Μεγάλη γιορτή 2025: Η οικογένεια Κουντουρά έστησε ένα μικρό χαλκουργείο επί σκηνής

«Είναι άνθρωποι σαν να έχουν βγει μέσα από οραματικά ποιήματα του Κωστή Παλαμά. Όταν πιάνουν τα σφυριά και μιλούν για την τέχνη τους, μεταμορφώνονται σε ήρωες που βγήκαν από επικά ποιήματα και από παραμύθια, σε ανθρώπους που ανήκουν σχεδόν στον μύθο». Με αυτά τα λόγια ο Ιορδάνης Τσενεκλίδης σύστησε στο κοινό της Μεγάλης Γιορτής του Γαστρονόμου την οικογένεια Κουντουρά, χαλκουργούς από πάππου προς πάππο, που εδώ και γενιές ασκούν την πανάρχαια τέχνη τους στο εργαστήρι τους στην Κοζάνη. Πιστός φίλος της οικογένειας o Ιορδάνης, επίσης εκ Κοζάνης, συνεργάτης του Γαστρονόμου, μάγειρας και ιδρυτής της ομάδας Nomade et Sauvage, που στήνει υπαίθρια μαγειρέματα με ανοιχτές φωτιές και με γιγάντιες μασίνες, εμπιστεύεται εδώ και χρόνια τα χάλκινα σκεύη των Κουντουράδων για τα απαιτητικά μαγειρέματα της ομάδας.

Στη σκηνή Ε’ του συγκροτήματος της Πειραιώς 260 που φιλοξένησε την Γιορτή μας, στήθηκε ένα μικρό εργαστήριο χαλκουργίας που λαμποκοπούσε από τις αστραφτερές ανταύγειες του χαλκού, μια εικόνα που πιθανώς κανένας από το κοινό δεν είχε αντικρίσει ξανά στη ζωή του και, σίγουρα, δεν περίμενε να δει στο κέντρο της Αθήνας. Μια συναρπαστική συλλογή από χειροποίητα χάλκινα σκεύη από το εργαστήριό τους –μαγειρικά κυρίως, από ταβάδες και σινιά μέχρι ταψιά, σαγανάκια και τηγάνια, αλλά και καζάνια απόσταξης, κολυμπήθρες και διακοσμητικά αντικείμενα– στήθηκε, σχεδόν θεατρικά, στη σκηνή. Γιατί, με αφορμή τη βράβευσή της φέτος στα Βραβεία Ποιότητας του Γαστρονόμου, στην κατηγορία «Παραδοσιακά Επαγγέλματα», η οικογένεια Κουντουρά δεν στάθηκε μόνον στην παρουσίαση των σκευών, αλλά έδειξε στην πράξη αυτή την τέχνη, κόβοντας και σφυρηλατώντας τον χαλκό μπροστά μας. Η εικόνα δεν αιχμαλώτισε απλώς το βλέμμα του κοινού. Ήταν ένα μακρύ ταξίδι στον χρόνο.

Πολλές γενιές πίσω

Ποιοι είναι λοιπόν οι «Κουντουράδες», όπως τους γνωρίζουν οι περισσότεροι, και ποια η ιστορία τους; «Και τον παππού, και τον προπαππού, και τον πατέρα και τον θείο μου πάντα με σφυριά τους θυμάμαι και με την τέχνη του χαλκού», είπε ο Δημήτρης Κουντουράς, που με τον αδερφό του, Μιχάλη και τον γιό του Μάρκο, τη νεότερη γενιά της οικογένειας, μας μίλησαν για την τέχνη της χαλκουργίας.

Με ιστορία που πιθανόν να ξεκίνησε από έναν πολύ μακρινό πρόγονο της οικογένειας, με καταγωγή από τα Γιάννενα, τόπο φημισμένο για τους μεταλλοτεχνίτες του, και μέσα από τη στενή σχέση της πόλης αυτής με την κοντινή Κοζάνη, γεννήθηκε ένας σημαντικός πυρήνας χαλκουργών στη δεύτερη, όπου λειτουργούσαν 15 χαλκουργεία. Όλοι κατασκεύαζαν τα ίδια πράγματα, αλλά με παραλλαγές στην τεχνική. «Ο κάθε μάστορας ήξερε ποιανού είναι τι. Μπορεί να έβλεπαν δεκαπέντε ίδια χάλκινα αντικείμενα, αλλά ο μάστορας ήξερε και μόνο με το βλέμμα ποιος έφτιαξε ποιο. Γι’ αυτό και ο ανταγωνισμός ήταν μεγάλος. Ακόμη και το πώς χτυπάς με το σφυρί έχει διαφορά. Αλλιώς σφυρίζω εγώ, αλλιώς ο άλλος μάστορας», λέει ο Μάρκος.

