Ο Ενβέρ Χότζα γεννήθηκε στις 16 Οκτωβρίου 1908 στο Αργυρόκαστρο από ευκατάστατη οικογένεια εμπόρων. Το 1924 γράφτηκε στο γαλλικό λύκειο της πόλης, ενώ σε ηλικία μόλις δεκαέξι ετών έγινε γραμματέας του επαναστατικού συλλόγου «Studenti» (Φοιτητής). Δύο χρόνια αργότερα ήρθε σε επαφή, για πρώτη φορά, με τις ιδέες της Οκτωβριανής Επανάστασης, που έμελλε να καθορίσουν τη μετέπειτα πορεία του.
Από το 1930 και εξής σπούδασε Φυσικές Επιστήμες στη Γαλλία, με υποτροφία της τότε αλβανικής κυβέρνησης του Αχμέτ Ζόγκου, όπου συνδέθηκε με Αλβανούς εξόριστους αριστερών και φιλοκομμουνιστικών τάσεων. Λόγω της δράσης του απελάθηκε από το Πανεπιστήμιο του Μονπελιέ και μετέβη στο Παρίσι και από εκεί στις Βρυξέλλες. Ηταν η εποχή που, μέσα από τη μελέτη των βασικών αρχών του κομμουνισμού και τη συναναστροφή με ομοϊδεάτες, πείστηκε πως το σταλινικό μοντέλο ήταν το πλέον κατάλληλο ως πρότυπο για το μέλλον της χώρας του.
Ο αναπροσανατολισμός του Χότζα στο διεθνές σκηνικό συνοδευόταν από εκκαθαρίσεις εκείνων που δεν ακολουθούσαν «τη σωστή γραμμή του Κόμματος»: ο αλβανικός λαός έπρεπε να ενωθεί ακόμη πιο στενά με το Κόμμα, αναγνωρίζοντας το δίκαιο της νέας κομματικής γραμμής.
Το καλοκαίρι του 1936 επέστρεψε μόνιμα στην Αλβανία, επανασυνδέθηκε με την οργάνωση της Κορυτσάς «Puna» (Εργασία) και μετεξελίχθηκε σε ενεργό στέλεχος του κομμουνιστικού κινήματος. Μετά την ιταλική εισβολή στην Αλβανία (Απρίλιος 1939) μετακινήθηκε στα Τίρανα, όπου ανέλαβε αντιφασιστική δράση. Ηταν παρών στη συνέλευση του Νοεμβρίου 1941 που ίδρυσε το Κομμουνιστικό Κόμμα Αλβανίας και εξελέγη γραμματέας της Προσωρινής Κεντρικής Επιτροπής σε ηλικία 33 ετών. Εκτοτε συνέβαλε στην οργάνωση των πρώτων αντιστασιακών ομάδων στην Αλβανία και μέσα σε λιγότερο από ένα χρόνο (Σεπτέμβριος 1942) αναδείχθηκε ως η ηγετική φυσιογνωμία του Fronti Naçional Çlirimtar (Εθνικοαπελευθερωτικό Μέτωπο – ΕΑΜ). Οταν πλέον ο πόλεμος έδειχνε ότι όδευε προς το τέλος του, δεν δυσκολεύτηκε να αναλάβει τα ηνία της Αντιφασιστικής Επιτροπής (Μάιος 1944) και στη συνέχεια της πρώτης, προσωρινής κυβέρνησης της Αλβανίας υπό το ΕΑΜ.
Μεταξύ διαφορετικών προστατών
Μετά την απελευθέρωση της χώρας (28 Νοεμβρίου 1944) έγινε γραμματέας της Κ.Ε. του ΚΚΑ (αργότερα Κόμμα Εργασίας της Αλβανίας – ΚΕΑ), θέση την οποία θα διατηρήσει έως τον θάνατό του, τον Απρίλιο του 1985, παρά το γεγονός ότι από το 1973 ταλαιπωρούνταν από σημαντικά προβλήματα υγείας τα οποία εν πολλοίς προσπάθησε να αποκρύψει από τη δημόσια σφαίρα. Στις εκλογές του Δεκεμβρίου 1945 το Κομμουνιστικό Κόμμα αναδείχθηκε σε πρώτη δύναμη στη χώρα (αφού το έδαφος είχε προετοιμαστεί με διώξεις και εκκαθαρίσεις των αντιπάλων) και σχεδόν αμέσως ανακήρυξε τη μετατροπή της σε Λαϊκή Δημοκρατία.
