Στον πίνακα του 1798 Η Ψυχή και ο Έρως του Φρανσουά Ζεράρ, που εκτίθεται στο Λούβρο, η Ψυχή, μια όμορφη κοπέλα, δέχεται το πρώτο της φιλί από τον φτερωτό Έρωτα. Το μόνο άλλο ζωντανό ον που διακρίνεται στο κάδρο, πετά πάνω απ’ το κεφάλι της. Είναι μια λευκή πεταλούδα. Σε άλλες αποτυπώσεις του δημοφιλούς μύθου στην τέχνη, η μυθική Ψυχή απεικονίζεται συχνά η ίδια με όμορφα φτερά πεταλούδας – φτερά που της επέτρεψαν να γλιτώσει τον θάνατο, πέφτοντας από ψηλό βράχο, και να προσγειωθεί σε ένα κατάφυτο λιβάδι. Τα ξεχωριστά έντομα με τα φανταχτερά φτερά κέντριζαν πάντα τη φαντασία των ανθρώπων. O αρχαίος μύθος ταύτιζε την ψυχή με μια πεταλούδα που, ελευθερωμένη από το σώμα της, το κουκούλι, νικούσε τον θάνατο και μπορούσε να πετάξει πια ελεύθερη.
Oι πεταλούδες εξακολουθούν να προκαλούν το ενδιαφέρον καλλιτεχνών, αλλά και των επιστημόνων. Οι τελευταίοι κρούουν εδώ και χρόνια τον κώδωνα του κινδύνου γι’ αυτά τα όμορφα ζωύφια που λίγοι ξέρουν πόσο πολύτιμο έργο επιτελούν για τη βιοποικιλότητα. Τα αποτελέσματα μιας γιγαντιαίας μελέτης, που δημοσιεύτηκε πριν από λίγες εβδομάδες, ενισχύουν τον προβληματισμό τους: Μέσα σε 20 χρόνια, από το 2000 έως το 2020, οι ΗΠΑ έχασαν το 22% του πληθυσμού των πεταλούδων τους. Το 22%!
Πριν από λίγα χρόνια, ένα άλλο είδος εντόμων που έχουν συνδεθεί με την άνοιξη, οι μέλισσες, έγιναν ξαφνικά πρωτοσέλιδο όταν άρχισε να γνωστοποιείται η πληροφορία ότι κινδυνεύουν με εξαφάνιση, προκαλώντας ένα κύμα αντιδράσεων και περιεχομένου στα σόσιαλ μίντια, όπως συμβουλές για το πώς να προσελκύσουμε και να ταΐσουμε μέλισσες στο μπαλκόνι μας και καλαίσθητες σέλφι με μπλουζάκια «save the bees». Οι πεταλούδες δεν απολαμβάνουν ακόμη την ίδια φήμη. Αν κάποιος κάνει την αναζήτηση «bees» στο ΤikΤok, θα προκύψουν αποτελέσματα όπως: «Φτιάξτε ένα ασφαλές καταφύγιο για μέλισσες στον κήπο σας», «Οι μέλισσες είναι κουλ», «Τι να κάνετε αν εντοπίσετε μια κουρασμένη μέλισσα». Αντίθετα, η αναζήτηση «butterflies» θα βγάλει με τη σειρά: «Τελικά, οι πεταλούδες στο στομάχι δεν είναι καλές σε μια σχέση», «Αν βλέπετε μια πεταλούδα ξανά και ξανά, είναι μήνυμα από κάποιο πνεύμα», «Πώς να γιατρέψετε το άγχος με την αγκαλιά-πεταλούδα». Παραδίπλα και κάποια βίντεο για τις πεταλούδες στον κήπο σας, αλλά δεν είναι η πλειονότητα.
