Ο Γεώργιος Στρέιτ (Πάτρα 1868 – Αθήνα 1948), γερμανικής καταγωγής καθηγητής του Πανεπιστημίου Αθηνών, υπήρξε ένας από τους διαπρεπέστερους νομικούς, ιδίως του ∆ιεθνούς ∆ικαίου, με ευρωπαϊκή αναγνώριση και απήχηση. Σύμβουλος του βασιλιά Κωνσταντίνου σε ζητήματα εξωτερικής πολιτικής, θα αναμειχθεί με την πολιτική όχι με την καθιερωμένη πορεία ενός πολιτευτή, αλλά ως τεχνοκράτη ειδήμονα, ο οποίος ανέλαβε να υποδείξει στον ανώτατο άρχοντα την ενδεδειγμένη εξωτερική πολιτική. Συντηρητικός στις πολιτικές του αντιλήψεις, χαρακτηριζόταν από απεριόριστο θαυμασμό για τη Γερμανία και τα επιτεύγματά της μέχρι το 1914. Ως εκ τούτου, βρισκόταν στον πυρήνα του αντιβενιζελικού πόλου και έπαιξε καταλυτικό ρόλο στα δραματικά γεγονότα που συγκλόνισαν την Ελλάδα τη δεκαετία του 1910. Η σκοτεινή αυτή περίοδος δεν μπορεί, πάντως, να διαγράψει το σπουδαίο επιστημονικό του ανάστημα και τη σημαντική συνεισφορά του στη νομική σκέψη αλλά και στην πατρίδα από τους ρόλους και τις αποστολές που κατά καιρούς τού ανατέθηκαν. Είναι χαρακτηριστικό ότι, όντας δεδηλωμένος αντιβενιζελικός, ο ηγέτης των Φιλελευθέρων τον εκτιμούσε για την επιστημονική του κατάρτιση και την ηπιότητα του χαρακτήρα του. Το Ημερολόγιον-Αρχείον του, το οποίο εκδόθηκε το 1964, με επιμέλεια Παναγιώτη Πιπινέλη, συνιστά μια σημαντική ιστορική πηγή για τα γεγονότα που οδήγησαν στον Εθνικό ∆ιχασμό τη δεκαετία του 1910.
Μια οικογένεια Γερμανών ευγενών στην Ελλάδα
Η λαμπρή παρουσία στον δημόσιο βίο.
Σεπτέμβριος 1829, και στον δρόμο που οδηγεί στη Λαμία ένας στρατιωτικός κείτεται αιμόφυρτος, βαριά τραυματισμένος. Ευτυχώς έγινε αντιληπτός από τον πρόξενο της Γαλλίας στη Λαμία, ο οποίος τον περιέθαλψε. Αφού ανένηψε από τα σοβαρά τραύματα, επέστρεψε στην πατρίδα του, τη Γερμανία. Το όνομά του, βαρώνος Ιωάννης Αλέξανδρος, ο εκ των Στρέιτ. Είχε αφιχθεί στην επαναστατημένη Ελλάδα για να συμμετάσχει στον αγώνα εναντίον των Οθωμανών, όπως και τόσοι άλλοι Ευρωπαίοι, οι οποίοι γαλβανισμένοι από τον φιλελευθερισμό και τον φιλελληνισμό είχαν σπεύσει για να πολεμήσουν. Στην προκειμένη περίπτωση, επρόκειτο για έναν επιφανή Γερμανό, ο οποίος είχε γαλουχηθεί σε ουμανιστικό σχολείο, μάλλον της Λειψίας ή της Ιένας, εκεί όπου οι Γερμανοί φιλόλογοι τροφοδοτούσαν με φιλελληνικό ζήλο τους νεαρούς βλαστούς, στο πλαίσιο ενός γενικότερου ρομαντισμού που έπνεε στην Ευρώπη. Εκεί έμαθε και τα ελληνικά, τα οποία σύμφωνα με μαρτυρίες μιλούσε απταίστως. Ο Αλέξανδρος είχε εξοικονομήσει ένα σοβαρό χρηματικό ποσό, πουλώντας το μερίδιο της κληρονομιάς στον αδελφό του, εξόπλισε μια μικρή ομάδα και κατέβηκε στην Ελλάδα. Είναι αλήθεια ότι τα χρήματα και οι κάθε είδους ανέσεις δεν έλειψαν ποτέ από την οικογένειά του, η οποία διέθετε τον τίτλο ευγενείας του βαρώνου, που είχε απονεμηθεί στον πρόγονό του Κρίστοφ Στρέιτ από τον Γερμανό αυτοκράτορα Ροδόλφο Β΄ το 1598, χάρη στην ανδραγαθία του σε μια κρίσιμη μάχη εναντίον των Οθωμανών. Στη συνέχεια, οι επιγαμίες των απογόνων με άλλες επιφανείς οικογένειες εδραίωσαν την οικογένεια Στρέιτ σε περίοπτη θέση της γερμανικής αριστοκρατίας.
Ο Αλέξανδρος, γιος του Ιωάννη-Ιακώβου και της Λουίζας-Καρολίνας, γεννήθηκε σε ένα επιβλητικό αρχοντόσπιτο στη Σαξονία το 1805 ή το 1808. Συνεπώς, το σίγουρο είναι ότι η άφιξή του στην επαναστατημένη Ελλάδα πραγματοποιήθηκε σε πολύ νεαρή ηλικία. Αυτή ήταν η πρώτη επίσκεψή του. Θα ακολουθήσει και δεύτερη επί βασιλείας του Όθωνα, όταν ο νεαρός βασιλιάς θα προικοδοτηθεί με απόφαση των προστάτιδων ∆υνάμεων με ένα εθελοντικό στρατιωτικό σώμα 3.500 ανδρών, αυτό που θα αποτελέσει το βασικό στήριγμα του νέου καθεστώτος αλλά και θα συμβάλει αποφασιστικά στη δημιουργία των πρώτων έργων υποδομής μέσω του σώματος του Μηχανικού. Το προηγούμενο διάστημα, ο Αλέξανδρος υπηρέτησε στο αυστριακό Ιππικό ως ανθυπολοχαγός, απ’ όπου παραιτήθηκε για να μεταβεί στην Ελλάδα. Στη διαταγή του στρατού (∆εκέμβριος 1834) τον βρίσκουμε να κατατάσσεται στο Μηχανικό ως ανθυπασπιστής. Όταν μετατίθεται στη Μονεμβασιά για να συμμετάσχει στην επισκευή του κάστρου, γνωρίζει την Αφεντούλα Σταυρίδη, προυχοντικής καταγωγής, ανιψιά του Ανδρέα Ζαΐμη. Ως στρατιωτικός είναι υποχρεωμένος να ζητήσει την άδεια του βασιλιά για να νυμφευθεί, κάτι όμως που ο Όθων αρνείται, οπότε αναγκάζεται να παραιτηθεί από τον στρατό. Βαφτίζεται Ορθόδοξος, συνάπτουν γάμο και αποκτούν δύο τέκνα, τον Στέφανο και τη Σοφία. Θα ακολουθήσει περίοδος οικονομικής δυσπραγίας για την οικογένεια, καθώς ο μισθός που εξασφαλίζει ως γεωμέτρης δημόσιος υπάλληλος ήταν γλίσχρος, τουλάχιστον μέχρι το 1839. Υπηρετώντας στο Τοπογραφικό Γραφείο της Αχαΐας, έρχεται αντιμέτωπος με το οξύ ζήτημα των εθνικών γαιών και των πολλαπλών καταπατήσεων, κάτι που θα προκαλέσει την μήνι ισχυρών οικογενειών, που τον βλέπουν ως εμπόδιο στην πρόθεσή τους για ιδιοποίηση έγγειας ιδιοκτησίας. Έτσι, το 1840 δέχεται δολοφονική επίθεση, οργανωμένη από τον Αντώνιο Καλαμογδάρτη, οπότε ζητά για ασφάλεια μετάθεση και καταλήγει στην Κορινθία. Εκεί θα ασχοληθεί κυρίως με το ζήτημα της αποξήρανσης λιμνών και ελών, που ήταν κρίσιμο για την αντιμετώπιση της ελονοσίας αλλά και της εξασφάλισης καλλιεργήσιμων εδαφών.