Το βασικότερο είδος αντικειμένων στο οποίο βασιζόταν η χαλκουργία ήταν τα μαγειρικά σκεύη. Δεν ήταν μονάχα οι κατσαρόλες, τα ταψιά και τα τηγάνια από χαλκό που χρησιμοποιούσε ένα νοικοκυριό. Ακόμη και τα πιάτα και τα μαχαιροπήρουνα ήταν χάλκινα και χρειάζονταν τακτικά γάνωμα. Ο χαλκός ήταν το αποκλειστικό υλικό των σκευών της κουζίνας στις πόλεις. Οι πελάτες έρχονταν για αγορά, για γάνωμα, για επισκευές όπως ένα κάρφωμα, ένα χερούλι. Και συχνά η πληρωμή γινόταν σε είδος: λίγα αυγά ή ένα κοτόπουλο ή λίγο τυρί. Με τα χρόνια, η χρήση νέων μετάλλων για τα οικιακά σκεύη έφερε την παρακμή της χαλκουργίας και τα εργαστήρια άρχισαν να κλείνουν το ένα μετά το άλλο. Στα δάχτυλα του ενός χεριού μετρώνται πλέον σε όλη την Ελλάδα. Ένα από τα παλαιότερα είναι και αυτό της οικογένειας Κουντουρά.

Αυτό που κράτησε ανθηρή την τέχνη στην οικογένεια ήταν η εξέλιξη. «Οι πιο πολλοί χαλκουργοί που γνώρισα εγώ, σαν πιο μεγάλος, παρέμειναν σε πέντε βασικά πράγματα, σε μαγειρικά σκεύη», θυμάται ο Δημήτρης Κουντουράς. «Εμείς εξελιχθήκαμε και κάνουμε και άλλα πράγματα, πιο σύγχρονα, όπως τεχνικά σκεύη. Όχι μόνο για μαγειρική και για διακόσμηση, αλλά και για διάφορες άλλες χρήσεις που απαιτούν χαλκό. Και το κυριότερο είναι ότι μείναμε σε κάποιο ποσοστό χειρώνακτες, πράγμα που δεν βρίσκεις τώρα. Για αυτό και υπάρχουμε ακόμα», συμπλήρωσε.

Όποιος έχει μαγειρέψει σε χάλκινο σκεύος γνωρίζει καλά πόσο χαοτική διαφορά έχει το αποτέλεσμα σε σχέση με αυτό σε σκεύος από οποιοδήποτε άλλο υλικό. Γεννημένος με τη φωτιά και προορισμένος για τη φωτιά, ο χαλκός είναι από τα ανθεκτικότερα υλικά και διαχέει με απόλυτη ομοιομορφία τη θερμότητα σε όλη την επιφάνεια του πυθμένα του σκεύους, ακόμη κι όταν εκεί δεν υπάρχει φαγητό. «Είναι απλά μαγεία, δεν περιγράφεται», είπε ενθουσιασμένος ο Ιορδάνης, όταν του ζητήθηκε από το κοινό να περιγράψει ένα τέτοιο μαγείρεμα.