Κατά τα χρόνια της συμπερίληψής της στον ανατολικό συνασπισμό, η Αλβανία του Χότζα πέρασε από διάφορες πολιτικές – ιδεολογικές επιρροές: πρώτα από τη γιουγκοσλαβική, ύστερα όμως από τη ρήξη των σχέσεων Στάλιν και Τίτο (1948) εγκατέλειψε τη γείτονα και βρέθηκε στην αγκαλιά των Σοβιετικών. Εν μια νυκτί η Γιουγκοσλαβία είχε μετατραπεί σε «πράκτορα του ιμπεριαλισμού» και φωλιά κατασκόπων και όλη η φιλογιουγκοσλαβική κομματική νομενκλατούρα εκκαθαρίστηκε από τον Χότζα με αδιαφανείς διαδικασίες.
Η έλλειψη δημοκρατικής παρακαταθήκης αποτελεί ίσως την πιο βαριά κληρονομιά του Ενβέρ Χότζα, που υπονόμευσε το μέλλον της ίδιας του της πατρίδας.
Αργότερα, οι εξελίξεις που ακολούθησαν το κύμα του αναθεωρητισμού και της αποσταλινοποίησης που επικράτησαν στη Σοβιετική Ενωση και εν γένει στις ανατολικές χώρες μετά τον θάνατο του Στάλιν δεν βρήκαν σύμφωνο τον Χότζα, με αποτέλεσμα τη σταδιακή απομάκρυνσή του από τη «ρεβιζιονιστική» Μόσχα και τη στροφή του προς την Κίνα (1961). Οπως συνέβη και με την περίπτωση της Γιουγκοσλαβίας, ο αναπροσανατολισμός του Χότζα στο διεθνές σκηνικό συνοδεύτηκε από εκκαθαρίσεις εκείνων που δεν ακολουθούσαν «τη σωστή γραμμή του Κόμματος»: ο αλβανικός λαός έπρεπε να ενωθεί ακόμη πιο στενά με το Κόμμα, αναγνωρίζοντας το δίκαιο της νέας κομματικής γραμμής απέναντι στον «σοβιετικό προδότη».
Η ρήξη και με την Κίνα
Υπό την επίδραση της κινεζικής «πολιτιστικής επανάστασης» η Αλβανία βίωσε μια από τις πλέον ριζοσπαστικές εκδοχές του υπαρκτού σταλινισμού, με τις κυβερνητικές ακρότητες να φτάνουν σε πρωτοφανή επίπεδα. Ο κρατικός έλεγχος εκτεινόταν πλέον σε όλες τις όψεις της ανθρώπινης δραστηριότητας και καθημερινότητας. Ταυτόχρονα ο Χότζα θα διανύσει μια περίοδο «ασφάλειας» ως προς τη σταθερότητα της εξουσίας του, απερίσπαστος από τον φόβο των εξωτερικών παρεμβάσεων και ελεύθερος να καταδιώξει τους τελευταίους εναπομείναντες «εχθρούς του λαού» στο εσωτερικό.
Ομως, για μία ακόμη φορά –και τελευταία, όπως αποδείχθηκε– η «προδοσία» του μεγάλου συμμάχου και προστάτη, η προσέγγιση της Κίνας με τις ΗΠΑ από τις αρχές της δεκαετίας του 1970 και εξής, ανάγκασε τον Χότζα να επαναπροσδιορίσει την πορεία του, υιοθετώντας αυτή τη φορά (μην έχοντας πλέον πού αλλού να στραφεί) το δόγμα της πολιτικής ανεξαρτησίας και της οικονομικής «αυτάρκειας», και μετατρέποντας την Αλβανία στο τελευταίο εναπομείναν προπύργιο του σταλινισμού: «Είναι μεγάλη επιτυχία του Κόμματός μας όταν οι εχθροί μας αναγκάζονται να παραδεχτούν πως δεν υπάρχει άλλη ανεξάρτητη χώρα στον κόσμο όπως η Αλβανία».
Απόλυτος αυταρχισμός
Η πολιτική καριέρα του Ενβέρ Χότζα μπορεί να βασίστηκε στις αρχές του μαρξισμού – λενινισμού, στην πιο αυταρχική εκδοχή τους, αλλά πραγμάτωσε επίσης –μάλιστα σε ακραίο βαθμό– μερικές από τις πλέον σκοτεινές και οδυνηρές πτυχές των ολοκληρωτικών καθεστώτων: τη μέχρι καθοσιώσεως λατρεία του ηγέτη, ο οποίος ενσαρκώνει την πολιτική ιδιοφυΐα, τον πατριωτισμό, την πατερναλιστική «αγάπη» για τον λαό του και την ιδεολογική αυθεντία· την αμετακίνητη και με κάθε μέσο, θεμιτό ή αθέμιτο, παραμονή του στην εξουσία· την ταύτιση του πολιτικού αντιπάλου με τον «προδότη» και του εχθρού του Κόμματος και της εξουσίας του με τον «εχθρό του λαού»· τον ασφυκτικό έλεγχο κάθε πτυχής της κοινωνικής και προσωπικής ζωής των πολιτών.
