαι. Επίσης, δεν επιθυμώ να πολεμήσω για να αποκτήσουν οι γυναίκες τη θέση που κατέχουν τώρα οι άντρες, αναπαράγοντας το ίδιο ακριβώς πρότυπο που επιθυμεί το καπιταλιστικό σύστημα. Δεν με ενδιαφέρουν όλα αυτά. Ο ευρωπαϊκός φεμινισμός προσπαθεί να ταιριάξει με αυτό το όνειρο της αναπαραγωγής του ίδιου προτύπου. Αυτό που αναζητώ είναι η χαρά της ζωής και ο ελεύθερος χρόνος για όλους μας. Καλό είναι να αρχίσουμε να σκεφτόμαστε λίγο διαφορετικά τον κόσμο μας.
Εδώ και καιρό εμφανίζονται ολοένα και περισσότερες λογοτεχνικές φωνές, κυρίως γυναικείες, από τη Λατινική Αμερική. Υπάρχει κάποια εξήγηση;
Στη Λατινική Αμερική όλοι μας μεγαλώσαμε διαβάζοντας Μάρκες, Κορτάσαρ ή Λιόσα. Είναι γελοίο να πει κανείς πως δεν τους διαβάζει γιατί είναι άντρες. Τους κουβαλάμε μέσα μας αυτούς τους συγγραφείς. Όταν ξεκινάς να γράφεις, θέλεις να τους μοιάσεις. Από την άλλη, εμείς οι γυναίκες της Λατινικής Αμερικής προσπαθούμε να προβάλλουμε τη δική μας φωνή. Δεν μας ενδιαφέρει να εξηγήσουμε, αλλά να κατανοήσουμε. Ο λογοτεχνικός Κανόνας περιλαμβάνει πάρα πολλούς άντρες, επομένως δεν χρειάζεται να μας απασχολεί αυτό. Αυτό που αντιλαμβάνομαι να συμβαίνει στις μέρες μας είναι το εξής: δεν είναι οι γυναίκες που γράφουν, αλλά οι γυναίκες που διαβάζουν. Είναι αυτές που θέλουν να αποκτήσουν τη δική τους φωνή.
«Στη Λατινική Αμερική, όλοι μας μεγαλώσαμε διαβάζοντας Μάρκες, Κορτάσαρ ή λιόσα. Είναι γελοίο να πει κανείς πως δεν τους διαβάζει γιατί είναι άντρες».
Άλλωστε, πρέπει να παραδεχτούμε πως παγκοσμίως οι γυναίκες αναγνώστριες είναι πολύ περισσότερες από τους άντρες.
Ακριβώς! Και είναι αυτές που επιβάλλουν στη βιομηχανία του βιβλίου να στραφεί προς τις γυναίκες συγγραφείς.
Στα βιβλία σας οι άντρες βρίσκονται πάντα στο παρασκήνιο. Δεν θα έλεγα πως είναι αφανείς, καθώς με αρκετούς τρόπους πυροδοτούν τις αντιδράσεις των γυναικών. Πώς χειρίζεστε τους αντρικούς χαρακτήρες;
Οι άντρες στα βιβλία μου αποτελούν το κίνητρο για να ξεδιπλωθεί η ιστορία. Είτε πρόκειται για ένα χαμένο αγόρι είτε για κάποιον νέο άντρα που αυτοκτονεί. Αυτό που με ενδιαφέρει στη λογοτεχνία είναι η έννοια της φροντίδας και της αγάπης. Σκεφτείτε μια βόμβα που σκάει και καταστρέφει τα πάντα. Η δική μου οπτική είναι ποιος θα έρθει να καθαρίσει τον τόπο. Αυτός που θα έρθει να καθαρίσει τα απομεινάρια είναι η έννοια της λογοτεχνίας, κατά την άποψή μου.
