Τον Νοέμβριο του 2024 η Εθνική Υπηρεσία Πληροφοριών αποχαρακτήρισε μια σειρά απόρρητων δελτίων πληροφοριών της ΚΥΠ που αφορούν το μοιραίο καλοκαίρι του 1974 και την τραγωδία της Κύπρου. Αυτές οι εκθέσεις εντάχθηκαν στο πρώτο μέρος του τόμου «Απόρρητα έγγραφα της ΚΥΠ για το Κυπριακό» που κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Μεταίχμιο στις 13 Νοεμβρίου. Στο δεύτερο μέρος του βιβλίου ο αναγνώστης θα βρει ένα σημαντικό σώμα τεκμηρίων για τη μελέτη του Κυπριακού από το αρχείο του αντιστρατήγου ε.α. Γεωργίου Τσουμή. Για πρώτη φορά το σύνολο των τεκμηρίων, τα πληροφοριακά δελτία και το αρχείο Τσουμή σχολιάζονται επιστημονικά από τον ιστορικό Τάσο Σακελλαρόπουλο. Το βιβλίο προλογίζει ο διευθυντής της «Καθημερινής» Αλέξης Παπαχελάς. Η εφημερίδα προδημοσιεύει χαρακτηριστικά αποσπάσματα από τον πρόλογο και τα δύο κεφάλαια του βιβλίου.
ΠΡΟΔΗΜΟΣΙΕΥΣΗ
Από τον πρόλογο του Αλέξη Παπαχελά
Οι αποχαρακτηρισμένες εκθέσεις της τότε ΚΥΠ είναι ψυχρά κείμενα που παραθέτουν πληροφορίες και εκτιμήσεις για την περίοδο από την προετοιμασία του πραξικοπήματος εναντίον του αρχιεπισκόπου Μακαρίου έως την τουρκική εισβολή. Δεν φωτίζουν πολλές σκοτεινές πτυχές όλων όσα διαδραματίστηκαν τότε πίσω από κλειστές πόρτες, αλλά μας δίνουν μια γεύση του τι συνέβαινε εκείνες τις «καυτές» ημέρες. Είναι μια πρώτη γεύση από το τι θα μπορούσε να ακολουθήσει αν αποχαρακτηρίζονταν όλα τα αρχεία των ελληνικών κρατικών υπηρεσιών εκείνης της περιόδου.
Στην πορεία για την έκδοση αυτού του τόμου, ο φίλος, πρέσβης επί τιμή και πρώην υπουργός Παύλος Αποστολίδης με ενημέρωσε, και τον ευχαριστώ για αυτό, σχετικά με ένα σώμα τεκμηρίων που αφορούν το Κυπριακό, τα οποία του είχε παραδώσει ο αντιστράτηγος εν αποστρατεία Γεώργιος Τσουμής, με την πρόταση να αποδοθούν στην ιστορική έρευνα μετά τον θάνατό του. Κρίνοντας τα έγγραφα αυτά ως ιδιαιτέρως σημαντικά και αποκαλυπτικά για τη μελέτη του Κυπριακού, ελήφθη η απόφαση να συμπεριληφθούν στο δεύτερο μέρος αυτού του τόμου, διαμορφώνοντας έτσι μια έκδοση που τεκμηριώνει με σαφήνεια το ουσιαστικό (ή πραγματικό) πλαίσιο επί του οποίου εκτυλίχθηκε η τραγωδία της Κύπρου.
Απόσπασμα από την εισαγωγή του πρώτου μέρους του βιβλίου (Τ. Σακελλαρόπουλος) και από έκθεση της ΚΥΠ
– Παρά τις εξαιρετικές λεπτομέρειες που συνήθως περιλαμβάνουν οι αναφορές, ισχύει η πάγια τακτική της μη ονομαστικής αναφοράς σε πηγές και σε πληροφοριοδότες. Γενικά οι συνεργάτες των μυστικών υπηρεσιών απουσιάζουν από τις αναφορές αυτές. Κατά πάγια τακτική, αναφέρονται μόνο τα ονόματα των επώνυμων «στόχων», και αυτά μόνο σε όσα έγγραφα διέπονται από μια δεδομένη τακτική ροής πληροφοριών, και όχι στα άκρως απόρρητα έγγραφα, στα οποία καταγράφεται η προετοιμασία πολιτικής ανατροπής ή επίθεσης σε ξένο ή οικείο έδαφος.