Συνεχείς και βίαιες εκκαθαρίσεις των «εχθρών του λαού»
Στις αρχές της δεκαετίας του 1990, ο δρόμος της Αλβανίας προς τον εκδημοκρατισμό ξεκίνησε με καθυστέρηση συγκριτικά με τις υπόλοιπες ευρωπαϊκές κομμουνιστικές χώρες και ήταν στρωμένος με νάρκες, απότοκο των πολιτικών, οικονομικών, ιδεολογικών και κοινωνικών καταλοίπων του καθεστώτος αυτού, που για πενήντα χρόνια περίπου ηγήθηκε της Αλβανίας, μετατρέποντάς την στο πιο απομονωμένο κράτος της Ευρώπης, απογυμνωμένη από δημοκρατικές αρχές και αξίες.
Η κυβέρνηση Χότζα ευθύνεται για βίαιες παραβιάσεις των ανθρώπινων και πολιτικών δικαιωμάτων, για τις τραυματικές εμπειρίες και τα φοβικά συμπλέγματα που προκάλεσε στον λαό του, για τους δεκάδες χιλιάδες νεκρών, βασανισμένων, εξορίστων και αγνοουμένων.
Η Αλβανία του Χότζα ξεπέρασε κάθε άλλη ανατολικοευρωπαϊκή χώρα στην προσπάθεια εφαρμογής του σταλινικού μοντέλου στο εσωτερικό της: υπερσυγκεντρωτικό αυταρχικό κράτος, κεντρικά ελεγχόμενη οικονομία, πλήρης κατάλυση κάθε προσωπικής ιδιοκτησίας και πρωτοβουλίας, βίαιη κολεκτιβοποίηση της γης, ταχεία εκβιομηχάνιση και πολυθρύλητη αλλά φρούδα αυτάρκεια.
Εξαιτίας των κυβερνητικών χειρισμών και της καταπίεσης, εξουσία και λαός χωρίστηκαν από ένα βαθύ χάσμα· οι Αλβανοί είχαν ελάχιστη εμπιστοσύνη στην κυβέρνησή τους και σε όλη την κομματική νομενκλατούρα, θεωρούσαν τα μέλη τους διεφθαρμένα και ένιωθαν την κοινωνία διαιρεμένη ανάμεσα σε «εμάς» και «αυτούς». Κι ενώ ο λαός συνήθως ισορροπούσε στα όρια της επιβίωσης, ο Χότζα και οι συν αυτώ μπορούσαν να απολαμβάνουν πολυτέλειες απαγορευμένες για τους πολλούς. Η επίκληση της αυτάρκειας, της επιβουλής των ξένων δυνάμεων και της «ζήλιας» των άλλων λαών για το αλβανικό «θαύμα» δεν έφτανε πια για να πείσει κανέναν.
Η κυβέρνησή του ευθύνεται για βίαιες παραβιάσεις των ανθρώπινων και πολιτικών δικαιωμάτων, για τις τραυματικές εμπειρίες και τα φοβικά συμπλέγματα που προκάλεσε στον λαό του, για τους δεκάδες χιλιάδες νεκρών, βασανισμένων, εξορίστων και αγνοουμένων σε φυλακές και στρατόπεδα. Εκμεταλλευόμενος το μονοπώλιο της εξουσίας και της νόμιμης βίας, αποδείχθηκε αδίστακτος στην προσπάθειά του να εξασφαλίσει την υποταγή των πολιτών χρησιμοποιώντας ένα «στρατό» από πράκτορες, κομματικούς αξιωματούχους, δικαστικούς, κυβερνητικά όργανα, έτοιμους να καταδιώξουν όχι την πράξη, αλλά και τη σκέψη ακόμη της αντίρρησης, της διαφωνίας προς την κομματική σταλινική ορθοδοξία.
Οι όποιες προϋπάρχουσες αντικομμουνιστικές ελίτ εξουδετερώθηκαν διαδοχικά και για κάθε «εχθρό του λαού» που αποκαλυπτόταν εκκαθαριζόταν όλος ο οικογενειακός του περίγυρος είτε ως συλλογικά υπεύθυνος είτε ως μιαρός και ακατάλληλος να συμμετέχει στον σοσιαλιστικό παράδεισο. Η αδιάλειπτη εξουσία του κόμματος έπρεπε να διασφαλιστεί και κάθε πιθανή αντιπολιτευτική ενέργεια να εξαλειφθεί προκαταβολικά.
Η έλλειψη δημοκρατικής παρακαταθήκης αποτελεί ίσως την πιο βαριά κληρονομιά του Ενβέρ Χότζα, που υπονόμευσε το μέλλον της ίδιας του της πατρίδας.
*Η κ. Ελευθερία Μαντά είναι επίκουρη καθηγήτρια Νέας Ελληνικής Ιστορίας στο ΑΠΘ.
ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ: ΕΥΑΝΘΗΣ ΧΑΤΖΗΒΑΣΙΛΕΙΟΥ