Για τον ίδιο οι συνθήκες θα δυσκολέψουν μετά το κίνημα της 3ης Σεπτεμβρίου 1843, όταν στην Πρώτη Εθνοσυνέλευση θα τεθεί το ζήτημα της διαμάχης αυτοχθόνων – ετεροχθόνων, το οποίο δίχασε εν πολλοίς την ελληνική κοινωνία. Ο Αλέξανδρος, ως ετερόχθων, στερήθηκε του δικαιώματος να φέρει την ιδιότητα του Έλληνα πολίτη και απολύθηκε. Μετέβη στην ιδιαίτερη πατρίδα του, απ’ όπου έστελνε ό,τι μπορούσε στην οικογένειά του. Το ίδιο διάστημα πάντως φρόντισε να διευρύνει τις τεχνικές γνώσεις του, οπότε όταν του επιτράπηκε να επιστρέψει στην Ελλάδα, το 1848, διορίστηκε καθηγητής μαθηματικών και γερμανικών στο Γυμνάσιο Πατρών. Το 1853 διορίστηκε αρχιιπποκόμος στα ιπποστάσια της Βασιλικής Φρουράς.
Η εξέγερση στη Θεσσαλία, την Ήπειρο και τη Μακεδονία το 1854 για την αποτίναξη του οθωμανικού ζυγού δημιούργησε κύμα εθελοντών, οι οποίοι με ενθουσιασμό έσπευδαν να περάσουν τα σύνορα στο όνομα της αλυτρωτικής πολιτικής. Ο Στρέιτ δήλωσε παρών και με επιστολή στον Όθωνα γνωστοποιούσε την πρόθεσή του: «Ακολουθώντας ως Γερμανός τη φωνή του καθήκοντος και της τιμής, πάω στη Θεσσαλία να πολεμήσω κάτω από τη σημαία των Χριστιανών υπέρ των κατατρεγμένων και ενάντια στους καταπιεστές τους, ενάντια στους εχθρούς των Χριστιανών. Όλες μου οι προσπάθειες θα στραφούν ώστε ό,τι κάνω, να είναι όσο περισσότερο γίνεται πιο χρήσιμο στην υπηρεσία αυτής της Αγίας Αποστολής, την απελευθέρωση της Θεσσαλίας, και με αυτόν τον τρόπο να Σας αποδείξω αυτά που μέχρι τώρα μόνο με λόγια μπορούσα να Σας πω». Εντάχθηκε, λοιπόν, σε ένα από τα επαναστατικά σώματα και πολέμησε μέχρι που το εγχείρημα οδηγήθηκε σε πλήρες αδιέξοδο. Η στρατιωτική αυτή κινητοποίηση στάθηκε, ωστόσο, αφορμή να γνωριστεί με τον Ούγγρο λοχαγό Ίστβαν Τυρρ, μια ξεχωριστή στρατιωτική φυσιογνωμία της εποχής, με τον οποίο θα μεταβεί στην Ιταλία προκειμένου να πολεμήσουν στο πλευρό των δυνάμεων του Γαριβάλδη για την απελευθέρωση της Ιταλίας. Έκτοτε χάθηκαν τα ίχνη του και η οποιαδήποτε επαφή με την οικογένειά του. Ο Αλέξανδρος Στρέιτ, μια ρομαντική και φιλελεύθερη προσωπικότητα, που ανάλωσε τη ζωή του σε ριψοκίνδυνες πολεμικές αποστολές για να υπερασπιστεί τα ιδανικά του στην πράξη, θα πεθάνει το 1867 στη Βουδαπέστη, όπου είχε μεταβεί με τον Τυρρ. Έτσι, το σχεδιαζόμενο ταξίδι της επιστροφής στην οικογένειά του και στην Ελλάδα δεν πραγματοποιήθηκε ποτέ.
Στην Πάτρα παρέμεινε η σύζυγός του και τα δύο ορφανά, πλέον, παιδιά. Ο Στέφανος-Αριστομένης, γεννημένος το 1835, ολοκλήρωσε τις εγκύκλιες σπουδές του στην αχαϊκή πρωτεύουσα και κατόπιν σπούδασε στη Νομική Σχολή. Μετεκπαιδεύτηκε στη Γερμανία, με όλες τις δαπάνες να τις αναλαμβάνει η οικογένεια του πατέρα του, η οποία δεν είχε πάψει να ενισχύει οικονομικά την Αφεντούλα, αφού ο παράτολμος σύζυγός της επί πολλά χρόνια απουσίαζε, πολύ δε περισσότερο μετά το 1867, όταν έμεινε χήρα. Οι σπουδές του Στέφανου στη Λειψία ήταν λαμπρές, τόσο στο Γυμνάσιο όσο και στο Πανεπιστήμιο, απ’ όπου αποφοίτησε με έπαινο. Αμέσως μετά επέστρεψε στην Ελλάδα, διορίστηκε στο δικαστικό σώμα, αλλά κατόπιν προτίμησε τη μάχιμη δικηγορία. Στην Πάτρα θα γνωρίσει τη Βικτωρία Λόντου, της γνωστής προυχοντικής οικογένειας της περιοχής, με την οποία θα παντρευτούν το 1867. Τον επόμενο χρόνο θα έρθει στη ζωή το μοναδικό τους παιδί, ο Γεώργιος.
Ο Στέφανος Στρέιτ σε όλη του τη ζωή διήνυσε μια λαμπρή πορεία στα δημόσια πράγματα της χώρας, καταλαμβάνοντας υψηλά αξιώματα. Κατ’ αρχάς, το 1872 διορίστηκε στην Εθνική Τράπεζα, την οποία αρχικά υπηρέτησε ως υποδιευθυντής του υποκαταστήματος στη Λαμία, ως διευθυντής του ∆ικαστικού Τμήματος από τον Οκτώβριο του 1873, και από το 1889 ως υποδιοικητής της στην Αθήνα. Το ίδιο διάστημα, εντυπωσιακή είναι η ακαδημαϊκή του ανέλιξη στο Πανεπιστήμιο: το 1875 αναγορεύεται υφηγητής, τον επόμενο χρόνο έκτακτος καθηγητής και το 1879 καθηγητής του Συνταγματικού και ∆ιεθνούς ∆ικαίου στη Νομική Σχολή. Το 1893 η Ελλάδα κηρύσσει πτώχευση και ξεκινούν σκληρές διαπραγματεύσεις με τις πιστώτριες χώρες για την εύρεση συμβιβαστικής λύσης. Επικεφαλής της ελληνικής αντιπροσωπείας διορίστηκε ο Στρέιτ. Επίσης, διετέλεσε μέλος της επιτροπής για τη σύνταξη του Αστικού ∆ικαίου αλλά και αντιπρόσωπος της Ελλάδας στο Μόναχο για τη ρύθμιση των χρεών των βαυαρικών δανείων επί Όθωνος. Το 1897 έλαβε χώρα ο «Ατυχής» Ελληνοτουρκικός Πόλεμος και η ήττα της Ελλάδας, οπότε η χώρα βρέθηκε υποχρεωμένη να καταβάλει πολεμική αποζημίωση στην Οθωμανική Αυτοκρατορία. Στις επώδυνες για την Ελλάδα συνθήκες θα αναλάβει για έναν χρόνο το υπουργείο Οικονομικών, ενώ το 1896 ανέλαβε τη διοίκηση της Εθνικής Τράπεζας για διάστημα 14 ετών (1896-1910). Κατά γενική ομολογία, οι διαπραγματεύσεις και οι χειρισμοί του Στέφανου Στρέιτ την περίοδο της παρατεταμένης κρίσης που μάστιζε τη χώρα ήταν επιτυχημένοι και έθεσαν τις βάσεις για τη βαθμιαία ανάταξη των οικονομικών του κράτους. Ο ίδιος δεν χρησιμοποίησε και δεν επικαλέστηκε ποτέ στο εσωτερικό της χώρας τον οικογενειακό τίτλο του βαρώνου*.