Από τα έγγραφα των μυστικών υπηρεσιών τα οποία δίνονται στη δημοσιότητα μαθαίνουμε για τη σοβαρότητα και την αξιοπιστία ή μη μιας χώρας, για την εξωτερική της πολιτική, για την πολεμική της πολιτική, για την αμυντική της πολιτική, τέλος για την αξιοπιστία του ίδιου του κρατικού μηχανισμού, σε αυτή την ακραία, επικίνδυνη και ευαίσθητη διάσταση την οποία καλύπτουν οι μυστικές υπηρεσίες.
Σε ένα γενικό πλαίσιο, γνωρίζουμε ότι ο κόσμος των μυστικών υπηρεσιών είναι ένα κλειστό δωμάτιο για το ευρύ κοινό, για τους πολιτικοποιημένους πολίτες, για τις αντιπολιτεύσεις των κρατών, αλλά πολύ συχνά και για τη συμπολίτευση κυβερνήσεων. Για τις ίδιες τις κυβερνήσεις, ενημέρωση και λόγο έχουν ο πρωθυπουργός, οι αρμόδιοι υπουργοί και η ηγεσία των ενόπλων δυνάμεων. Αυτά συμβαίνουν στις δημοκρατικές χώρες. Τουλάχιστον θα έπρεπε να συμβαίνουν. Η νεότερη ιστορία και η σύγχρονή μας εποχή αναφέρουν συχνά μυστικές υπηρεσίες ή κλάδους τους, ακόμα και ομάδες πρακτόρων ή και πράκτορες, που εμφορούμενοι από ιδεολογικές εμμονές παραποίησαν εντολές ή χωρίς κεντρικές εντολές σχεδίασαν και πραγματοποίησαν ενέργειες αντίθετες με την πολιτική των κυβερνήσεών τους.
Κ.Υ.Π. / Α΄ ΚΛΑΔΟΣ
ΗΜΕΡΗΣΙΟΝ ΔΕΛΤΙΟΝ ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΩΝ ΕΠΙ ΚΥΠΡΟΥ – ΤΟΥΡΚΙΑΣ
Της 4ης Ιουλίου 1974
…«Δεν έχει εισέτι εξακριβωθή εάν αι επιμόνως κυκλοφορούσαι φήμαι διαδίδωνται σκοπίμως ή εάν εκφράζουν τας πραγματικάς προθέσεις του Μακαρίου επί του θέματος. Τα περί εκδιώξεως των Ελλήνων Αξιωματικών εκ Κύπρου έχουν δημιουργήσει φοβίαν και άγχος εις τους εθνικόφρονας απάντων των κοινωνικών τάξεων, λόγω του Κομμουνιστικού κινδύνου, όστις πιστεύεται ότι μετά την απομάκρυνσιν των Ελλήνων Αξιωματικών εκ Κύπρου θα εκδηλωθή διά δυναμικών ενεργειών.
Φοβίαν και άγχος εις τους εθνικόφρονας
Τα περί εκδιώξεως των Ελλήνων Αξιωματικών εκ Κύπρου έχουν δημιουργήσει φοβίαν και άγχος εις τους εθνικόφρονας απάντων των κοινωνικών τάξεων, λόγω του Κομμουνιστικού κινδύνου, όστις πιστεύεται ότι μετά την απομάκρυνσιν των Ελλήνων Αξιωματικών εκ Κύπρου θα εκδηλωθή διά δυναμικών ενεργειών. Ημερήσιον Δελτίον Πληροφοριών επί Κύπρου – Τουρκίας της 4ης Ιουλίου 1974
Σχόλιον: Ο εξαναγκασμός της Ελληνικής Κυβερνήσεως προς ανάκλησιν των εν Κύπρω Ελλήνων Αξιωματικών δεν αποκλείεται ν’ αποτελή παραχώρησιν του Μακαρίου προς τινά ξένην δύναμιν επ’ ανταλλάγματι υποστηρίξεως τούτου εις περίπτωσιν δυσκόλου περιστάσεως. Ανεξαρτήτως της βαθυτέρας αιτίας, ήτις εδημιούργησε την τοιαύτην κρίσιν εις τας σχέσεις Αθηνών – Λευκωσίας, η απόφασις της Κυπριακής Κυβερνήσεως περί απομακρύνσεως των Ελλήνων Αξιωματικών θα έχη ολεθρίας επιπτώσεις επί του εθνικού θέματος, καθ’ όσον ο Μακάριος περιστοιχιζόμενος πλέον υπό των Κομμουνιστών θα καθοδηγήται υπ’ αυτών μη δυνάμενος να πράξη άλλως πώς».