Χρησιμοποιείτε αρκετά τον μονόλογο στα βιβλία σας. Είναι σαν να ακούω τους ήρωές σας να σας ζητούν να σταθείτε κάπου στην άκρη και να τους αφήσετε να μιλήσουν απευθείας στον αναγνώστη. Το σκέφτομαι σωστά;
Ναι, αυτό ακριβώς συμβαίνει! Είναι σαν να μου λένε: «Μπρέντα, εσύ είσαι τόσο αισιόδοξη και συνέχεια γελάς». Μέσα από τον μονόλογο θέλω να αποκτήσω την εμπειρία μιας άλλης ζωής, καθώς η δική μου είναι αρκετά βαρετή.
Όλων μας η ζωή είναι βαρετή σε σχέση με αυτά που συμβαίνουν στη λογοτεχνία.
Ακριβώς. Να γιατί με τους ήρωές μου προσπαθώ να διαπεράσω τα όρια. Είναι αυτοί που λένε ότι θέλουν να πουν κάτι ακόμη, να βιώσουν αυτό το συναίσθημα ή να κάνουν κάτι διαφορετικό από αυτό που θέλω εγώ. Οι ήρωες στη λογοτεχνία είναι πάντα πιο περίπλοκοι από εμάς, διότι δεν είναι ανθρώπινα όντα. Έχουν την ανεξαρτησία που εγώ δεν έχω.
Είναι δύσκολο να βρείτε τη φωνή ενός ήρωα;
Όχι, καθόλου. Το μόνο που χρειάζομαι είναι κάποιες πρώτες λέξεις που θα έρθουν στο μυαλό κι αμέσως συνδέομαι με μια ιστορία. Στο πρώτο βιβλίο μού συνέβη το εξής: άκουγα το τραγούδι Welcome Home των Arcade Fire και συνειδητοποίησα πως μιλούσε για τον πόλεμο. Είναι η ιστορία μιας γυναίκας που υποφέρει για τον γιο της και τότε σκέφτηκα πως κάτι πρέπει να κάνω με αυτή την ιστορία. Στο δεύτερο βιβλίο άκουγα ένα τραγούδι των Vampire Weekend, που δεν μου άρεσε, καθώς μιλούσε για νεαρά παιδιά που πέφτουν από κτίρια και αυτοκτονούν. Συνειδητοποίησα, όμως, πως ήταν ένα ξεκάθαρα πολιτικό τραγούδι που μιλάει για τη μοναξιά, κι αυτό μου έδωσε την ιδέα για το βιβλίο.
Από όσο καταλαβαίνω, η μουσική παίζει καθοριστικό ρόλο στη ζωή σας.
Ναι, είναι σημαντική για μένα η μουσική. Ακόμα και όταν γράφω, πάντα ακούω μουσική. Δεν αντέχω τη σιωπή όταν γράφω. Χρειάζομαι πάντα να με περιβάλλουν κι άλλες φωνές.
Κάπως έτσι προκύπτουν οι ιδέες για τα βιβλία σας;
Όταν βρίσκομαι μπροστά σε έναν λευκό καμβά και δεν ξέρω τι να γράψω, βάζω ένα τραγούδι και αμέσως μου έρχονται ιδέες. Όταν γράφω, πάντα ανατρέχω στις ελληνικές τραγωδίες. Οι ηρωίδες μου, ειδικά, συνομιλούν με αντίστοιχες γυναικείες μορφές της αρχαίας τραγωδίας. Είναι γυναίκες που μάχονται, που πονούν, που αγαπούν. Ψάχνω τους συμβολισμούς των κλασικών συγγραφέων στο σήμερα. Στο τέλος, φυσικά, τα πάντα έχουν να κάνουν με τη γλώσσα. Η λογοτεχνία είναι η γλώσσα και πώς τη χρησιμοποιούμε. Πάντα προσπαθώ να βρίσκω την κατάλληλη λέξη.