*Τα στοιχεία βασίστηκαν εν πολλοίς στην αδημοσίευτη μελέτη «Ιωάννης Αλέξανδρος, ο εκ των Στρέιτ» του καθηγητή Χειρουργικής στο Πανεπιστήμιο της Ζυρίχης Στέφανου Ι. Γερουλάνου, απογόνου της οικογένειας Στρέιτ, τον οποίο και θερμά ευχαριστώ.
Ο καθηγητής
Η επιμελημένη παιδεία, η ακαδημαϊκή πορεία και η ενασχόληση με τα εθνικά ζητήματα.
Ο έγκριτος νομικός και δικαστικός των Πατρών Στέφανος Στρέιτ και η σύζυγός του Βικτωρία θα αποκτήσουν τον Σεπτέμβριο του 1868 το μοναδικό τους παιδί, τον Γεώργιο. Η επιμελημένη παιδεία που θα φροντίσει να δώσει η οικογένεια, λόγω του κοινωνικού status που διέθετε, φαινόταν αυτονόητος μονόδρομος. Έτσι παρακολούθησε τα μαθήματα στοιχειώδους και δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης στο Παιδαγωγείο του Συλλόγου προς ∆ιάδοσιν των Ελληνικών Γραμμάτων, ένα πρότυπο εκπαιδευτήριο, το καταστατικό λειτουργίας του οποίου υπέγραφαν το 1869 οι κορυφαίες φυσιογνωμίες της πολιτικής και πνευματικής ζωής, όπως ο Μάρκος Ρενιέρης, ο Κωνσταντίνος Παπαρρηγόπουλος και ο Χαρίλαος Τρικούπης. Στη συνέχεια φοίτησε στο Ελληνικό Λύκειο, που είχε ιδρύσει στην Αθήνα ο Ιωάννης Σιμόπουλος, και κατόπιν στο Βασιλικό Γυμνάσιο της Λειψίας. Στην ίδια πόλη σπούδασε νομικά και το 1892 αναγορεύτηκε διδάκτορας υποστηρίζοντας τη διατριβή του «Περί αντιστάσεως κατά της Αρχής». ∆ύο χρόνια μετά, εξελέγη υφηγητής του ∆ημοσίου και Ιδιωτικού ∆ικαίου στη Νομική Σχολή Αθηνών και από το 1897 κατείχε τη θέση του καθηγητή. Η διδασκαλία και το συγγραφικό του έργο τον κατέταξαν σταδιακά στη χορεία των εξαιρετικών καθηγητών του Πανεπιστημίου Αθηνών. Από τις πανεπιστημιακές μελέτες του ξεχωρίζουν: ∆ιεθνές ∆ίκαιον, ∆ημόσιον-Ιδιωτικόν· ∆ιεθνές ∆ίκαιον, 1900· Η εν Λονδίνω Ναυτική Συνδιάσκεψις (1908-1909), 1910· Η υπόθεσις Ζάππα: Ζητήματα δημοσίου και ιδιωτικού διεθνούς δικαίου, 1894. Περί της θέσεως των Μεγάλων ∆υνάμεων εν τω ∆ιεθνεί ∆ικαίω, 1898.
Η υπόθεση της πλούσιας οικογένειας Ζάππα και η άρνηση της ρουμανικής κυβέρνησης να παραδώσει την κληρονομιά του Κωνσταντίνου Ζάππα στο ελληνικό κράτος είχαν δηλητηριάσει τις σχέσεις Ελλάδας και Ρουμανίας, με αποτέλεσμα το 1892 να διακοπούν οι διμερείς σχέσεις. Ο Στρέιτ, εκδίδοντας το πόνημα και στα γαλλικά, αφού κάνει μια ιστορική αναδρομή στο ζήτημα, προσπαθεί να αποδείξει νομικά το αβάσιμο της σχετικής απόφασης του ρουμανικού δικαστηρίου και να εκφράσει την ελπίδα ότι οι σχέσεις γρήγορα θα αποκατασταθούν. ∆εν πρόκειται, όμως, για ένα αφηρημένο ευχολόγιο, αλλά ο συλλογισμός του Στρέιτ εντάσσεται στο πλαίσιο του ανταγωνισμού στη Βαλκανική, στη ρευστότητα του συσχετισμού των ∆υνάμεων και στον διογκούμενο τότε κίνδυνο του πανσλαβισμού. Σε ό,τι αφορά το έργο του 1898 για τον ρόλο των Μεγάλων ∆υνάμεων, αφού κάνει μια διαχρονική ανάλυση της ισχύος και του παρεμβατικού ρόλου τους στα ζητήματα της Ευρώπης, υπογραμμίζει τον εξισορροπητικό τους ρόλο όταν λαμβάνονται αποφάσεις. Αναφέρεται στο επίκαιρο τότε Κρητικό Ζήτημα, όπου περιορίστηκε η σουλτανική κυριαρχία, αλλά ταυτόχρονα στην άρνηση της προσάρτησης στην ελληνική επικράτεια. Κάτι ανάλογο, γράφει ο Στρέιτ, συνέβη με τον Ελληνοτουρκικό Πόλεμο του 1897 και την επιβολή του ∆ιεθνούς Οικονομικού Ελέγχου το 1898, όταν πρυτάνευσε μια συμβιβαστική λύση. Συνεπώς, οι οποιεσδήποτε αποφάσεις θα πρέπει να ιδωθούν στο πλαίσιο ενός συμβιβασμού, με αμοιβαίες υποχωρήσεις των ∆υνάμεων. Και η ομοφωνία στις αποφάσεις υπαγορευόταν όχι ως τιμωρία μιας μικρότερης χώρας, αλλά κυρίως ως μέτρο για να αποφευχθούν μεμονωμένες ενέργειες των ισχυρών, οι οποίες θα προκαλούσαν αντιπερισπασμούς και ανατροπή των ισορροπιών σε ένα εύθραυστο ευρωπαϊκό status. Τα συγγραφικά πονήματα του καθηγητή προοιωνίζονταν τον ρόλο του ως διπλωμάτη και υπουργού των Εξωτερικών. Αξίζει να αναφερθεί η σύνταξη για τον Οργανισμό του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, την οποία εκπόνησε το 1913 και επηρέασε σε μεγάλο βαθμό τον αδελφό της γυναίκας του, διάσημο μαθηματικό Κωνσταντίνο Καραθεοδωρή, για να προτείνει κάτι ανάλογο για τη Σμύρνη αργότερα.
