Ναι, για κάποιους θα ακουστεί παράδοξο, ειδικά για όσους λατρεύουν να βασίζουν τον τρόπο σκέψης τους σε στερεότυπα. Αυτοί θα αντιδρούσαν απορημένοι μαθαίνοντας πως οι άνθρωποι μιας χώρας, η οποία είναι εγκλωβισμένη σε βαρυχειμωνιές και εννιαμηνίτικο σκοτάδι, συμβαίνει να είναι και οι πιο χαρούμενοι στον κόσμο, χωρίς απαραίτητα να σχηματίζουν στο πρόσωπό τους ένα πλατύ χαμόγελο. Πόσω μάλλον αν άκουγαν πως η ευτυχία φαίνεται να είναι καθαρά φινλανδική υπόθεση, καθώς η χώρα τους ανακηρύχθηκε για όγδοη συνεχόμενη χρονιά η πιο ευτυχισμένη στον κόσμο, σύμφωνα με την Έκθεση του ΟΗΕ για την Παγκόσμια Ευτυχία.
Αν ενώσουμε όλα τα κομμάτια του παζλ, βάσει των όσων γνωρίζουμε για την κουλτούρα της Φινλανδίας, ίσως και να αιτιολογείται αυτή η πρωτιά. Είναι μία από τις λιγότερο διεφθαρμένες χώρες στον κόσμο. Διαθέτει ένα από τα πιο επιτυχημένα εκπαιδευτικά συστήματα και υψηλού επιπέδου τεχνολογικές υποδομές − αναφέρουμε ενδεικτικά τα παραδείγματα της Nokia, του λογισμικού Linux και των Angry Birds της Rovio. Η αδιαμφισβήτητη αγάπη τους για τη σάουνα και τα παγωμένα μπάνια σε κάποια από τις 180.000 λίμνες ή στη θάλασσα έχει μεγάλο αντίκτυπο στην καλή τους διάθεση. Εμπιστεύονται ο ένας τον άλλον, βρίσκουν χαρά στις πιο απλές αλλά και στις πιο περίεργες δραστηριότητες, όπως τα πρωταθλήματα ρίψης κινητού τηλεφώνου και air guitar. Ακούν φανατικά χέβι μέταλ και ηλεκτρονική μουσική, στήνουν κάθε χρόνο ένα πάρτι στη Eurovision με τις επιλογές εκπροσώπησης και γελούν με την κυνική όψη της ζωής, όπως διακωμωδείται στις ταινίες του Άκι Καουρισμάκι. Βέβαια, ρωτώντας κάποιους Φινλανδούς αν νιώθουν ευτυχισμένοι, δεν μπορούν να δώσουν ορισμό στην ευτυχία, αλλά ούτε συμφωνούν απαραίτητα με αυτές τις λίστες.
Η σκάλα του Κάντριλ
«Πιστεύω ότι οι κατατάξεις είναι κάπως απλοϊκές και δεν είμαι τόσο σίγουρη για το τι λένε. Τις βρίσκω άβολες και ενοχλητικές», σχολιάζει η Χάιντι Χάγκρεν, ειδικός πάνω σε ζητήματα τριτοβάθμιας εκπαίδευσης. «Ο φινλανδικός τρόπος ζωής είναι αρκετά απλός και προσγειωμένος και ο τρόπος που εκφραζόμαστε είναι άμεσος. Δεν υπάρχουν υπονοούμενα, δεν θα βρεις ανθρώπους να χαμογελάνε, να τραγουδούν και να χορεύουν όλη την ώρα, διότι αυτό θεωρείται “ευτυχία” από πολλούς − εκτός από τις διακοπές ή σε συγκεκριμένες περιπτώσεις. Και, φυσικά, μοιραζόμαστε τα προβλήματά μας».
Η αδιαμφισβήτητη αγάπη τους για τη σάουνα και τα παγωμένα μπάνια έχει μεγάλο αντίκτυπο στην καλή τους διάθεση. Ακούν φανατικά χέβι μέταλ και ηλεκτρονική μουσική.
Από το 2012 που πρωτοδημοσιεύτηκε αυτή η έκθεση του ΟΗΕ από την εταιρεία δημοσκοπήσεων της Gallup, η παγκόσμια κατάταξη βασίστηκε στο απλοϊκό μοντέλο έρευνας που ονομάζεται «Σκάλα του Κάντριλ». Ένα δείγμα ατόμων από κάθε χώρα κλήθηκε να απαντήσει στο ερώτημα: «Σε ποιο σκαλοπάτι της σκάλας θα λέγατε ότι αισθάνεστε προσωπικά ότι βρίσκεστε αυτή τη στιγμή;». Για να γίνει αντιληπτό, η κορυφή της σκάλας αντιπροσωπεύει την καλύτερη δυνατή εκδοχή της ζωής και το κάτω μέρος τη χειρότερη.
