Η εκλογή Σαρτζετάκη στην Προεδρία της Δημοκρατίας υπήρξε περιπετειώδης από πολλές απόψεις. Πολιτικά, το σκηνικό σείστηκε ήδη από την αιφνιδιαστική ανακοίνωση του Ανδρέα Παπανδρέου ότι τελικώς δεν προτίθεται να προτείνει την ανανέωση της προεδρικής θητείας του Κωνσταντίνου Καραμανλή, αλλά προκρίνει για το ανώτατο πολιτειακό αξίωμα τον αρεοπαγίτη Χρήστο Σαρτζετάκη. Οι σφοδρές αντιδράσεις που ακολούθησαν από το κόμμα της αξιωματικής αντιπολίτευσης είχαν ως αποκορύφωμα την πρόωρη παραίτηση Καραμανλή την αμέσως επόμενη ημέρα.
Με την παραίτηση Καραμανλή ξεκίνησε ένας νέος κύκλος αλλεπάλληλων νομικών και κοινοβουλευτικών περιπετειών, που ξεπέρασαν το αμιγώς πολιτικό επίπεδο και έχουν αφήσει το δικό τους αποτύπωμα στην κοινοβουλευτική μας ιστορία. Για την επίτευξη της απαραίτητης πλειοψηφίας και την εκλογή νέου Προέδρου χρειάστηκαν τελικώς τρεις ψηφοφορίες, κατά τις οποίες σημειώθηκαν πρωτόγνωρα περιστατικά, επιβεβαιώνοντας το γενικότερο κλίμα έντασης που είχε διαμορφωθεί.
Στην πρώτη ψηφοφορία, όχι μόνον η προταθείσα υποψηφιότητα δεν στηρίχθηκε από το σύνολο των βουλευτών ΠΑΣΟΚ και ΚΚΕ, αλλά δεν επετεύχθη καν η πλειοψηφία των 180, απαραίτητη στην τρίτη ψηφοφορία.
Η παραίτηση Καραμανλή τη 10η Μαρτίου 1985 υπεβλήθη στον πρόεδρο της Βουλής (ΠτΒ) Ιωάννη Αλευρά, με σύντομη επιστολή: «Κύριε πρόεδρε, Σας παρακαλώ να ανακοινώσετε στην εθνική αντιπροσωπεία ότι ενόψει των διαγραφομένων εξελίξεων στις οποίες δεν δύναμαι να συμπράττω, από σήμερα παύω να ασκώ τα καθήκοντά μου ως Προέδρου της Δημοκρατίας, παραιτούμενος της θητείας μου». Με την παραίτηση Καραμανλή ήταν πλέον σαφές ότι ο ίδιος δεν θα μπορούσε να προταθεί ως υποψήφιος για την επικείμενη προεδρική εκλογή (ερμηνευτική δήλωση άρ. 32 Συντάγματος). Aμεση έννομη συνέπεια της παραίτησης ήταν, πάντως, η προσωρινή αναπλήρωσή του από τον πρόεδρο της Βουλής, Ιωάννη Αλευρά (άρ. 34).
Ψηφίζει ο βουλευτής και Πρόεδρος;
Η εν λόγω αναπλήρωση έμελλε να προκαλέσει μείζονα διαφωνία για την ερμηνεία του Συντάγματος, η οποία έχει μείνει γνωστή στη συνταγματική ιστορία μας ως «ψήφος Αλευρά». Το νομικό ζήτημα που ανέκυψε αφορούσε το ερώτημα εάν ο βουλευτής και Πρόεδρος της Δημοκρατίας Ιω. Αλευράς, που αναπλήρωνε προσωρινώς τον παραιτηθέντα Πρόεδρο της Δημοκρατίας, είχε το δικαίωμα να συμμετάσχει στην ψηφοφορία για την εκλογή του νέου αρχηγού του κράτους.
Το ζήτημα είχε σημαντικό πρακτικό αντίκρισμα, καθώς εξαρχής είχε διαφανεί ότι η επίτευξη της απαιτούμενης πλειοψηφίας 180 βουλευτών θα ήταν οριακή: Το ΠΑΣΟΚ είχε 172 έδρες, ενώ 11 έδρες είχε το ΚΚΕ, που είχε δηλώσει ότι θα στηρίξει την υποψηφιότητα Σαρτζετάκη. Για την εκλογή Προέδρου το Σύνταγμα όριζε πλειοψηφία των 2/3 του συνολικού αριθμού των βουλευτών (200) στις δύο πρώτες ψηφοφορίες και 3/5 στην τρίτη ψηφοφορία (180). Τυχόν αδυναμία εκλογής είχε ως συνέπεια τη διάλυση της Βουλής και την προκήρυξη εκλογών – περίπτωση που αποκλείστηκε πλέον με τη συνταγματική αναθεώρηση του 2019.
Για το ζήτημα της ψήφου Αλευρά υποστηρίχθηκαν κατά βάση δύο απόψεις. Κατά τη μεν πρώτη (ιδίως Αρ. Μάνεσης, Αντ. Μανιτάκης), ο Ιω. Αλευράς δεν είχε το δικαίωμα να συμμετάσχει στην ψηφοφορία εκλογής νέου Προέδρου για τον λόγο ότι το αξίωμα του Προέδρου της Δημοκρατίας είναι ασυμβίβαστο με οποιοδήποτε άλλο αξίωμα, θέση ή έργο (άρ. 30 παρ. 2). Κατά τη δεύτερη άποψη, το απόλυτο ασυμβίβαστο του Προέδρου δεν καταλαμβάνει τον αναπληρωτή Πρόεδρο για τον λόγο ότι τούτο δεν ορίζεται ρητώς στο Σύνταγμα και πάντως οι δύο περιπτώσεις διαφοροποιούνται ουσιωδώς και δεν εξομοιώνονται (ιδίως Ευ. Βενιζέλος, Κ. Μαυριάς, Γ. Κασιμάτης).