Συνοπτικό δελτίο πληροφοριών 18/29-7-74
«Σχόλιον: Ο Μακάριος απεφάσισε και προχωρεί εις την κάθαρσιν της Ε/Φ και παντός αντιφρονούντος, άνευ ουδενός υπολογισμού των ενδεχομένων συνεπειών των ενεργειών του αυτών τόσον εις το εσωτερικόν της Νήσου όσον και εις την Ελλάδα, εις ην προσπαθεί δε να επιρρίψη την όλην ευθύνην του πράγματος.
13 Αυγούστου 1974
…«Κατά μη επιβεβαιωθείσας πληροφορίας (12/8/74), η Βρεταννική Υπάτη Αρμοστία εν Λευκωσία κατέστρεψε μέρος του Απορρήτου Αρχείου της και το μεγαλύτερον μέρος του προσωπικού της μετεκινήθη εις την Αγγλικήν Λέσχην προς το κέντρον της πόλεως. Επίσης εκυκλοφόρησε μεταξύ των Αγγλικών οικογενειών (12/8/74) έγγραφον, δι’ ου πληροφορούνται αύται ότι: (α) Αι συνομιλίαι της Γενεύης οδηγούνται εις αδιέξοδον. (β) Υφίσταται κατάστασις επαγρυπνήσεως εις τας Βάσεις. (γ) Οι Τούρκοι απειλούν με ναυάγιον των συνομιλιών, ίνα επιτύχουν του σκοπού των. (δ) Αι Βρεταννικαί οικογένειαι εν Κύπρω να παραμένουν έγκλειστοι και να παρακολουθούν την εκπομπήν του Ρ/Σ των Βάσεων. (Β/6)
16 Αυγούστου 1974
…«Η Κυπριακή Κυβέρνησις, ευρισκομένη εις τραγικήν θέσιν και μη δυναμένη να αναλάβη την τεραστίαν ευθύνην της υπογραφής μιας καταστρεπτικής διά τον Ελληνισμόν συμφωνίας, ηναγκάσθη να προβή εις την ως άνω ενέργειαν προκειμένου να εξασφαλίση την συγκατάθεσιν ολοκλήρου του πολιτικού κόσμου της νήσου.
Από 15/8/74 υπό Τουρκικής Πολεμικής Αεροπορίας ήρχισαν προσβολαί επιγείων στόχων, τη συνεργασία επιγείων σταθμών ασυρμάτου, εις Αμμόχωστον, Λευκωσίαν και λοιπών περιοχών κατεχομένων υπό Ε/Κ Δυνάμεων, διά βομβών NAPALM, ρουκεττών και πολυβολισμών, συνεχισθέντων μέχρι της 19.00 ώρας περίπου. Επίσης προσεβλήθη το στρατόπεδον των Ειρηνευτικών Δυνάμεων το οποίον κείται πλησίον Α/Δ Λευκωσίας. (Α/2) β. – Από 160545/8/74 προσβάλλεται η περιοχή ΕΛΔΥΚ (Στρατόπεδον και Γερόλακκος) υπό Τουρκικών Α/Φ».