Απευθυνθήκαμε αμέσως σε έναν από τους ειδικούς του σκανδιναβικού ευ ζην, τον ακαδημαϊκό και φιλόσοφο Φρανκ Μάρτελα, ο οποίος ασχολείται ερευνητικά με τις βασικές έννοιες της ευτυχίας, και τον ρωτήσαμε αν τα σκαλοπάτια του Κάντριλ μπορούν να την ερμηνεύσουν. «Μία από τις μεγαλύτερες παρανοήσεις αυτής της έκθεσης είναι πως ταυτίζει τους Φινλανδούς με τα χαμόγελα και τα γέλια. Ουσιαστικά, η Έκθεση Παγκόσμιας Ευτυχίας μετράει τη γενικότερη ικανοποίηση από τη ζωή. Όταν σκέφτεστε πόσο καλά πηγαίνει η ζωή σας, ποια βαθμολογία θα της δίνατε;” Αυτό είναι διαφορετικό από τη χαρά και το γέλιο. Άλλωστε, οι Φινλανδοί τείνουν να θεωρούν τους εαυτούς τους ελαφρά μελαγχολικούς ανθρώπους και, όσον αφορά τα χαμόγελα, σίγουρα δεν είμαστε ο νούμερο ένα λαός», λέει στο «Κ».
Σε άρθρο του στο Substack επισημαίνει τη μικρή στατιστική αβεβαιότητα στα αποτελέσματα, ούτως ώστε να μη θεωρούμε αυτονόητο ότι η Φινλανδία είναι «ξεκάθαρα» πρώτη μόνο και μόνο λόγω μικρής διαφοράς στους αριθμούς. Το πιο σημαντικό εύρημα, όμως, είναι η σταθερή παρουσία όλων των σκανδιναβικών χωρών στις κορυφαίες θέσεις επί δέκα χρόνια. Αυτό δείχνει ότι δεν πρόκειται για τυχαία ή περιστασιακή επιτυχία. Συνεπώς, η εξήγηση για την «πρωτιά» της Φινλανδίας δεν πρέπει να περιορίζεται μόνο στη χώρα αυτή, αλλά να εξετάζει το ευρύτερο «σκανδιναβικό μοντέλο», δηλαδή τις κοινές πολιτικές και θεσμικές επιλογές που έχουν οδηγήσει όλες αυτές τις χώρες σε τόσο υψηλά επίπεδα ευτυχίας.
Τι σημαίνει sisu
«O πήχης για την πιο ευτυχισμένη χώρα μπορεί να είναι αρκετά χαμηλά σε παγκόσμιο επίπεδο, οπότε δεν θα έλεγα απαραίτητα ότι είμαστε πολύ ευτυχισμένοι», σχολιάζει η Σουσάνα Άσπελουντ, μεταπτυχιακή φοιτήτρια διεθνούς δικαίου στο Πανεπιστήμιο του Ελσίνκι.
Η εξήγηση για την πρωτιά της Φινλανδίας βρίσκεται στο «σκανδιναβικό μοντέλο», δηλαδή τις κοινές πολιτικές επιλογές που έχουν οδηγήσει αυτές τις χώρες σε τόσο υψηλά επίπεδα ευτυχίας.
«Παρόλο που πολλά πράγματα είναι υπέροχα στη Φινλανδία, όπως η φύση που είναι τόσο προσβάσιμη και η κοινωνική ασφάλιση, έχουμε επίσης προβλήματα. Αναρωτιέμαι πώς μπορούμε να είμαστε οι πιο ευτυχισμένοι όταν είμαστε μία από τις πιο επικίνδυνες χώρες για τις γυναίκες στην Ευρώπη; Ή όταν έχουμε τόσο υψηλά ποσοστά αυτοκτονιών; Στην πραγματικότητα δεν θα με εξέπληττε αν η κατάταξη οφείλεται εν μέρει στη φύση των Φινλανδών: το να παραπονιέσαι και να ανοίγεσαι δεν είναι ωραίο».