Ωστόσο, με τα αποτελέσματα της μελέτης αυτής να έχουν ταρακουνήσει τη γωνιά εκείνη της παγκόσμιας δημοσιογραφίας που αγωνιά για το μέλλον του πλανήτη, τα αφιερώματα έχουν αρχίσει και πληθαίνουν. Θα γίνουν οι πεταλούδες οι νέες μέλισσες; Το μόνο σίγουρο είναι πως είναι εξίσου πολύτιμες – και βρίσκονται, εξίσου, σε κίνδυνο.
Οι πεταλούδες ως βιοενδείκτες
Η μελέτη για τις πεταλούδες στις ΗΠΑ, που δημοσιεύτηκε στο περιοδικό Science, συγκέντρωσε αποτελέσματα από 76.000 δειγματοληψίες σε 35 προγράμματα παρακολούθησης και βρήκε ότι από τα 554 καταγεγραμμένα είδη πεταλούδας, εκείνα που καταγράφηκαν να μειώνονται ήταν 13 φορές περισσότερα από εκείνα που καταγράφηκαν να αυξάνονται. Για 107 είδη, οι απώλειες ξεπερνούν το ήμισυ του πληθυσμού τους. Και στην Ευρώπη, όμως, τα πράγματα δεν πάνε καλύτερα. Σύμφωνα με την El Pais, από το 1992 το Βέλγιο έχει απολέσει το ένα τρίτο των ειδών πεταλούδας που φιλοξενούσε, και στα είδη που έχουν απομείνει, ο πληθυσμός τους έχει μειωθεί κατά 30%. Στο Ηνωμένο Βασίλειο, το 8% των ειδών έχει εξαφανιστεί και το 50% βρίσκεται σε μακροχρόνια μείωση, ενώ η Ολλανδία διατηρεί μόλις το 16% των πεταλούδων που υπήρχαν στη χώρα στα τέλη του 19ου αιώνα. Όπως αναφέρουν οι μελετητές, οι πιθανές συνέπειες της απώλειας εντόμων είναι τρομακτικές.
Γιατί μας αφορά αυτό; «Οι πεταλούδες διαδραματίζουν σημαντικό ρόλο στη λειτουργία των οικοσυστημάτων», εξηγεί η δρ Κωνσταντίνα Ζωγράφου, επικεφαλής ερευνήτρια στο Εργαστήριο Διατήρησης της Βιοποικιλότητας στο Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων. «Γονιμοποιούν καλλιεργούμενα και άγρια φυτά και αποτελούν τροφή για άλλα ζώα, όπως είναι τα πουλιά και οι νυχτερίδες, σε όλα τα στάδια του βιολογικού τους κύκλου». Η ίδια παραδέχεται πως οι πεταλούδες μπορεί να μην είναι η πρώτη ομάδα επικονιαστών που μπορεί να σκεφτεί κάποιος, ωστόσο, όπως λέει, ενδέχεται η συμβολή τους να είναι πολύ μεγαλύτερη από ό,τι νομίζουμε. Αναφέρει ως παράδειγμα μια έρευνα που ανέλυε το νέκταρ που συλλεγόταν από άτομα μιας απειλούμενης πεταλούδας στη Βόρεια Αμερική: «Η πεταλούδα είχε επισκεφτεί πάνω από 40 είδη φυτών, όταν σε επιτόπιες παρατηρήσεις για 20 χρόνια είχαν καταγραφεί μόνο 15 είδη φυτών», λέει.
«Η πεταλούδα είναι βιοενδείκτης», συμπληρώνει ο Λάζαρος Παμπέρης, ερευνητής που έχει αφιερώσει τη ζωή του στην έρευνα των πεταλούδων. Σχολιάζει πως η ευημερία τους θα πρέπει να μας απασχολεί, αν μας ενδιαφέρει να μην καταστραφεί το περιβάλλον· αντίθετα να συντηρηθεί και αν γίνεται να βελτιωθεί. «Επειδή ζουν έναν χρόνο, είναι μια γρήγορη ανταπόκριση στις αλλαγές του περιβάλλοντος. Αν πας τον Μάρτιο και τις δεις, και επιστρέψεις τον επόμενο Μάρτιο και δεν βρίσκονται πια εκεί, σημαίνει ότι κάτι δεν πάει καλά στο οικοσύστημα της περιοχής και πρέπει να ερευνηθεί», λέει.