Ο Ιωαννίδης και η εικονική εισβολή
Μετά το πραξικόπημα οι ιωαννιδικοί, και ίσως και ο ίδιος ο Ιωαννίδης, ψέλλιζαν σε ιδιωτικές συζητήσεις ότι είχαν διαβεβαιώσεις από πράκτορες της CIA πως την ανατροπή του Μακαρίου θα ακολουθούσε μια εικονική τουρκική εισβολή, και σε επόμενη φάση θα ενωνόταν το καταληφθέν τμήμα της Κύπρου με την Τουρκία και το υπόλοιπο με την
Ελλάδα
Απόσπασμα από την εισαγωγή στο δεύτερο μέρος του βιβλίου (Τ. Σακελλαρόπουλος) και τμήμα αρχείου αντιστρατήγου ε.α. Γεωργίου Τσουμή
– Μετά το πραξικόπημα της 15ης Ιουλίου 1974, την τουρκική εισβολή και την καταστροφή της Κύπρου, φαίνεται ότι οι ιωαννιδικοί, και ίσως και ο ίδιος ο Ιωαννίδης, ψέλλιζαν σε ιδιωτικές συζητήσεις ότι είχαν διαβεβαιώσεις από πράκτορες της CIA πως την ανατροπή του Μακαρίου θα ακολουθούσε μια εικονική τουρκική εισβολή, και σε επόμενη φάση θα ενωνόταν το καταληφθέν τμήμα της Κύπρου με την Τουρκία και το υπόλοιπο, υπό τον έλεγχο της χούντας των Αθηνών, με την Ελλάδα. Για το παραπάνω δεν έχουμε καμιά διαβεβαίωση ότι έτσι έγινε. Ωστόσο η επιμονή περί απουσίας δόλου εκ μέρους των καταστροφέων της Κύπρου βασίζεται σε αυτό, ότι δηλαδή «τους κορόιδεψαν οι Αμερικανοί».
– Η τουρκική επίθεση έπεισε πολύ αργά τη χουντική ηγεσία ότι δεν ήταν απλώς μια περιορισμένη επίθεση (η οποία πιθανώς είχε «συμφωνηθεί»), αλλά μια γενικευμένη προσβολή και προσπάθεια εκ μέρους της τουρκικής πλευράς να καταστραφούν οι ελληνικές πολεμικές δυνάμεις στην Κύπρο. Ενώ η επίθεση αυτή άρχισε περίπου στις 5 το πρωί, η άδεια από τη χουντική ηγεσία στην Αθήνα για χρήση αντιαεροπορικών μέσων δόθηκε στις 8:45. Εως τότε υπήρξε απόλυτη δέσμευση των ελληνικών πυρών, παρά τις απεγνωσμένες προσπάθειες των εν Κύπρω επικεφαλής των ελληνικών δυνάμεων να πείσουν τηλεφωνικά την ηγεσία στην Αθήνα ότι είχε λάβει χώρα μια μαζική επίθεση και πως υπήρχε απόλυτη ανάγκη να δοθούν «ελεύθερα» πυρά εναντίον των επιτιθέμενων από αέρος και θαλάσσης. Η αποδέσμευση δόθηκε όταν πλέον βρίσκονταν και επιχειρούσαν στην Κύπρο περίπου 10.000 Τούρκοι καταδρομείς, στρατιώτες, ένοπλοι άτακτοι.
Εκθεση Καραγιάννη 14/9/74 (ο στρατηγός διοικητής της δημοκρατικής Ελλάδας προχωρεί σε απολογισμό της τουρκικής εισβολής)
– «Ηθικόν: Τα Τουρκικά στρατεύματα φαίνεται ότι έχουν υψηλόν ηθικόν, οφειλόμενον εις τα επιτευχθέντα στρατιωτικά αποτελέσματα, εις την υπεροχήν των μέσων και κυρίως, εις την ψυχολογικήν προπαρασκευήν τούτων περί της δήθεν «απελευθερώσεως των Τ/Κ αδελφών» και εις την αφειδώς γενομένην απονομήν ηθικών αμοιβών.
– Ελλειψις συστηματικότητος εντοπισμού και προσδιορισμού στόχων ως και παρακολουθήσεως της βολής, ελλιπής και μη συντονισμένη παρατήρησις. Ούτω μόνον εξηγείται, ευμεγέθεις, χαρακτηριστικώς ευδιάκριτοι και λίαν τρωτοί στόχοι, ολίγον οπίσω του ΠΟΤ, ως το ημέτερον Πυρ/κόν, το οποίον πολλάκις ήτο και επί του ΠΟΤ, Τμήματα Πεζικού με επιβλητικόν όγκον οχημάτων ΙΧ, Στρατιωτικών κ.λπ., να μην καθίστανται αντιληπτοί και να παραμένουν απρόσβλητοι και ανενόχλητοι μέχρις εξαφανίσεώς των».