Τα στατιστικά του 2023 που ανακοινώθηκαν από τις φινλανδικές αρχές στα τέλη του 2024 αναφέρουν πως 12.300 άτομα έκαναν αναφορά στην αστυνομία για ενδοοικογενειακή βία, με τις γυναίκες να αποτελούν το 74% των θυμάτων και τους άντρες το 75% των υπόπτων. Οι ειδικοί έχουν ονομάσει το φαινόμενο ως το «σκανδιναβικό παράδοξο», υπογραμμίζοντας την αποσύνδεση μεταξύ της πραγματικότητας και της φήμης της περιοχής ως προμαχώνα της ισότητας. Παράλληλα, o αριθμός των αυτοκτονιών έχει μειωθεί στο μισό από τη δεκαετία του 1990, αλλά το ποσοστό θνησιμότητας από αυτοκτονίες στη Φινλανδία εξακολουθεί να είναι 20% υψηλότερο από ό,τι σε άλλες σκανδιναβικές χώρες, εγείροντας παρόμοιους προβληματισμούς με την Άσπελουντ. Άραγε, η άποψη πως οι Φινλανδοί δεν έχουν στην κουλτούρα τους το μοίρασμα των συναισθημάτων τους επηρεάζει τη λεγόμενη «ευτυχία» τους;
«Κατά τη γνώμη μου, οι Φινλανδοί δεν είναι πολύ ανοιχτοί ως προς τα συναισθήματά τους. Δυσκολεύονται να δείξουν, να μιλήσουν ή να διαχειριστούν τα συναισθήματά τους. Ίσως μας αρέσει να λέμε ότι είμαστε πιο ευτυχισμένοι απ’ ό,τι πραγματικά είμαστε; Ίσως μπορεί να είναι και το μεγάλο μειονέκτημα του sisu, η έννοια του οποίου κληροδοτήθηκε από τη γενιά του εμφυλίου πολέμου στις επόμενες», λέει η Άσπελουντ. Αν οι Δανοί έχουν το hygge και οι Σουηδοί το fika, η φινλανδική λέξη που περιγράφει έναν τρόπο ζωής, όπως η αντοχή στις αντιξοότητες και στις δυσκολίες, είναι το sisu.
Παρόμοια ερώτηση κάναμε και στη Xάιντι Χάγκρεν. «Δεν νομίζω ότι είναι άσπρο ή μαύρο. Η σιωπή είναι οκέι. Αν δεν έχεις κάτι να πεις, δεν υπάρχει ανάγκη να καλύψεις το κενό. Είμαστε κάπως σύντομοι, ανοιχτοί και ειλικρινείς. Αν με ρωτήσουν στη δουλειά πώς είμαι και τύχει να μην είναι η μέρα μου, δεν θα υποκριθώ ότι η διάθεσή μου είναι καλή. Είσαι αυτό που είσαι και μπορείς να είσαι αυτό που είσαι», θεωρεί. Βέβαια, στη μεγάλη εικόνα, εκτιμά πως η αξία που δίνεται στη μυστικοπάθεια των συναισθημάτων πιθανόν να συμβάλλει στη μοναξιά και, μαζί με τη συνήθεια να μη μοιράζονται τα όσα περνούν, πιθανόν να προσθέτει κοινωνικά και ψυχικά προβλήματα.
Το μυστικό της ευτυχίας
Ρωτήσαμε τους Φινλανδούς που συμμετείχαν στο ρεπορτάζ για τις καθημερινές συνήθειες που διατηρούν την ευζωία τους και διώχνουν τις έγνοιες. Η Χάγκρεν πηγαίνει στη δουλειά με το ποδήλατο, περπατά στο δάσος με τον σκύλο της για λίγες ώρες, θεωρεί ένα ειδυλλιακό μέρος το εξοχικό της, ένα ξύλινο σπιτάκι στο δυτικό αρχιπέλαγος, όπου κάνουν σάουνα κάθε βράδυ. Η Άσπελουντ αγαπάει τη σιωπή της φύσης, πιστεύει ότι η σχέση που έχουν οι Φινλανδοί με τα δάση είναι παράγοντας της ευτυχίας, μαζί με τη σάουνα. Μετά τη δουλειά, η Λίισα Τέρμελε, η οποία εργάζεται ως δικηγόρος, συναντιέται με τους φίλους της σε σπίτια, δίχως να την απασχολεί το τι θα φορέσει. «Τα σπίτια μας είναι ένας σημαντικός τόπος χαλάρωσης για εμάς, και όταν προσκαλούμε ανθρώπους σε αυτά, θέλουμε να νιώθουν χαλαροί».