Ο ίδιος θυμάται ακόμη πως το 1983, σε μια εξόρμηση πεζοπορίας σε βουνό, κάθισε πάνω στο χέρι του μια πεταλούδα. «Χρόνια μετά, κατάλαβα ότι ρουφούσε τον ιδρώτα μου, αφού οι πεταλούδες δεν τρέφονται μόνο με άνθη, αλλά και με διάφορα υγρά», ανακαλεί. «Εκείνη η πεταλούδα ήταν κόκκινη, τη φωτογράφισα και μου δημιουργήθηκε η περιέργεια σε ποιο είδος ανήκει. Άρχισα να διαβάζω για τις πεταλούδες – τότε στην Ευρώπη υπήρχαν περίπου 300 γνωστά είδη, τώρα είναι πάνω από 440. Μέσα σε πέντε-έξι χρόνια είχα φωτογραφίσει 150 είδη και κατάλαβα ότι μπορώ να ολοκληρώσω την καταγραφή». Για τη χρόνια και λεπτομερή έρευνά του ο κ. Παμπέρης έχει βραβευτεί, μεταξύ άλλων, από την Ακαδημία Αθηνών, ενώ υπολογίζει ότι έχει καταγράψει περίπου το 86% της ελληνικής επικράτειας.
Η Ελλάδα, με την πλούσια φύση της, φιλοξενεί περίπου 236 είδη πεταλούδας, ωστόσο, όπως λέει η δρ Ζωγράφου, δεν γνωρίζουμε τους αριθμούς για την πραγματική μείωση των πληθυσμών τους, αφού δεν έχει καθιερωθεί η συστηματική παρακολούθησή τους σε ετήσια βάση. Μόλις το 2021 συστάθηκε εθελοντικά το Apollo (εθνικό εθελοντικό πρόγραμμα βιοπαρακολούθησης των πεταλούδων της Ελλάδας) στο οποίο συμμετέχει, ξεκινώντας από την Αθήνα, τη Θράκη, τα Ιωάννινα, την Πάτρα και τη Λέσβο. Μια συστηματική παρακολούθηση, λέει η ίδια, θα περιλάμβανε την καταγραφή των πεταλούδων στο πεδίο, «σε συγκεκριμένες τοποθεσίες που επαναλαμβάνονται μηνιαίως από τον ίδιο παρατηρητή κατά τους εαρινούς μήνες, όταν τα ενήλικα άτομα δραστηριοποιούνται». Ωστόσο, η έρευνα των βιολόγων και των λοιπών επιστημόνων έχει ιδιαιτερότητες, αφού, εκτός των υπολοίπων παραγόντων, παρουσιάζει τη δυσκολία του καιρού, ιδιαίτερα σε υψηλά υψόμετρα. Και ένα πανεπιστημιακό πρόγραμμα περιλαμβάνει εγκεκριμένες μετακινήσεις και διαμονές κοντά στο πεδίο έρευνας, συνεννοήσεις με τους φορείς διαχείρισης για την πρόσβαση και αβέβαιες καιρικές συνθήκες.
Η Ελλάδα, με την πλούσια φύση της, φιλοξενεί περίπου 236 είδη πεταλούδας, ωστόσο δεν γνωρίζουμε τους αριθμούς για την πραγματική μείωση των πληθυσμών τους, αφού δεν έχει καθιερωθεί η συστηματική παρακολούθησή τους σε ετήσια βάση.
