Στις 11 Οκτωβρίου 1986, άρχιζε στο Ρέικιαβικ της Ισλανδίας μία από τις πιο καθοριστικές συναντήσεις του Ψυχρού Πολέμου. Ο πρόεδρος των Ηνωμένων Πολιτειών Ρόναλντ Ρίγκαν και ο γενικός γραμματέας του Κομμουνιστικού Κόμματος της Σοβιετικής Ενωσης Μιχαήλ Γκορμπατσόφ βρέθηκαν στο μικρό σπίτι Höfði, στις όχθες του κόλπου της ισλανδικής πρωτεύουσας, για μια συνάντηση, η οποία προοριζόταν να είναι ανεπίσημη και σύντομη, αλλά εξελίχθηκε σε σημείο καμπής της παγκόσμιας Ιστορίας.
Οι δύο υπερδυνάμεις εισέρχονταν τότε σε μια κρίσιμη φάση. Η Σοβιετική Ενωση, πιεσμένη οικονομικά και κοινωνικά, βίωνε τα πρώτα στάδια των μεταρρυθμίσεων της περεστρόικα και της γκλασνόστ που είχε εξαγγείλει ο Γκορμπατσόφ. Οι Ηνωμένες Πολιτείες, από την άλλη, συνέχιζαν την πολιτική στρατιωτικής ενίσχυσης και τεχνολογικής υπεροχής, με αιχμή το φιλόδοξο πρόγραμμα «Πόλεμος των Αστρων» (Strategic Defense Initiative, SDI), ένα σύστημα αντιπυραυλικής άμυνας το οποίο αποσκοπούσε στην προστασία των ΗΠΑ από πιθανό σοβιετικό πλήγμα. Παρά το ψυχροπολεμικό κλίμα, υπήρχε και στις δύο πλευρές η αίσθηση ότι η ανεξέλεγκτη εξοπλιστική κούρσα δεν μπορούσε να συνεχιστεί επ’ άπειρον.
«Δύο ώρες διήρκεσε η χθεσινή, πρώτη συνάντηση του Ρόναλντ Ρήγκαν και του Μιχαήλ Γκορμπατσώφ στα πλαίσια της διασκέψεως του Ρέικιαβικ, αλλά δεν έγινε γνωστό τι συζητήθηκε, λόγω της πλήρους απαγόρευσης ειδήσεων που συμφώνησαν να τηρήσουν και οι δύο πλευρές», έγραφε την επομένη η «Κ». «Ο Πρόεδρος θα διατυπώσει την επιθυμία στον κ. Γκορμπατσώφ να ζητήσει την έγκριση της Γερουσίας, στις αρχές του άλλου χρόνου, για τις δύο συμφωνίες που προβλέπουν τον περιορισμό των πυρηνικών δοκιμών, εάν οι Σοβιετικοί συμφωνήσουν στη βελτίωση των διαδικασιών επαλήθευσης. Το Κρεμλίνο ασκεί πίεση στις ΗΠΑ για ένα ολοκληρωτικό μορατόριουμ στις πυρηνικές δοκιμές. […] Εάν οι δύο ηγέτες καταλήξουν σε συμφωνία για τα συστήματα επαλήθευσης, τότε θα κινηθούν οι διαδικασίες επικυρώσεως των συμφωνιών. Ο τελικός γύρος των συνομιλιών των ανδρών θα πραγματοποιηθεί σήμερα. Μεταξύ των θεμάτων που θα συζητηθούν, ακόμη, είναι ο έλεγχος των εξοπλισμών και τα ανθρώπινα δικαιώματα».
Στο Ρέικιαβικ, Ρίγκαν και Γκορμπατσόφ συζήτησαν επί δύο ημέρες τις προοπτικές ουσιαστικής μείωσης των πυρηνικών οπλοστασίων. Στο τραπέζι τέθηκαν ριζοσπαστικές προτάσεις: δραστικές περικοπές στα στρατηγικά όπλα, απομάκρυνση των πυραύλων μέσης εμβέλειας από την Ευρώπη, ακόμη και η πλήρης εξάλειψη των πυρηνικών. Για πρώτη φορά, δύο ηγέτες φάνηκαν έτοιμοι να εξετάσουν το ενδεχόμενο ενός πραγματικού, αμοιβαίου αφοπλισμού. Ωστόσο, η επίτευξη συμφωνίας προσέκρουσε σε ένα ανυπέρβλητο εμπόδιο: στις αποκλίνουσες απόψεις γύρω από τον «Πόλεμο των Αστρων». Ο Γκορμπατσόφ ζήτησε την αναστολή των δοκιμών του προγράμματος εκτός εργαστηρίων, θεωρώντας πως η ανάπτυξή του θα ανέτρεπε τη στρατηγική ισορροπία. Ο Ρίγκαν αρνήθηκε, θεωρώντας το SDI θεμελιώδες για την αμερικανική ασφάλεια.
Η σύνοδος έληξε χωρίς συμφωνία. Οι εικόνες των δύο ηγετών να αποχωρούν σιωπηλοί από το Höfði έκαναν τον γύρο του κόσμου, σηματοδοτώντας εκείνη τη στιγμή την αποτυχία μιας ιστορικής πρωτοβουλίας. Πολλοί αναλυτές έκαναν λόγο για χαμένη ευκαιρία, εκτιμώντας ότι η ανθρωπότητα βρέθηκε όσο ποτέ κοντά σε μια συμφωνία που θα μπορούσε να αλλάξει τη ροή του 20ού αιώνα. Ωστόσο, η αποτυχία αποδείχθηκε πρόσκαιρη. Οι διαπραγματεύσεις που ακολούθησαν, στηριγμένες στα σημεία σύγκλισης που είχαν διαμορφωθεί στην ισλανδική πρωτεύουσα, οδήγησαν έναν χρόνο αργότερα στη Συνθήκη για τα Πυρηνικά Οπλα Μέσης Εμβέλειας (INF), την πρώτη συμφωνία που προέβλεπε πραγματική καταστροφή πυρηνικών συστημάτων και όχι απλώς περιορισμό τους.
Η σημασία του Ρέικιαβικ υπερέβη τα άμεσα αποτελέσματά του. Για πρώτη φορά, η ηγεσία των δύο υπερδυνάμεων μίλησε ανοιχτά για το ενδεχόμενο ενός κόσμου χωρίς πυρηνικά όπλα. Η συνάντηση αποκάλυψε επίσης τη μεταβολή του κλίματος από τη λογική της αποτροπής προς τη λογική του διαλόγου. Ο Ρίγκαν και ο Γκορμπατσόφ δεν κατόρθωσαν να υπογράψουν συνθήκη, κατόρθωσαν όμως να μετακινήσουν τα όρια του εφικτού.
Επιμέλεια στήλης: Μυρτώ Κατσίγερα, Βασίλης Μηνακάκης, Αντιγόνη-Δέσποινα Ποιμενίδου, Αθανάσιος Συροπλάκης