Ο Μάρκος, που έχει μπει στη δουλειά μαζί με τα ξαδέρφια του, τους γιους του Μιχάλη, αλλά και ο Μιχάλης και ο Δημήτρης ήταν μάλιστα κατηγορηματικοί σχετικά με τη χρήση των σκευών που κατασκευάζουν: μπορούν να χρησιμοποιηθούν σε όλες τις εστίες. Όπως εξήγησαν, παλαιότερα, που το μαγείρεμα γινόταν αποκλειστικά σε φωτιά, ο πυθμένας των σκευών είχε κοιλότητα, για περισσότερη αντοχή στη δυνατή φλόγα αλλά και γιατί τα σκεύη δεν πατούσαν σε επίπεδες επιφάνειες. Σήμερα, με τις διαφορετικές εστίες που χρησιμοποιούμε στις οικιακές μας κουζίνες, ακόμη και αυτές του αερίου, η επιφάνεια είναι πια επίπεδη, επομένως επίπεδος είναι και ο πυθμένας των σκευών. Τηγάνια κάθε μεγέθους και βάθους, σαγανάκια, ταβάδες, ταψιά και κατσαρόλες φτιάχνονται από την οικογένεια Κουντουρά με τρόπο τέτοιο ώστε να είναι κατάλληλα για όλες, μα όλες τις εστίες και για όλους τους φούρνους. Η διαχρονικότητά τους είναι αδιαμφισβήτητη και το μόνο που χρειάζονται, ανάλογα με τη χρήση, είναι το γάνωμα τη σωστή στιγμή, δηλαδή όταν γδαρθεί το εσωτερικό τους. «Αν του κάνεις κακή χρήση ή το χαρακώσεις όπως ένα αντικολλητικό, το αντικολλητικό το πετάς, ενώ το χάλκινο μάς το φέρνεις, το γανώνουμε και το έχεις και πάλι χρηστικό», λέει ο Μάρκος.

Η έμπνευση

Το να συνεχίζεις να κατασκευάζεις σκεύη ίδια με αυτά των προγόνων σου είναι σχετικά αναμενόμενο. Όταν όμως είσαι μερακλής, αναζητάς σχέδια και φόρμες, όχι απαραίτητα πιο μοντέρνες, αλλά ιστορικές, αυτές που άντεξαν στο χρόνο και που συχνά δεν είναι οικείες, έχουν άλλη καταγωγή. Ο Μιχάλης Κουντουράς έχει επισκεφτεί αμέτρητα μουσεία για να μάθει και να γνωρίσει σχέδια και τεχνικές. «Το μάτι μου πηγαίνει σε τέτοια παλιά σκεύη και προσπαθώ να καταλάβω κάποιες άλλες τεχνικές που δεν τις γνωρίζουμε σήμερα καν. Ξέρουμε κάποια στοιχεία από αυτές. Χιλιάδες χρόνια πριν υπήρχαν πιο δυνατοί μάστορες. Απλησίαστοι επιστήμονες! Σε κάποια κομμάτια βλέπω ότι έχει συνεχιστεί η τεχνική και έχει φτάσει μέχρι σήμερα, σε αντικείμενα καθημερινής χρήσης. Θεωρώ ότι είμαστε σε ένα καλό επίπεδο που μπορούμε κάποια να τα αντιγράψουμε αλλά ποτέ να φτάσουμε σε εκείνο το επίπεδο των παλιών. Την τελευταία φορά που επισκέφτηκα στη Βεργίνα τους τάφους και είδα τα σκεύη, διαφορετικά του βασιλιά από τα άλλα για τους απλούς πολίτες, οι τεχνικές που είδα ήταν κάτι το ασύλληπτο!  Όπως μαγικό ήταν το φαγητό, έτσι μαγικά ήταν και τα σκεύη εκείνα. Αναρωτιόμαστε με τι τρόπο έφτιαχναν εκείνα τα αριστουργήματα. Νομίζω η διαφορά του τότε με το τώρα είναι το ότι άλλαξαν οι ανάγκες. Τότε είχαν την ανάγκη να κατασκευάσουν αυτά τα σκεύη, οπότε έβρισκαν τον τρόπο να τα φτιάξουν. Πλέον με την πάροδο των χρόνων έχει αλλάξει αυτό, δεν έχεις πια την ανάγκη, οπότε χάνεται και αυτή η τεχνική, “η τέχνη” – όπως θέλεις το λες».