Η ελληνική κοινωνία στα τέλη του 19ου αιώνα βιώνει μια παραζάλη αλλεπάλληλων κοινωνικών και οικονομικών κρίσεων. Οι από δεκαετίες μεγαλεπήβολοι στόχοι, οι οποίοι συνοψίστηκαν στις λέξεις «Μεγάλη Ιδέα», αποδείχθηκαν τείχος ανυπέρβλητο, το οποίο οι πενιχρές δυνατότητες του κράτους αδυνατούσαν να ξεπεράσουν. Και όσο διαπιστωνόταν η προφανής αδυναμία, τόσο κλιμακωνόταν η γενικευμένη κρίση εκπροσώπησης στο πολιτικό επίπεδο. Οι αποτυχίες στην εσωτερική πολιτική, κυρίως όμως οι βαρύγδουποι κόλαφοι του 1893 και του 1897 στην εξωτερική πολιτική, συνέτειναν στο να παγιώνεται σταδιακά μια βεβαιότητα για την αδυναμία διαχείρισης των κρίσιμων θεμάτων από τις πολιτικές ηγεσίες συλλήβδην. Ο πολιτικός φιλελευθερισμός αμφισβητείται, ο ανορθολογισμός κερδίζει έδαφος στην πολιτική κονίστρα, η δύναμη, η τάξη, η πειθαρχία και ο μιλιταρισμός υποδεικνύονται ως αντίδοτα σε μια ολοένα χειμαζόμενη κοινωνία. Ο διάχυτος πεσιμισμός, με τη σειρά του, αναδεικνύει νέες δυνάμεις, προερχόμενες από τον ιδιωτικό χώρο μιας κοινωνικής ελίτ, οι οποίες προβάλλονται με τον δυναμισμό τους ως αναγκαίες λύσεις. Οι ποικίλες Εταιρείες, που φιλοδοξούν να ασκήσουν τον ρόλο ισχυρών ομάδων πίεσης, με αφετηρία τα χαίνοντα εθνικά ζητήματα, είχαν κάνει την εμφάνισή τους ήδη από τη δεκαετία του 1860. Στη δεκαετία, όμως, του 1890 έχουν γιγαντωθεί απλωμένες σε ευρύ κοινωνικό και γεωγραφικό φάσμα, τόσο που είχαν καταστεί ισότιμοι συνομιλητές με τη θεσπισμένη εξουσία. Στην προκειμένη περίπτωση αναφερόμαστε στην «Εθνική Εταιρεία» και στην εταιρεία «Ελληνισμός». Και οι δύο έθεταν ως πρώτιστα ζητήματα τη δυναμική επίλυση των εκκρεμών εθνικών ζητημάτων. Η πρώτη μετά την επαίσχυντη ήττα του 1897 διαλύθηκε, οπότε δεσπόζουσα θέση στον χώρο κατέλαβε η δεύτερη. Μετά τη σύντομη ηγεσία του Γεωργίου Κρέμου, ανέλαβε τα ηνία της ο καθηγητής Φιλοσοφίας του ∆ικαίου στο Πανεπιστήμιο Αθηνών Νεοκλής Καζάζης. Ιδρύθηκε το 1892 «…τη φιλοπάτριδι πρωτοβουλία εξεχόντων εν τη ελληνική κοινωνία προσώπων» και με βασικό πρόταγμα, σύμφωνα με το καταστατικό, την «εξερεύνηση και θεραπεία των δικαίων του Ελληνισμού». Εμφανίσθηκε σε δύο περιόδους δράσης: η πρώτη ήταν από το 1892 έως το 1915 και η δεύτερη από το 1923 έως το 1936. Μέλη της ήταν κατά βάση προσωπικότητες από την πανεπιστημιακή διανόηση, ανώτεροι αξιωματικοί και δικηγόροι. Από τα ηγετικά και δραστήρια μέλη της οργάνωσης ήταν και ο Γεώργιος Στρέιτ.
Οι ομιλίες και η αρθρογραφία των στελεχών του «Ελληνισμού» ήταν στραμμένες αποκλειστικά στα εθνικά ζητήματα, παρουσιάζοντας μια χώρα κυκλωμένη από εχθρούς και την ηγεσία της να τρέχει πίσω από τις εξελίξεις χωρίς να προετοιμάζει σωστά τις ένοπλες δυνάμεις της χώρας, από τη στιγμή που θεωρούσε βέβαιο πως μόνο με δυναμικό τρόπο θα λυνόταν το διογκούμενο Ανατολικό Ζήτημα. Προτεραιότητα άμεσης σημασίας για την αντιμετώπιση του σλαβικού κινδύνου στη Μακεδονία όφειλε να είναι η διαρκής ενίσχυση από το εθνικό κέντρο των εκπαιδευτικών, του κλήρου αλλά και των ανταρτικών ομάδων που περνούσαν τα σύνορα. Παράλληλα, θα έπρεπε να διατηρηθούν ή να επαυξηθούν οι ελληνικές έγγειες ιδιοκτησίες, να ενισχυθεί το ελληνικό εργατικό δυναμικό, ενώ διεισδυτικό ρόλο θα μπορούσαν να ασκήσουν ελληνικά πιστωτικά ιδρύματα, με ρόλο οικονομικό και, γενικότερα, εθνοκεντρικού προσεταιρισμού μεταξύ των παραγωγικών τάξεων. Ίσως εδώ μπορούμε να διακρίνουμε, για παράδειγμα, τον Στρέιτ ως μέλος του διοικητικού συμβουλίου της ασφαλιστικής εταιρείας «Η Αμοιβαία», η οποία από το 1902 επιδόθηκε στη συλλογή των αποταμιεύσεων των αγροτών και των μικροαστών στην Ελλάδα και στην Οθωμανική Αυτοκρατορία.
Ο ηγετικός πυρήνας του «Ελληνισμού» απευθυνόταν ως επί το πλείστον στα μικροαστικά στρώματα των πόλεων, στα επαγγελματικά σωματεία και στις συντεχνίες. Τα ποικίλα αιτήματα του Εμπορικού Συλλόγου Αθηνών το 1909, όπως η μείωση των δασμών στα εισαγόμενα προϊόντα, η δασμολογική κατάταξη των εμπορευμάτων, η μείωση των ναύλων στη μεταφορά των προϊόντων, βρήκαν ανταπόκριση στον Στρέιτ, στον οποίο εμπιστεύθηκαν την εκπόνηση τριών σχετικών νομοσχεδίων. Από την άποψη αυτή, δεν είναι τυχαία η σύνδεσή του με τα σωματεία μικροαστικών στρωμάτων της πρωτεύουσας. Το 1908 η Αδελφότητα των Εργατών Επιπλοποικιλτών Αθηνών Πειραιώς, σε συνεδρίαση που έλαβε χώρα στο εμποροϋπαλληλικό κέντρο, τον ανακήρυξε επίτιμο πρόεδρο. Παρόμοια τιμητική πρωτοβουλία πήρε και το Σωματείο Αποστράτων Υπαξιωματικών. Για τον ευγενούς καταγωγής διαπρεπή καθηγητή οι τίτλοι αυτοί ήταν απαραίτητοι φυσικά μόνο για να αποτελέσουν έναν πιθανό σύνδεσμο ενότητας με το παραγωγικό μέρος της κοινωνίας, ένα ακροατήριο ως εν δυνάμει υποθήκη που θα στήριζε έναν πιθανό πολιτευτή στις νέες συνθήκες που δημιουργήθηκαν μετά το 1909.
Διπλωμάτης στο Λονδίνο
Νομικός με διεθνές κύρος και εκπρόσωπος της Ελλάδας σε διεθνείς συναντήσεις.
Η διεθνής ακτινοβολία του ως καθηγητή και το υψηλό κύρος του επέτρεψαν στον Στρέιτ να γίνει μέλος της Ακαδημίας του ∆ιεθνούς ∆ικαίου και μέλος του ∆ιαρκούς ∆ιεθνούς ∆ιαιτητικού ∆ικαστηρίου στη Χάγη, το οποίο ιδρύθηκε το 1899 προκειμένου να διευκολύνει την επίλυση διαφορών μεταξύ κρατών μέσω διαιτησίας και άλλων ειρηνικών μεθόδων. Ήταν λογικό, συνεπώς, να συμμετέχει σε πολλές διεθνείς συναντήσεις, εκπροσωπώντας την Ελλάδα. Αξιοσημείωτη, από αυτή την άποψη, υπήρξε και η υπηρεσία του στο Υπουργείο των Εξωτερικών ως νομικού συμβούλου. Τα μονίμως λιμνάζοντα εθνικά θέματα αλλά, κυρίως, η απουσία προοπτικής συντελούσαν στη διαμόρφωση ενός πεσιμιστικού κλίματος.