«Όταν γράφω, πάντα ανατρέχω στις ελληνικές τραγωδίες. Οι ηρωίδες μου, ειδικά, συνομιλούν με αντίστοιχες γυναικείες μορφές της αρχαίας τραγωδίας».
Το δράμα είναι πιο σημαντικό στην τέχνη σε σχέση με την κωμωδία;
Τι ωραία ερώτηση. Πάντα συζητώ με τους φίλους μου για την Ποιητική του Αριστοτέλη και ενώ έχουμε μπόλικο δράμα, δεν έχουμε αντίστοιχα τόσο καλή κωμωδία στις μέρες μας. Ίσως ο κόσμος μας να ήταν καλύτερος αν είχαμε περισσότερη κωμωδία. Οι άνθρωποι έχουμε μάθει να καταστρέφουμε ο ένας τον άλλον. Ακόμα και ο έρωτας είναι μια μορφή καταστροφής. Προσωπικά, με ενδιαφέρει να ζω εν ειρήνη, κάτι πραγματικά δύσκολο, καθώς ως κοινωνία δεν έχουμε μάθει να ζούμε ειρηνικά.
Αυτό εξηγεί γιατί στα βιβλία σας υπάρχει αρκετή βία; Είναι αυτή η γκρίζα ζώνη μέσα στην οποία κινούνται οι σημερινές κοινωνίες;
Αυτό που σκέφτομαι πάντα είναι ότι όλοι μέσα μας κουβαλάμε μια ιστορία. Αυτό που αναζητώ είναι οι λέξεις που θα ξεδιπλώσουν αυτή την ιστορία. Αυτό ακριβώς είναι η λογοτεχνία: ένας καθρέφτης πάνω στον οποίο προβάλλουμε τα είδωλά μας. Η αλήθεια είναι ότι οι αναγνώστες περιμένουν από τους συγγραφείς της Λατινικής Αμερικής να γράψουν για πολιτικά ζητήματα, ναρκωτικά και βία. Κι εγώ μιλάω γι’ αυτά, αλλά με έναν περιφερειακό τρόπο. Στην πραγματικότητα, γράφω απλές ιστορίες που έχουν να κάνουν με μια μητέρα ή μια αδελφή και μέσα από αυτές να κατανοήσω τον κόσμο.
Η αναγνώριση σας λέει κάτι; Οι πωλήσεις των βιβλίων, τα βραβεία…
Όταν έβγαλα το πρώτο μου βιβλίο, δεν υπήρξε καν η δυνατότητα να το μάθει ο κόσμος. Χρειάστηκε να εκδοθεί στην Ισπανία για να γίνει γνωστό αυτό που έγραψα. Ξέρετε, όταν ανακοινώθηκε το πρώτο βραβείο που πήρα, εκείνη τη στιγμή καθάριζα το μπάνιο μου (γελάει).
Μου θυμίζει αυτό που συνέβη με την Ντόρις Λέσινγκ, που γυρνούσε από τη λαϊκή όταν είδε έξω από το σπίτι της δημοσιογράφους που την πληροφόρησαν ότι πήρε το βραβείο Νόμπελ.
Μα πρέπει πάντα να κρατάς τα πόδια σου στο έδαφος. Τα βραβεία είναι μια τύχη για τα βιβλία, όχι για σένα. Αισθάνομαι προνομιούχα που κάνουμε αυτή τη συνέντευξη, που έχω τη δυνατότητα να ταξιδεύω από χώρα σε χώρα παρουσιάζοντας τα βιβλία μου. Προσπαθώ να κρατάω μέσα μου μια ισορροπία, διότι αυτή είναι που μου προσφέρει την αυτονομία που χρειάζεται να έχω. Είναι όνειρο για κάθε συγγραφέα να βγάζει χρήματα από τα βιβλία του,
κι αυτό εμένα μου συμβαίνει αυτή τη στιγμή. Δεν πρέπει να ξεχνάμε, όμως, ότι όλα αυτά είναι τόσο εφήμερα.