Το μυστικό της ευτυχίας όμως δεν βρίσκεται μόνο σε αυτές τις μικρές συνήθειες. Στην κορυφή όλων είναι η εμπιστοσύνη στους θεσμούς της χώρας. «Επειδή οι θεσμοί εξυπηρετούν τους ανθρώπους τόσο καλά, υπάρχουν εξαιρετικά λιγότεροι δυστυχισμένοι άνθρωποι στη Φινλανδία και σε άλλες σκανδιναβικές χώρες από οπουδήποτε αλλού στον κόσμο», λέει ο Μάρτελα. «Δεν είναι όλες οι υπηρεσίες απαραίτητα σούπερ, αλλά είναι καλές, λειτουργούν αρκετά καλά και μπορούμε να τις εμπιστευτούμε. Δεν χρειάζεται να βάλουμε πολλή ενέργεια μόνο για να οργανώσουμε τη ζωή μας, ούτε να ελέγχουμε τα πάντα. Αυτό μας απελευθερώνει», συμπληρώνει η Χάγκρεν.
Πίσω από τη βιτρίνα
Και όμως, η εικόνα δεν είναι εντελώς αψεγάδιαστη. Πίσω από τους εντυπωσιακούς δείκτες και τη θεσμική εμπιστοσύνη, υπάρχουν ρωγμές που φανερώνουν ότι η ευτυχία στη Φινλανδία δεν είναι ούτε καθολική ούτε αυτονόητη για όλους. «Η Φινλανδία είναι μια πολύ ρατσιστική χώρα, και αυτό επηρεάζει την ευτυχία πολλών μεταναστών. Υπάρχουν και οι άνθρωποι που δυσκολεύονται οικονομικά ή είναι ασθενείς, ηλικιωμένοι και μονογονεϊκές για παράδειγμα. Η κυβέρνηση έχει περικόψει πολλά από τα επιδόματα κοινωνικής ασφάλισης που θα βοηθούσαν αυτές τις ήδη ευάλωτες ομάδες. Είναι πραγματικά πολύ κρίμα το πώς η ενσυναίσθηση μένει έξω από τις πολιτικές αποφάσεις», σχολιάζει η Άσπελουντ.
Ο Μάρτελα θεωρεί πως η βιωσιμότητα του οικονομικού μοντέλου ενέχει ρίσκο. «Δεδομένου ότι το μοντέλο βασίζεται σε ένα σχετικά εκτεταμένο δίχτυ κοινωνικής ασφάλειας, προϋποθέτει ότι υπάρχουν αρκετοί άνθρωποι που εργάζονται και πληρώνουν φόρους για να χρηματοδοτήσουν τις υπηρεσίες όσων δεν εργάζονται. Και δεδομένου του χαμηλού ποσοστού γονιμότητας στη Φινλανδία, θα υπάρξουν περισσότεροι άνθρωποι σε ηλικία συνταξιοδότησης και λιγότεροι σε ηλικία εργασίας, γεγονός που καθιστά δύσκολη τη χρηματοδότηση του μοντέλου». Κι αν η σταθερότητα του συστήματος δεν είναι εγγυημένη, οι αξίες που το στηρίζουν και τα καθημερινά μοτίβα ζωής έχουν διαχρονική αξία.
Γι’ αυτό και η ευτυχία ίσως να μην είναι θέμα «λαού» ή «κλίματος», αλλά θέμα συνθηκών που, όπως δείχνει η φινλανδική εμπειρία, χτίζονται με εμπιστοσύνη, διαφάνεια και ουσιαστική επένδυση στους ανθρώπους. Σε μια χώρα όπως η Ελλάδα, όπου η καχυποψία απέναντι στους θεσμούς είναι συχνά βαθιά ριζωμένη και η πρόσβαση σε ποιοτικές δημόσιες υπηρεσίες άνιση, οι συμβουλές του Μάρτελα μοιάζουν απλές αλλά ριζοσπαστικές: «Εκπαίδευση για όλους και διακυβέρνηση χωρίς διαφθορά». Ίσως λοιπόν, αντί να αναζητούμε την ευτυχία σε προσωπικά μυστικά ή life hacks, να χρειάζεται να τη δούμε ως συλλογική δουλειά που ξεκινά από το τι προσφέρει η κοινωνία στον πολίτη και από το αν ο πολίτης μπορεί πραγματικά να την εμπιστευτεί. Επίσης, λίγη σάουνα δεν θα έκανε κακό.