Ωστόσο, το κίνημα του Στρατιωτικού Συνδέσμου (15 Αυγούστου 1909) συνιστά ασφαλώς τομή για την ελληνική ιστορία, αν ληφθούν υπόψη οι καταιγιστικές εξελίξεις που έλαβαν χώρα με την είσοδο του Ελευθερίου Βενιζέλου στην κεντρική πολιτική σκηνή τον επόμενο χρόνο. Ο επαναστάτης του Θερίσου (1905) έρχεται στην Αθήνα ως ένας αστός εκσυγχρονιστής πολιτικός, θέλοντας να διασκεδάσει από την πρώτη στιγμή τις, όχι αδικαιολόγητες, φήμες που τον ήθελαν αντιδυναστικό. Όχι μόνο δεν έθεσε πολιτειακό ζήτημα στην παρθενική του εμφάνιση στο αθηναϊκό κοινό, με την ιστορική ομιλία της 5ης Σεπτεμβρίου 1910, αλλά φρόντισε, μόλις ανέλαβε τον πρωθυπουργικό θώκο, να στελεχώσει κομβικές θέσεις με πρόσωπα τα οποία είχαν μπει στο στόχαστρο των κινηματιών αξιωματικών του Στρατιωτικού Συνδέσμου. Ενδεικτικά μόνο: Αρχηγός του Στρατού ανέλαβε ξανά ο διάδοχος Κωνσταντίνος, μολονότι η απομάκρυνσή του αποτελούσε τον πυρήνα των αιτημάτων των αξιωματικών του Στρατιωτικού Συνδέσμου, που επενέβησαν το 1909. Ο Ιωάννης Μεταξάς από τη Λάρισα, όπου είχε δυσμενώς μετατεθεί, διορίστηκε ως υπασπιστής του Βενιζέλου, που κατείχε και το Υπουργείο Στρατιωτικών. Από τον κύκλο των εμπίστων του Παλατιού, που περιέβαλλαν τον διάδοχο, μακρύς ο κατάλογος των σχετικών προσώπων, ωστόσο καταλήγουμε στον άνθρωπο που μας ενδιαφέρει. Ο Γεώργιος Στρέιτ, λοιπόν, συνομήλικος με τον Κωνσταντίνο, πρέπει να ήταν από νωρίς συνδεδεμένος και έμπιστο πρόσωπο της βασιλικής οικογένειας, δεδομένου ότι ο καθηγητής πατέρας του είχε αναλάβει στο παλάτι μέρος της ακαδημαϊκής κατάρτισης του διαδόχου. Το 1910 ήταν γνωστοί οι δεσμοί των Στρέιτ με τη βασιλική οικογένεια και η εμπιστοσύνη με την οποία περιβάλλονταν οι έγκριτοι ακαδημαϊκοί νομικοί, πατέρας και γιος.
Ο Βενιζέλος επιθυμούσε να σφυρηλατήσει την εθνική ενότητα στο νέο ξεκίνημα για τη χώρα ενόψει των επαπειλούμενων δυναμικών εξελίξεων στη Βαλκανική. Για τον λόγο αυτόν επέδειξε συμπεριφορά που ξεπερνούσε τη διαχωριστική γραμμή η οποία είχε αρχίσει να αχνοφαίνεται στον πολιτικό ορίζοντα, μεταξύ δηλαδή του παλατιού και μέρους των κοινοβουλευτικών δυνάμεων, αυτών που συνασπισμένες υπό το γενικό σύνθημα της Ανορθώσεως εξέφραζαν εκσυγχρονιστικά αιτήματα. Και σε αυτή την τακτική υπήρξε ειλικρινής και απόλυτος, σε σημείο που προκάλεσε την πικρία των ανθρώπων που τον είχαν καλέσει από την Αθήνα. Τίποτα, συνεπώς, πιο φυσιολογικό να επιλέξει τον διαπρεπή καθηγητή για να αποτελέσει μέρος της διπλωματικής αποστολής, η οποία θα μετέβαινε στο Λονδίνο για να διαπραγματευτεί τους όρους ειρήνης μετά τη λήξη των Βαλκανικών Πολέμων. Ο Στρέιτ είχε ήδη διοριστεί από τον Ιούλιο του 1910 πρεσβευτής στη Βιέννη, πριν δηλαδή από την ανάληψη της πρωθυπουργίας από τον Βενιζέλο και κατά γενική ομολογία είχε συμβάλει στη βελτίωση των ελληνοαυστριακών σχέσεων. Η νικηφόρα για τα χριστιανικά κράτη της Βαλκανικής έκβαση του Α΄ Βαλκανικού Πολέμου θα καταλήξει στη Συνδιάσκεψη του Λονδίνου, οι εργασίες της οποίας ξεκίνησαν στις 16 ∆εκεμβρίου 1912. Την ελληνική αντιπροσωπεία, εκτός από τον πρωθυπουργό Βενιζέλο, αποτελούσαν ο πρώην τραπεζίτης και τότε πολιτικός Στέφανος Σκουλούδης, οι στρατιωτικοί τεχνικοί σύμβουλοι Παναγιώτης ∆αγκλής και Ιωάννης Μεταξάς, ο καθηγητής ∆ιεθνούς ∆ικαίου στο Πανεπιστήμιο των Παρισίων Νικόλαος Πολίτης, ο πρεσβευτής στο Λονδίνο Ιωάννης Γεννάδιος και, όπως προαναφέρθηκε, ο Στρέιτ. Η σύνθεση της αποστολής αποτελεί, πράγματι, απόδειξη της υπέρβασης που εγκαινίασε ο Βενιζέλος, μεταξύ δηλαδή των φορέων του παλαιού πολιτικού κόσμου και των εκσυγχρονιστών, πριν εκδηλωθεί η σφοδρή σύγκρουση μετά το 1915.
Η εξαιρετική υποστήριξη των εθνικών θέσεων εκ μέρους της ελληνικής αντιπροσωπείας, μέσα στα αλληλοσυγκρουόμενα συμφέροντα των Μεγάλων ∆υνάμεων αλλά και των αυξημένων προσδοκιών των βαλκανικών χωρών, συνιστά λαμπρό παράδειγμα στοχευμένης εξωτερικής πολιτικής. Έτσι, τα αποτελέσματα της Συνδιάσκεψης (17/30 Μαΐου 1913) υπήρξαν -μετά από παλινωδίες και διαψεύσεις δεκαετιών- απολύτως επιτυχή για την Ελλάδα, επισφραγίζοντας την πρώτη μετά την ανεξαρτησία της χώρας πολεμική αναμέτρηση. Η ηττημένη Οθωμανική Αυτοκρατορία έχανε τις ευρωπαϊκές κτήσεις δυτικά της γραμμής Αίνου-Μήδειας, ενώ η Ελλάδα προσαρτούσε την Κεντρική και ∆υτική Μακεδονία, τα νησιά του Ανατολικού Αιγαίου, την Κρήτη και την Ήπειρο, μετά τις στρατιωτικές επιχειρήσεις, που συνεχίστηκαν κατά τη διάρκεια της Συνδιάσκεψης. Ωστόσο, οι αοριστίες στη χάραξη των συνόρων και η βουλιμία της βουλγαρικής πλευράς σύντομα θα προκαλέσουν νέα ρήξη. Ο Β΄ Βαλκανικός Πόλεμος που θα ακολουθήσει (Ιούνιος-Ιούλιος 1913) θα ολοκληρώσει τον ελληνικό θρίαμβο με την υπογραφή της Συνθήκης του Βουκουρεστίου (28 Ιουλίου/10 Αυγούστου 1913). Λίγους μήνες μετά, τον ∆εκέμβριο του 1913, ο Στρέιτ, έχοντας κερδίσει την εμπιστοσύνη του Βενιζέλου, θα διοριστεί υπουργός των Εξωτερικών, διατηρώντας πάντως και τη θέση του συμβούλου του βασιλιά Κωνσταντίνου στην εξωτερική πολιτική.