«Το κάνουμε γιατί μας αρέσει»

Αλήθεια όμως, μέσα σε αυτό το κύμα εγκατάλειψης της τέχνης της χαλκουργίας σε όλη την Ελλάδα, ιδιαίτερα από τις νεότερες γενιές που σπούδασαν και ασχολήθηκαν με τα επαγγέλματα των σπουδών τους, με τι σθένος, πείσμα και επιμονή αυτή η οικογένεια αποφάσισε πεισματικά να την συνεχίσει; Την απάντηση την δίνει ο Μάρκος: «Αυτό που διαπιστώνω είναι ότι μας κράτησε αυτή η τέχνη γιατί μας άρεσε η κατασκευή. Δεν είναι θέμα επιβίωσης και μόνο. Είναι αυτό που θα κάνεις να σου αρέσει». Πιάνει ένα φύλλο χαλκού και το κοινό προσηλώνεται στις κινήσεις των χεριών του. «Ε, τώρα να σας δείξω. Ας πούμε, ξεκινάς να πάρεις ένα κομμάτι φύλλο χαλκού που μπορείς να το κάνεις οτιδήποτε, να το διαμορφώσεις και να φτιάξεις ένα σκεύος από όλα αυτά που βλέπετε εδώ, και να το θαυμάζεις εσύ ο ίδιος μετά. Να λες “Τι έκανα!”. Γιατί ο χαλκός έχει την ιδιότητα, όταν τον χτυπάς, να ατσαλώνει, να σκληραίνει. Τον επεξεργάζεσαι, τον κάνεις πρώτα να μαλακώσει και μετά τον φέρνεις σε εκείνη τη μορφή που θέλεις για να γίνει σκληρός, όπως κάνει ο Δημήτρης εκεί», λέει ο Μάρκος όσο ο Δημήτρης, σε ένα χαμηλό σκαμνί λίγο πιο δίπλα σφυρηλατεί με ρυθμό σταθερό και ήρεμο έναν φαρδύ ταβά για ακόμη περισσότερη αντοχή. «Πρέπει να σου αρέσει πρώτα εσένα. Αν δεν είχαμε αυτήν την όρεξη, ίσως να τα εγκαταλείπαμε κι εμείς, πέραν του οικονομικού ζητήματος, από το αν είναι προσοδοφόρο επάγγελμα ή όχι. Γιατί ως δουλειά είναι δύσκολη. Συνεχίζουμε πρώτα πρώτα γιατί μας αρέσει».

Όση ώρα διαρκεί η παρουσίαση και η κουβέντα, ο Μιχάλης, ο Δημήτρης και ο Μάρκος έχουν τα χέρια τους πάνω στον χαλκό. Είναι η ίδια τους η ζωή. Το σφυράκι σταθερά σφυρηλατεί ένα σκεύος που κοντεύει να ολοκληρωθεί επί σκηνής – λείπουν μονάχα τα χερούλια. Ο Ιορδάνης εύλογα ρωτά τον Μάρκο, «πόσες ώρες την ημέρα χτυπάς με το σφυρί;» και η απάντηση έρχεται αβίαστα: «Από τις περίπου 12 ώρες στο εργαστήριο, τις 10 σφυρηλατούμε. Έχουμε κρατήσει το χειρωνακτικό κομμάτι της δουλειάς».

Ο ήχος του σφυριού είναι που έσπρωξε και τον Ιορδάνη για πρώτη φορά στο εργαστήριο της οικογένειας, για να γνωρίσει τη δουλειά τους και να εδραιωθεί μια σταθερή συνεργασία με τη ομάδα των Nomade et Sauvage. «Κάθε φορά που μιλώ για αυτούς, μιλώ για ανθρώπους οι οποίοι εκτός από τη βαθιά αγάπη και τη βαθιά γνώση που έχουν για την τέχνη τους, είναι και ως άνθρωποι μοναδικοί χαρακτήρες, μοναδικοί πραγματικά. Και αυτό που θα ήθελα να πω επίσης για τον χαλκό και για την αισθητική γύρω από όλα αυτά τα σκεύη, είναι ότι παρότι εμείς τα πήραμε σχεδόν από μια μουσειακή ή φολκλορική χρήση, σχεδόν ξεχασμένα από τον κόσμο, τα φέραμε στην επιφάνεια και στη ζωή. Θεωρώ ότι η χαλκουργία είναι σπουδαία τέχνη που προσφέρει σπουδαία αντικείμενα», είπε ο Ιορδάνης, κλείνοντας την όμορφη κουβέντα με την οικογένεια Κουντουρά, με το κοινό να χειροκροτεί με θέρμη.