Πιστεύετε ότι στις μέρες μας η λογοτεχνία έχει τη δύναμη να επηρεάσει τον κόσμο; Έχω την αίσθηση πως ένα βλέμμα του Τραμπ έχει μεγαλύτερη επιβολή στον δημόσιο λόγο.
Το σκέφτομαι κι εγώ συχνά αυτό. Από τη στιγμή που εκλέχθηκε για δεύτερη φορά, όλος ο Τύπος (στις ΗΠΑ, αλλά και στην Ισπανία) γράφει γι’ αυτόν. Το κεντρικό αφήγημα πάντα είναι ένα πρόσωπο, είτε πρόκειται για τον Τραμπ ή τον Μιλέι, που κάνει τα πάντα. Σαν να μην προσπαθούν οι άνθρωποι να αντικρούσουν τις πράξεις τους. Η λογοτεχνία πάντα θα μιλάει για τα πολιτικά ζητήματα με διαφορετική φρασεολογία από αυτήν του κυρίαρχου αφηγήματος.
Η λογοτεχνία πάντα θα μιλάει για τους ανθρώπους, ακόμα κι αν αναφέρεται σε έναν ήρωα. Πρέπει να καταλάβουμε πως οι πολιτικοί ηγέτες δεν είναι τόσο δυνατοί όσο θέλουν να μας κάνουν να πιστεύουμε.
Πώς είναι η κατάσταση στο Μεξικό από τη στιγμή που εκλέχθηκε ξανά ο Τραμπ;
Στο Μεξικό έχουμε γυναίκα πρόεδρο, την Κλαούντια Σέινμπαουμ, η οποία δεν προέρχεται από τα εργατικά στρώματα. Προσπαθεί να μιλήσει κόντρα στο επίσημο αφήγημα, αν και πρέπει να πω ότι είναι δύσκολο να διοικήσει κανείς μια χώρα σαν το Μεξικό. Ο Τραμπ λέει γι’ αυτήν καλά λόγια, αν και ξέρουμε τις απόψεις του για τις γυναίκες. Κατά την άποψή μου, όλο αυτό είναι ένα παιχνίδι. Οι σχέσεις μας με τις ΗΠΑ είναι περίπλοκες. δεν μπορούμε να γυρίσουμε την πλάτη μας στις ΗΠΑ, καθώς εξαρτιόμαστε οικονομικά από αυτές, αλλά κι εκείνες με τη σειρά τους χρειάζονται το Μεξικό για τις επενδύσεις τους. Όταν βλέπεις τους πολιτικούς μας να μαλώνουν μπροστά στις κάμερες με τους Αμερικανούς, αντιλαμβάνεσαι πως πρόκειται για θέατρο. Πρέπει να κατανοήσουμε πως,
αν οι ΗΠΑ καταρρεύσουν, όλες οι χώρες
της ηπείρου θα καταρρεύσουν.
Στην Ελλάδα δυστυχώς έχουμε πολλές γυναίκες θύματα της πατριαρχίας. Οι γυναικοκτονίες βρίσκονται συχνά στα δελτία ειδήσεων. Τι χρειάζεται να κάνουμε ως κοινωνία για να αλλάξει αυτή η κατάσταση;
Όπως έλεγα και πιο πριν, η επίσημη αφήγηση, έτσι όπως προκύπτει από τους ηγέτες των χωρών, είναι κατά των γυναικών. Το καπιταλιστικό σύστημα θα κινδυνεύσει αν οι γυναίκες ξεφύγουν από τον παραδοσιακό ρόλο τους και αναζητήσουν κάτι άλλο για τις ζωές τους. Πρέπει να καταλάβουμε πως τα πάντα έχουν να κάνουν με την πολιτική.
*Τα μυθιστορήματα της Μπρέντα Ναβάρο Άδεια σπίτια και Στάχτη στο στόμα κυκλοφορούν από τις εκδόσεις Carnivora σε μετάφραση Ασπασίας Καμπύλη.