Yπουργός των εξωτερικών
Η τυφλή εμπιστοσύνη και η χειραγώγηση του Κωνσταντίνου.
Όταν το καλοκαίρι του 1914 ξεκίνησε ο Α΄ Παγκόσμιος Πόλεμος, το ελληνικό κράτος ετοιμαζόταν να επιτύχει τη λειτουργική ενσωμάτωση των νέων εδαφών στην ελληνική επικράτεια. Η συντριπτική πλειοψηφία στο κοινοβούλιο που διέθετε το κόμμα Φιλελευθέρων από τον Μάρτιο του 1912 επέτρεπε στον Βενιζέλο την απόλυτη κυριαρχία σε πολιτικό επίπεδο. Από τον στρατιωτικό θρίαμβο, ωστόσο, των Βαλκανικών Πολέμων είχε αναδειχθεί ως ηγετική φυσιογνωμία και ο νέος βασιλιάς, ο οποίος περιβαλλόταν από τους οπαδούς του με το φωτοστέφανο του «Στρατηλάτη». Ο Βενιζέλος δεν είχε κάποια αμφιταλάντευση ως προς τον προσανατολισμό της χώρας: σύνδεση με τις δυτικές ∆υνάμεις, στο διπλωματικό και στρατιωτικό άρμα των οποίων η χώρα θα προσδοκούσε εδαφικά οφέλη. Αλλά και ο Κωνσταντίνος ουδέποτε απέκρυψε τη γερμανόφιλη στάση του. Ασφαλώς έπαιζε ρόλο η γερμανική στρατιωτική παιδεία που απέκτησε μετά την αποφοίτησή του από τη Σχολή Ευελπίδων, όπως και η συγγένεια με τον Γερμανό αυτοκράτορα, λόγω της συζύγου του, βασίλισσας Σοφίας. Κυρίως όμως επηρεαζόταν από τον στενό κύκλο των συμβούλων του, στρατιωτικών του Γενικού Επιτελείου, με πρωτοστάτη τον Ιωάννη Μεταξά και διπλωματικών, με αποκλειστικό πρωτεργάτη τον Γεώργιο Στρέιτ. Η σύγκρουση των επιλογών είχε λάβει λανθάνουσα μορφή από το 1911, υφήρπε κατά τη διάρκεια των Βαλκανικών Πολέμων, αλλά η αίσια έκβασή τους είχε συγκαλύψει το πρόβλημα.
Ο αντιβενιζελικός πόλος που άρχισε να παγιώνεται είχε ιδεολογικά ερείσματα, στηριγμένα στο κοινωνικοπολιτικό σύστημα της Γερμανίας, βδελυσσόταν τον δυτικοευρωπαϊκό φιλελευθερισμό και ήταν διαποτισμένος από τον θαυμασμό του στον πρωσικό μιλιταρισμό. Συνεπώς, ήταν εύκολο η ηγεσία του, όταν ξεκίνησε ο Α΄ Παγκόσμιος, να οδηγηθεί με βεβαιότητα στο συμπέρασμα για την τελική επικράτηση των Κεντρικών ∆υνάμεων. Από εκεί απέρρεε η απάντηση στο κρίσιμο ερώτημα για τη στάση που θα έπρεπε να τηρήσει η Ελλάδα: ουδετερότητα. Καμία εμπλοκή στον πόλεμο, ούτε στο πλευρό της Γερμανίας, αφού η Ελλάδα θα ήταν ευάλωτη στον πανίσχυρο αγγλικό στόλο της Μεσογείου. Εξάλλου, πώς θα μπορούσαν να ζητήσουν την εμπλοκή στο πλευρό του γερμανικού συνασπισμού, όταν δεδηλωμένος σύμμαχος του Βερολίνου ήταν η Οθωμανική Αυτοκρατορία;
Ο Στρέιτ λειτούργησε σαν πολιορκητικός ενδοκυβερνητικός μηχανισμός και, από τη στιγμή που δεν κατάφερε να ρυμουλκήσει την εξωτερική πολιτική σε μια φιλογερμανική στάση, δεν απέμενε παρά η ρήξη.
Η τυφλή εμπιστοσύνη του Κωνσταντίνου στο πρόσωπο του Στρέιτ τον χειραγωγούσε με τρόπο αποτελεσματικό και οποιοιδήποτε ενδοιασμοί προκαλούνταν από την επιχειρηματολογία του Βενιζέλου κάμπτονταν. Το πρόβλημα πάντως γρήγορα προσέλαβε κυβερνητική κρίση, από τη στιγμή που ένας κορυφαίος υπουργός, σε ένα θεμελιώδες ζήτημα, βρισκόταν σε διάσταση με τον πρωθυπουργό. Η ουδετερότητα, σύμφωνα με τον Βενιζέλο, δεν ήταν τίποτε άλλο παρά ένα προστάδιο για την πολεμική προετοιμασία της Ελλάδας και τη συμμετοχή στον πόλεμο, αν η Βουλγαρία έκανε επίθεση στη Σερβία ή αν οι δυτικές ∆υνάμεις προσέφεραν ικανοποιητικά ανταλλάγματα. Στη συνεδρίαση του υπουργικού συμβουλίου, στις 24 Ιουλίου 1914, ο Στρέιτ υπέβαλε την παραίτησή του, η οποία ωστόσο δεν έγινε αποδεκτή, κάτι που μπορεί να ερμηνευτεί ως μια συνειδητή προσπάθεια του Βενιζέλου να αποφευχθεί το διαφαινόμενο πολιτικό σχίσμα. Την ίδια στιγμή και το Παλάτι υπέδειξε στον Στρέιτ να ανακαλέσει την παραίτηση, ούτως ώστε να παραμείνει ως αντίβαρο στη φιλοδυτική βενιζελική πολιτική. Αλλά την επομένη ημέρα ο Βενιζέλος εγκατέλειπε την πολιτική της ουδετερότητας και υπέβαλε προτάσεις και σχέδια στην Αντάντ για ενεργή συμμετοχή της Ελλάδας στο πλευρό της. Το ζήτημα έναντι της συμμάχου Σερβίας, για τον υπουργό των Εξωτερικών, αποτελούσε μια ενδοβαλκανική υπόθεση και δεν γεννούσε υποχρεώσεις στην Ελλάδα, αν οι συγκρούσεις λάμβαναν ευρωπαϊκή διάσταση.
Ο ανοιχτός, όσο και μυστικός, δίαυλος διπλωματικής επικοινωνίας μεταξύ Βερολίνου και Βιέννης από τη μια και Αθηνών από την άλλη υπαγόρευε στην αντιβενιζελική πλευρά να έρθει σε ρήξη με τη Σερβία, να καταγγείλει τη συμμαχία και να παραμείνει η Ελλάδα πάση θυσία ουδέτερη στον πόλεμο. Ήταν πλέον σαφές ότι το χάσμα εντός της χώρας προσλάμβανε όχι μόνο κυβερνητική και πολιτική κρίση, αλλά διαφαινόταν και πολιτειακή, με τις πλευρές του βασιλιά και του Βενιζέλου να παραμένουν αμετακίνητες στις αρχικές τους θέσεις. Ο Στρέιτ λειτούργησε σαν πολιορκητικός ενδοκυβερνητικός μηχανισμός και, από τη στιγμή που δεν κατάφερε να ρυμουλκήσει την εξωτερική πολιτική σε μια φιλογερμανική στάση, δεν απέμενε παρά η ρήξη. Στην περίπτωση αυτή, η παραίτηση του Βενιζέλου αποτελούσε την πιο απίθανη αλλά και επικίνδυνη εξέλιξη, δεδομένης της ευρείας λαϊκής νομιμοποίησης που διέθετε ο Κρης πολιτικός. Οι εκλογές του Μαρτίου 1912 είχαν καταγράψει σαρωτική νίκη για τον ίδιο και συντριπτική ήττα για τους εκπροσώπους των παλαιών κομμάτων. Σχηματισμός κυβέρνησης χωρίς τον Βενιζέλο ήταν εγχείρημα δύσκολο, αν όχι ανέφικτο, εκτός αν παραβιάζονταν θεμελιώδεις αρχές λειτουργίας του κοινοβουλευτισμού. Και επειδή ο Βενιζέλος δεν μπορούσε να παραγκωνισθεί, ο Στρέιτ είδε την παραίτησή του ως μονόδρομο. Έτσι, για δεύτερη φορά, λίγες ημέρες μετά (5 Αυγούστου), υπέβαλε την παραίτησή του, η οποία αυτή τη φορά έγινε αποδεκτή. Ήδη ο Βενιζέλος είχε διαβεί τον διπλωματικό Ρουβικώνα και είχε προλάβει να τείνει χέρι συνεργασίας με τις δυτικές χώρες. Ο Στρέιτ δεν θα μπορούσε να υπηρετήσει αυτή την πολιτική. Άνοιγε, όμως, έτσι ο δρόμος ώστε η κρίση από πολιτική-κυβερνητική να μετεξελιχθεί σε πολιτειακή, με απρόβλεπτες συνέπειες.
