Η είδηση πέρασε με εκείνη την ψυχρή σαφήνεια που έχουν οι μεγάλες απώλειες όταν συμβαίνουν σε εποχές που δεν ξέρουν να πενθούν. Όπως η δική μας. Το Caffè Greco της Ρώμης, ύστερα από 265 χρόνια ζωής, κλείνει. Το ενοίκιο εκτινάχθηκε, ο ιδιοκτήτης -ένα πανίσχυρο fund- αρνήθηκε την ανανέωση, ακολούθησε οκταετής δικαστική μάχη. Έτσι, το πιο ιστορικό καφέ της Ιταλίας, εκείνο που στέγασε τη σκέψη και τη μοναξιά των ποιητών της Ευρώπης, έσβησε σιωπηλά πίσω από τις βιτρίνες της Via dei Condotti.
Ένα τετράγωνο από την Piazza di Spagna και το σπίτι του Keats, τελείται ένα βουβό μνημόσυνο, Ρωμαίοι μαζεύονται έξω από το καφέ κρατώντας φλιτζάνια με κρύο espresso και χαρτόνια με τη λέξη «Memoria». Πίσω από την κλειστή αίθουσα μια μικρή, αθέατη εξόδιος ακολουθία: Το πάτωμα μένει ασκούπιστο, τα φλιτζάνια αραδιασμένα με την αμηχανία του χρόνου που παγώνει και ακυρώνεται, οι πίνακες με τις προσωπογραφίες του Γκαίτε, του Μπάιρον, του Λιστ, του Καζαντζάκη ετοιμάζονται να περάσουν σε νέους ιδιοκτήτες. Δίπλα στον ροζ καναπέ του Χανς Κρίστιαν Άντερσεν, το μεγάλο πιάνο σιωπά για πάντα.
Το Caffè Greco ήταν η συμπύκνωση της ίδιας της αστικής ιδέας: του δημόσιου χώρου ως συνάντησης, του καφέ ως σκηνής κοινωνικής και πνευματικής δημοκρατίας. Εκεί όπου οι ταξιδιώτες, οι φοιτητές, οι εξόριστοι και οι αριστοκράτες κάθονταν δίπλα-δίπλα, κοιτώντας την ίδια κατεύθυνση. Ένα φως της Ευρώπης που σε ζέσταινε, σε έθρεφε χωρίς να σε καίει.
Τώρα, εκεί όπου η κουρτίνα θα πέσει οριστικά, θα ανοίξει πιθανότατα ένα κατάστημα πολυτελείας, ένας οίκος μόδας, ένα εστιατόριο νέας κοπής και χλιδής. Κι αν αυτό μοιάζει απλώς με μια επιχειρηματική εξέλιξη, στην πραγματικότητα είναι μια πολιτισμική απώλεια, το σύμπτωμα μιας Ευρώπης που ξεχνά τα μέρη όπου κάποτε ανακάλυπτε τον εαυτό της.
Greco, το εσωτερικό μουσείο του χρόνου
Η Ρώμη πάντοτε επιβίωνε χάρη στη μνήμη της. Από τα ερείπια της αυτοκρατορίας ως τα τραπέζια των καφενείων, η πόλη λειτουργούσε ως παλίμψηστο: κάθε εποχή έγραφε πάνω στην προηγούμενη χωρίς να τη σβήνει. Το Greco ήταν τέτοιο σημείο συνέχειας: ένα εσωτερικό μουσείο του χρόνου. Οι φωτογραφίες ξεθωριασμένες, ο καθρέφτης σημαδεμένος από αιώνες βλεμμάτων, το ίδιο φως που έπεφτε πάνω στα πρόσωπα των περιηγητών από τον 18ο αιώνα, φέγγει ως σήμερα.
Κι όμως, καμία αυτοκρατορία δεν έπεσε τόσο αθόρυβα όσο το Greco. Ο θάνατός του είναι μια νίκη του χρηματοοικονομικού παρόντος πάνω στο συλλογικό παρελθόν. Οι ιδιοκτήτες των κτηρίων αντιμετωπίζουν πια τα ιστορικά καφέ όπως τις μετοχές, όχι ως κοιτίδες μνήμης αλλά ως περιουσιακά στοιχεία. Η πολιτεία αδυνατεί να τα αντιμετωπίσει ως τοπόσημα -για την ακρίβεια αδιαφορεί. Ο χρόνος, που κάποτε προσέδιδε αξία, τώρα λογίζεται ως φθορά.
Στην Ιταλία -και σε όλη την Ευρώπη- τα καφέ αυτά δεν ήταν απλώς τουριστικά αξιοθέατα. Ήταν σχολεία αστικής συμβίωσης. Εκεί γεννήθηκε η κουλτούρα της δημόσιας συζήτησης, της τυχαίας γνωριμίας, της δημιουργικής μοναξιάς. Κι αυτό ακριβώς είναι που χάνεται σήμερα: όχι μόνο ένα κατάστημα, αλλά ένας τρόπος ύπαρξης.