Πεταλούδες στο e-bay
Υπάρχουν, βέβαια, ορισμένοι οι οποίοι ακολουθούν τις διαδρομές των πεταλούδων χωρίς εγκρίσεις και συνεννοήσεις. Αυτοί είναι εγχώριοι και ξένοι συλλέκτες που δρουν παράνομα στη χώρα μας αιχμαλωτίζοντας τα όμορφα έντομα με σκοπό την ανάλυση του DNA τους, την προσθήκη στη συλλογή τους ή τη μεταπώλησή τους. Αν ψάξει κανείς στο e-bay και σε άλλους ιστότοπους, θα βρει αληθινά σώματα πεταλούδων, σε ζελατίνες ή καδράκια, προς πώληση. «Υπάρχει μια στρατιά ανθρώπων που έρχονται και ξαναέρχονται και συλλέγουν περιζήτητα είδη, τα οποία δεν μπορούν να τα βρουν πουθενά αλλού, γιατί βρίσκονται μόνο στην Ελλάδα και γιατί στις χώρες καταγωγής τους η αστυνόμευση είναι αυστηρότερη», λέει ο κ. Παμπέρης. «Οι πεταλούδες και άλλα έντομα αποτελούν εδώ και αιώνες αντικείμενο συλλογής από εντομολόγους και ερασιτέχνες, που επιδιώκουν να εμπλουτίζουν τις συλλογές τους με σπάνια και ξεχωριστά είδη από διάφορα μέρη του κόσμου», εξηγεί η δρ Όλγα Τζωρτζακάκη, βιολόγος. Αυτό στις περισσότερες περιπτώσεις είναι παράνομο, προσθέτει, αφού ορισμένα είδη που αποτελούν συχνά θύματα αιχμαλωσίας, θανάτωσης και εμπορίας προστατεύονται από διεθνή συνθήκη που έχει ενσωματωθεί στο ευρωπαϊκό και ελληνικό δίκαιο, ενώ στην Ελλάδα τα ενδημικά είδη προστατεύονται από τον Νόμο για τη Βιοποικιλότητα. Ωστόσο, τονίζει πως απαιτούνται συστηματικότεροι έλεγχοι, καθώς και αυστηρότερη εφαρμογή και περαιτέρω ενίσχυση του θεσμικού πλαισίου για τα σπάνια και απειλούμενα είδη.
Τι σκοτώνει τις πεταλούδες εκτός από τους συλλέκτες; Εμείς οι υπόλοιποι. Η ανθρώπινη δραστηριότητα, οι αλλαγές της χρήσης της γης, η υπεργεωργία, τα φυτοφάρμακα, η κλιματική αλλαγή.
Τι σκοτώνει τις πεταλούδες εκτός από τους συλλέκτες; Εμείς οι υπόλοιποι. Η ανθρώπινη δραστηριότητα, οι αλλαγές της χρήσης της γης (όταν ένας αγρός χτίζεται, όταν ένας υγροβιότοπος μπαζώνεται), η υπεργεωργία, τα φυτοφάρμακα, η κλιματική αλλαγή. Για τους ανθρώπους, καταστροφική δεν είναι μόνο η εξαφάνισή τους, αλλά ακόμα και το μέγεθός τους. «Σύμφωνα με τις προβλέψεις, η παγκόσμια θερμοκρασία αναμένεται να αυξηθεί κατά 1,4 έως 4,4°C έως το 2100, ενώ, χωρίς άμεσα μέτρα για το κλίμα, η αύξηση πιθανότατα θα υπερβεί τους 2°C», καταλήγει η δρ Ζωγράφου. «Αν η σμίκρυνση του σώματος των πεταλούδων προστεθεί στους ήδη μειούμενους επικονιαστές, τότε η αποδοτικότητα της επικονίασης και, κατά συνέπεια, η παγκόσμια επισιτιστική ασφάλεια θα μειωθούν, καθώς η μείωση των επικονιαστών ήδη οδηγεί σε χαμηλότερες αποδόσεις σε 28-61% των καλλιεργειών», λέει. Save the butterflies, λοιπόν.