Στη δίνη του διχασμού
Βασιλικός σύμβουλος με καθοριστική γνώμη.
Αν ο Κωνσταντίνος εξέφραζε, έστω και προς στιγμήν, ενδοιασμούς για την ενδεδειγμένη εξωτερική πολιτική, συμμεριζόμενος εν μέρει τις φιλόδοξες βενιζελικές προτάσεις, το περιβάλλον του τον επανέφερε στην αδιαπραγμάτευτη πολιτική της ουδετερότητας. Και, εκτός από το Γενικό Επιτελείο, καθοριστικό ρόλο έπαιζε ο Στρέιτ, ο οποίος συνέχιζε να διατηρεί τον θεσμικό ρόλο του βασιλικού συμβούλου μετά την παραίτησή του από την κυβέρνηση. Η επιχειρηματολογία του στηριζόταν στην πεποίθηση ότι, ακόμη κι αν η Ελλάδα θα είχε οφέλη, αυτά θα ήταν ελάχιστα, τη στιγμή μάλιστα που οι κίνδυνοι που θα διέτρεχε η χώρα θα ήταν πολλαπλάσιοι. Η γραμμή της ουδετερότητας, που υπαγόρευε το Βερολίνο, θα εξασφάλιζε επιπλέον την αναχαίτιση του σλαβικού κινδύνου, ο οποίος να θυμίσουμε φάνταζε σαν ολοένα διογκούμενος εφιάλτης για τα ελληνικά συμφέροντα από τα τέλη του 19ου αιώνα. Και ο πανσλαβισμός μπορούσε να εκδηλωθεί, όχι μόνο από τη Βουλγαρία αλλά και τη Σερβία. Ο βασιλικός σύμβουλος, εν προκειμένω, ήθελε να αγνοήσει την αναμφίλεκτη πραγματικότητα ότι στη δεδομένη συγκυρία δεν υπήρχε σύγκρουση συμφερόντων Ελλάδας-Σερβίας. Ταυτόχρονα, μέσα σε έναν περιπεπλεγμένο βαλκανικό ανταγωνισμό, ο Στρέιτ αγνοούσε σκόπιμα την παγίως αρνητική στάση της Αυστρίας για τις ελληνικές διεκδικήσεις στη Μακεδονία και στη Βόρεια Ήπειρο. Αντιθέτως, έβλεπε μόνο οφέλη από την παρουσία μιας ισχυρής Αυστρίας: «Η Αυστρία χρήσιμος διά την Ελλάδα να υπάρχη, ως πρόχωμα κατά γερμανισμού και σλαυισμού*». Ή ότι «η Ελλάς εύρηται εν κοινότητι συμφερόντων προς τας Κεντρικάς ∆υνάμεις», επειδή επιδίωκαν τον «περιορισμόν του σλαυισμού**».
Επιπλέον, στην επιχειρηματολογία του, δεν ήθελε να αναγνωρίσει ότι το παλαιό δόγμα περί της ακεραιότητας της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας είχε πάψει να υφίσταται για την Αγγλία. Γενικότερα, οι δυτικές χώρες είχαν εγκαταλείψει τη στήριξη του «Μεγάλου Ασθενούς» και η κληρονομιά του, ο διαμελισμός των σπουδαίων εδαφών που έλεγχε ακόμη η παραπαίουσα Οθωμανική Αυτοκρατορία, πρόβαλε πλέον ως κύριος στόχος της Αντάντ. Σε αυτή τη λογική εντασσόταν, εξάλλου, και η επιχειρηματολογία του Βενιζέλου. Σε όλα όσα στήριζαν τις θέσεις του Στρέιτ, να προσθέσουμε τον ενδόμυχο θαυμασμό του στον γερμανικό στρατό, κάτι που του δημιουργούσε μια -μάλλον αυθαίρετη- βεβαιότητα περί του «αηττήτου», συνεπώς ακόμη και αν συνέβαινε η έκπληξη στα πεδία των μαχών, οι ισορροπίες στην Ευρώπη δεν θα ανατρέπονταν, οπότε η Ελλάδα δεν θα έπρεπε να τρέφει υψηλές προσδοκίες για πιθανά εδαφικά οφέλη. Μπορεί ο Βενιζέλος να εξέφραζε «πεποίθησιν νίκης της Συνεννοήσεως» και ότι η Γερμανία θα «καταστραφεί», ενώ η Αυστρία τελικά «θα διαμελισθή», ο Στρέιτ όμως εξέφραζε τη δική του βεβαιότητα στην απάντησή του: «∆εν θεωρώ πιθανήν καταστροφήν Γερμανίας». Τέλος, να σημειωθεί ότι δεν χαρακτηριζόταν για τις δημοκρατικές ευαισθησίες του και η απόλυτη προσήλωσή του στο πρόσωπο του μονάρχη, σε συνδυασμό με τις συντηρητικές και τις σφόδρα φιλογερμανικές θέσεις του, ποδηγετούσαν τον ανώτατο άρχοντα ακόμα και σε σκολιούς αντικοινοβουλευτικούς δρόμους. Σε μια έντονη συζήτηση τις ημέρες της ρήξης και της παραίτησης του Στρέιτ, ο πρωθυπουργός εξέφρασε ένα γενικότερο ιδεολογικό και πολιτικό πλαίσιο ως προς τον χαρακτήρα του πολέμου: «Η Ελλάς πρέπει να μετάσχη του αγώνος της ελευθέρας Ευρώπης κατά του βαρβάρου και ανελευθέρου μιλιταρισμού, όστις θα αποτελέση καταστροφήν της Ελλάδος ως και ολοκλήρου της Ευρώπης». Η χάραξη της εξωτερικής πολιτικής από το παλάτι, εν προκειμένω, εκτροχίαζε τη συνταγματική τάξη και αμφισβητούσε τον κοινοβουλευτισμό. Και οι αντιλήψεις αυτές, που είχαν αρχίσει να παγιώνονται ως αξίωμα της εξωτερικής πολιτικής, ήταν που οδήγησαν στην άσκηση μυστικής διπλωματίας: το Βερολίνο και η Βιέννη ενημερώνονταν συστηματικά από τους «Ηρακλείς του στέμματος» για τις ολοένα πιο πυκνές διαβουλεύσεις του Βενιζέλου με τις δυτικές χώρες. Συνεπώς, το 1915, κάθε άλλο παρά ευοίωνο προμηνυόταν.