Μια μέρα πριν σκάσει η είδηση για το κλείσιμο του Greco, έβλεπα στο TikTok ένα βίντεο του νεοεκλεγέντος δημάρχου της Νέας Υόρκης, του Ζοράν Μαμντάνι, να μιλά για το πώς οι πόλεις μας χάνουν την ψυχή τους στο όνομα της «affordability». Πώς μετατρέπονται σιγά-σιγά σε μουσεία όσων κάποτε βιώθηκαν. Όχι τόποι ζωής, αλλά αναμνηστικά εμπειριών που κανείς πια δεν μπορεί να ζήσει -είτε γιατί το κόστος έχει γίνει απαγορευτικό, είτε γιατί το αυθεντικό έχει αφανιστεί. Στη θέση του στέκει το τεχνητό, το επιμελημένο, το εμπορευματοποιημένο, ένα σκιάχτρο που μοιάζει με πόλη αλλά δεν αναπνέει.
Εκεί όπου ο χρόνος έχει το δικαίωμα να κυλάει αργά
Το Caffè Greco κλείνει γιατί το κέντρο της Ρώμης δεν απευθύνεται πια στους κατοίκους της. Όπως η Βενετία και η Βαρκελώνη, μετατρέπεται με ραγδαίους ρυθμούς σε σκηνικό πόλης, προορισμένο για κατανάλωση και όχι για ζωή. Τα ενοίκια εκτοξεύονται, τα παλιά καταστήματα εξωθούνται, τα κτίρια περνούν στα χέρια funds και εταιρειών που δεν ξέρουν και δεν θέλουν να μάθουν τι σημαίνει ιστορική συνέχεια.
Κάθε φορά που ένα τέτοιο μέρος κλείνει, ένα κομμάτι της συλλογικής εμπειρίας του ανήκειν διαλύεται. Γιατί τα καφέ όπως το Greco δεν ήταν ουδέτεροι χώροι· ήταν οι τόποι όπου γεννιόταν η ιδέα της πόλης ως κοινότητας, όπου ο άγνωστος γινόταν συνομιλητής, ο μοναχικός έβρισκε σχήμα στην παρουσία των άλλων.
Η αστική ταυτότητα δεν φτιάχνεται με μουσεία ή με νομοθεσίες πολιτιστικής κληρονομιάς, φτιάχνεται με χώρους καθημερινής συνύπαρξης. Εκεί όπου ο χρόνος έχει το δικαίωμα να κυλάει αργά. Όταν αυτοί οι χώροι εκλείπουν, η πόλη χάνει την ψυχή της· γίνεται μια σειρά από εμπορικές επιφάνειες, ένας χάρτης χωρίς ιστορία.
Η σιωπή του espresso
Μπορεί κανείς να φανταστεί πόσα βλέμματα, πόσες λέξεις, πόσες αποφάσεις ειπώθηκαν πάνω από τα τραπέζια του Greco. Ήταν εκεί που ο Μπάιρον σημείωνε στίχους στο περιθώριο μιας εφημερίδας, ο Γκαίτε έγραφε γράμματα στη μητέρα του, ο Καζαντζάκης συζητούσε για την «Ασκητική». Αλλά ήταν και το μέρος όπου απλοί Ρωμαίοι έπιναν τον καφέ τους πριν τη δουλειά, κοιτάζοντας τις βιτρίνες της Condotti, με τον ίδιο σεβασμό που άλλοι δείχνουν σε έναν ναό.
Το άρωμα του espresso, ο ήχος του μεταλλικού δίσκου, οι φωνές στα ιταλικά, τα γαλλικά, τα ελληνικά, όλα αυτά συνέθεταν μια τελετουργία του καθημερινού που δεν θα επαναληφθεί. Και αν κάτι κάνει τον θάνατο του Greco τόσο βαρύ, δεν είναι μόνο η απώλεια ενός ωραίου χώρου, αλλά το τέλος ενός ρυθμού ζωής, του χρόνου που μετρούσε σε γουλιές και σε συναντήσεις, όχι σε επενδυτικά χαρτοφυλάκια.
Το κοινό μας πένθος
Όταν κλείνει ένα τέτοιο μέρος, δεν χάνεται μόνο ένα σημείο στο χάρτη. Χάνεται η δυνατότητα μιας πόλης να θυμάται ποια ήταν. Το Greco ήταν ένας μηχανισμός μνήμης: κάθε τραπέζι, κάθε γρατζουνιά στο ξύλο, ήταν μια καταγραφή ανθρώπινης παρουσίας. Οι πόλεις χωρίς τέτοιους μηχανισμούς παύουν να είναι πόλεις, γίνονται απλώς τόποι κατοίκησης. Ίσως όμως αυτή να είναι η εποχή μας: κυβιστική, θρυμματισμένη, φτιαγμένη από πολλαπλές επιφάνειες χωρίς εσωτερική φόδρα. Μια εποχή που αγοράζει την αισθητική της ιστορίας χωρίς να θέλει τη μνήμη της. Το Greco υπήρξε το ακριβώς αντίθετο: ένας τόπος όπου το παρελθόν και το παρόν κάθονταν στο ίδιο τραπέζι.
Οι πόλεις, όπως και οι άνθρωποι, πεθαίνουν πολλές φορές προτού χαθούν. Το Greco ήταν ένας από τους τελευταίους τόπους όπου μπορούσες να νιώσεις την ευρωπαϊκή ψυχή να ανασαίνει ακόμη μέσα στη φασαρία, στα εφηβικά γέλια, στις κουβέντες των μοναχικών. Ίσως, λοιπόν, το πραγματικό πένθος να μην είναι για το καφέ, αλλά για εμάς που μάθαμε να περνάμε μπροστά από τα ερείπια της μνήμης μας χωρίς να κοιτάζουμε.