Τον Φεβρουάριο, ο Βενιζέλος υπέβαλε λεπτομερές σχέδιο για τη συμμετοχή της Ελλάδας στον πόλεμο, με μια από κοινού δράση με την Αντάντ στα ∆αρδανέλια εναντίον των Τούρκων. Με την παρότρυνση του Μεταξά και του Στρέιτ, ο Κωνσταντίνος απέρριψε την πρόταση του πρωθυπουργού και ακολούθησε η σύγκληση του Συμβουλίου του Στέμματος, το οποίο αποτελούσαν οι διατελέσαντες πρωθυπουργοί. Εκεί, ο μόνος που αντιτάχθηκε στη βενιζελική πρόταση ήταν ο Γεώργιος Θεοτόκης. Σε δεύτερη συνεδρίαση του Συμβουλίου, δύο ημέρες μετά, οι τόνοι ανέβηκαν και οι όποιες αμφιταλαντεύσεις του Κωνσταντίνου κάμφθηκαν οριστικά, μετά τις εισηγήσεις του Μεταξά και του Στρέιτ. Ο Βενιζέλος οδηγήθηκε σε παραίτηση και οι πολιτικές εξελίξεις κατόπιν θα προσλάβουν επιταχυνόμενη διάσταση με απρόβλεπτη προοπτική. Οι εκλογές που διεξήχθησαν στις 31 Μαΐου του 1915 ανέδειξαν νικητή πάλι το κόμμα των Φιλελευθέρων, ωστόσο εξέθεσαν κρίσιμα εθνικά θέματα στην αρένα της προεκλογικής εκστρατείας. Η αμηχανία που δημιουργήθηκε από το εκλογικό αποτέλεσμα στο αντιβενιζελικό στρατόπεδο οδηγούσε ακόμη και σε σκέψεις συνταγματικής εκτροπής, σύμφωνα με την εισήγηση του Θεοτόκη, αλλά πρυτάνευσε πιο ψύχραιμη επιλογή, με την εντολή σχηματισμού κυβερνήσεως στον νικητή Βενιζέλο, σύμφωνα με τις εισηγήσεις του Στέφανου ∆ραγούμη, του Αλέξανδρου Ζαΐμη και του Στρέιτ. Αλλά η γενική επιστράτευση που κήρυξε η νέα βενιζελική κυβέρνηση πάλι δεν θα οδηγήσει τη χώρα στον πόλεμο αλλά σε μια επιταχυνόμενη σπειροειδή πορεία προς τον εθνικό διχασμό.
Έτσι, το 1916, η Ελλάδα θα έχει δύο κυβερνήσεις, μετά το κίνημα του Βενιζέλου στη Θεσσαλονίκη τον Σεπτέμβριο. Η βία που κυριάρχησε το αμέσως επόμενο διάστημα σημάδεψε ανεξίτηλα την πολιτική ζωή της χώρας, και μάλιστα για δεκαετίες. Η διοικητική ενότητα της χώρας υπό τον Βενιζέλο μετά την απομάκρυνση του Κωνσταντίνου (Ιούνιος 1917) οδήγησε την Ελλάδα στον πόλεμο, δικαίωσε την τολμηρή πολιτική του Βενιζέλου αλλά διεύρυνε το χάσμα των δύο παρατάξεων, πολύ δε περισσότερο από τη στιγμή που οι Φιλελεύθεροι ανταπέδωσαν τη βία που είχαν υποστεί προηγουμένως. Από τις μαζικές απολύσεις δημοσίων λειτουργών δεν θα μπορούσε να εξαιρεθεί προφανώς και ο Στρέιτ, ο οποίος μαζί με άλλους αντιβενιζελικούς καθηγητές απολύθηκε από το πανεπιστήμιο.
Εν τω μεταξύ, τοποτηρητής του θρόνου ανέλαβε ο νεαρός Αλέξανδρος και η βασιλική οικογένεια επέλεξαν ως τόπο της αυτοεξορίας της την Ελβετία. Εκεί θα παραμείνει έως το 1920, εκεί θα μεταβεί και ο πιστός της σύμβουλος Στρέιτ, παρακολουθώντας τα τεκταινόμενα στην Ευρώπη και σχεδιάζοντας την ακολουθητέα πολιτική. Η έκπτωση από τον θρόνο θεωρήθηκε προσωρινή, η επάνοδος θέμα χρόνου, τακτικής και πολεμικών συγκυριών. ∆ιότι ο πόλεμος συνεχιζόταν με αμείωτη ένταση και η νίκη των Κεντρικών ∆υνάμεων αποτελούσε πόθο και ευχή για τη βασιλική οικογένεια. Η επικράτηση, μάλιστα, των Γερμανών στο ανατολικό μέτωπο, μετά τη συνθηκολόγηση της Ρωσίας, δημιουργούσε ούριο άνεμο και προϋποθέσεις για επίθεση στη νότια Βαλκανική. Εκεί θα μπορούσαν να συμμετάσχουν και ελληνικές δυνάμεις προσκείμενες στον αυτοεξόριστο βασιλιά, με επικεφαλής τον ίδιο τον Κωνσταντίνο. Σε συνδυασμό με εσωτερικές κατά τόπους αντιβενιζελικές εξεγέρσεις, το σκηνικό θα μπορούσε να οδηγήσει σε κλονισμό και τελική κατάρρευση του βενιζελικού καθεστώτος. Μεγαλεπήβολο σχέδιο, το οποίο ενστερνιζόταν μεν ο ίδιος ο Γερμανός αυτοκράτορας, όχι όμως το Γερμανικό Υπουργείο των Εξωτερικών. Υπέρμαχος πάντως ήταν ο Στρέιτ. Αντιλαμβανόταν τη μελλοντική θέση της Ελλάδας συνδεδεμένη με τα συμφέροντα της νικήτριας από τον Μεγάλο Πόλεμο Γερμανίας στην Εγγύς και στη Μέση Ανατολή. Το Βερολίνο θα έπαιζε το ρόλο οικονομικού αρωγού στην Ελλάδα, με μια σειρά από επενδύσεις σε τομείς όπως οι συγκοινωνίες, η βαριά βιομηχανία, ακόμη και η γεωργία. Το φτηνό εργατικό δυναμικό στην Ελλάδα δημιουργούσε, εξάλλου, ευνοϊκές συνθήκες για εξασφάλιση επενδυτικών ευκαιριών. Οι στρατιωτικές εξελίξεις, ωστόσο, ακύρωσαν τις συγκεκριμένες προοπτικές και ανέδειξαν το 1918 μια Γερμανία όχι απλώς ηττημένη αλλά συντετριμμένη.
Ο Στρέιτ θα επιστρέψει στην Ελλάδα μαζί με τη βασιλική οικογένεια μετά την εκλογική ήττα του Βενιζέλου (1920). Τα γεγονότα στο μικρασιατικό μέτωπο και οι καταιγιστικές εξελίξεις που ακολούθησαν δεν θα του επιτρέψουν να παίξει τον κρίσιμο ρόλο που είχε επωμιστεί την προηγούμενη δεκαετία. Η πολιτική του δραστηριότητα σταδιακά θα υποχωρήσει και αναδείχθηκε ξανά ο καθολικής αποδοχής διαπρεπής νομικός. Είτε στο πανεπιστήμιο είτε ως πρώτος πληρεξούσιος της Ελλάδας στη νεοσύστατη Κοινωνία των Εθνών, θέση από την οποία θα συμβάλει στην αντιμετώπιση του προσφυγικού ζητήματος που προκάλεσε η Μικρασιατική Καταστροφή. Το 1929 θα γίνει μέλος της Ακαδημίας Αθηνών και το 1930 Πρόεδρός της, ενώ το 1933 εξελέγη αριστίνδην γερουσιαστής. Πέθανε το 1948, και έτσι έκλεισε ένας κύκλος με τρεις φυσιογνωμίες που διαδραμάτισαν σημαντικό ρόλο στην πνευματική και πολιτική ζωή της χώρας.
*Γεώργιος Στρέιτ, Ημερολόγιον-Αρχείον, Ελληνική Πρωτοπορία, 2022, τ. Α΄, σ. 70.
**Στο ίδιο, σ. 172.