Υποστηρίχθηκε, μεταξύ άλλων, ότι το απόλυτο ασυμβίβαστο δεν (θα μπορούσε να) ισχύει εξίσου για τον αναπληρωτή Πρόεδρο, διότι πρόκειται για περίπτωση ex officio αναπλήρωσης: η κατοχή άλλου αξιώματος όχι μόνον δεν είναι ασυμβίβαστη προς την προσωρινή αναπλήρωση του Προέδρου της Δημοκρατίας, αλλά συνιστά προϋπόθεσή της.
Τελικώς, το θέμα εισήχθη προς συζήτηση στη Βουλή μεταξύ της πρώτης και της δεύτερης ψηφοφορίας ανάδειξης νέου Προέδρου της Δημοκρατίας, στις οποίες ο Ιω. Αλευράς δεν μετείχε. Η Βουλή αποφάσισε κατά πλειοψηφία ότι ο βουλευτής Ιω. Αλευράς δεν στερείται του δικαιώματός του να ψηφίσει για την ανάδειξη νέου Προέδρου παρά την προσωρινή αναπλήρωση του παραιτηθέντος Προέδρου. Η αρμοδιότητα της Βουλής να λάβει απόφαση συνήχθη από το τεκμήριο αρμοδιότητας της Βουλής για κάθε θέμα που δεν απονέμεται σε άλλο όργανο του κράτους.
Ανησυχίες μετά την πρώτη ψηφοφορία
Η πρώτη ψηφοφορία ορίστηκε για τη 17η Μαρτίου με μόνο υποψήφιο τον Χρήστο Σαρτζετάκη. Πέραν του Ιω. Αλευρά, απουσίαζε για λόγους υγείας ο βουλευτής Επικρατείας της Ν.Δ. Κωνσταντίνος Παπακωνσταντίνου. Απών ήταν επίσης ο βουλευτής Ιωαννίνων ΠΑΣΟΚ και μετέπειτα Πρόεδρος της Δημοκρατίας Κάρολος Παπούλιας, ο οποίος το πρωί της ίδιας ημέρας είχε δηλώσει τηλεφωνικά κώλυμα λόγω υπηρεσιακών υποχρεώσεών του στη Λατινική Αμερική με την ιδιότητα του αναπληρωτή υπουργού Εξωτερικών, εκφράζοντας όμως την πρόθεση να υπερψηφίσει τον προτεινόμενο. Σε σύνολο 297 παρόντων βουλευτών, την υποψηφιότητα Σαρτζετάκη στήριξαν 178 βουλευτές, τρία ψηφοδέλτια ήταν λευκά, τρία άκυρα, ενώ 113 βουλευτές Ν.Δ. δήλωσαν κατά την εκφώνηση του ονόματός τους ότι «αρνούνται ψήφου».
Παρότι ήταν αναμενόμενο να μην επιτευχθεί η αναγκαία πλειοψηφία από την πρώτη ψηφοφορία, το αποτέλεσμα σήμανε συναγερμό στην κυβερνητική παράταξη. Οχι μόνον η προταθείσα υποψηφιότητα δεν είχε στηριχθεί από το σύνολο των βουλευτών ΠΑΣΟΚ και ΚΚΕ αλλά δεν επετεύχθη καν η πλειοψηφία των 180, που θα ήταν απαραίτητη στην τρίτη ψηφοφορία. Κατέστη σαφές ότι δεν έπρεπε να υπάρξουν νέες απώλειες.
Πολλαπλό πλήγμα στο κύρος της Βουλής
Στη δεύτερη ψηφοφορία, της 23ης Μαρτίου, το ΠΑΣΟΚ εμφάνισε στη Βουλή ψηφοδέλτια δύο διαφορετικών χρωματικών αποχρώσεων: άλλα ήταν γαλάζια με προδιατυπωμένο το όνομα του μοναδικού υποψηφίου και άλλα λευκά. Τούτο προκάλεσε οξείες αντιδράσεις από την πλευρά της Ν.Δ. Ο αρχηγός της, Κωνσταντίνος Μητσοτάκης, δήλωσε ότι πρόκειται για «κάτι που δεν έχει γίνει ποτέ στο παρελθόν και αντίκειται στην αρχή της μυστικότητας της ψηφοφορίας».
Πρότεινε δε στον Ανδρέα Παπανδρέου «μια τίμια λύση», ώστε «να σωθεί το κύρος του κοινοβουλίου σε στιγμές που η πολιτική μας ζωή κινδυνεύει από αποσταθεροποίηση»: Να διεξαχθεί η δεύτερη ψηφοφορία με τα έγχρωμα ψηφοδέλτια αλλά στην τρίτη, κρίσιμη ψηφοφορία, «να υπάρξει παραβάν».
Στη δεύτερη ψηφοφορία, το ΠΑΣΟΚ εμφάνισε ψηφοδέλτια δύο διαφορετικών χρωματικών αποχρώσεων: άλλα ήταν γαλάζια με προδιατυπωμένο το όνομα του μοναδικού υποψηφίου και άλλα λευκά.
Οι διαμαρτυρίες οδήγησαν σε νέες νομικές ερμηνείες, αυτή τη φορά του Κανονισμού της Βουλής. Η κρίσιμη διάταξη όριζε ότι «η μυστική ψηφοφορία διεξάγεται διά ψηφοδελτίων εξ ομοιομόρφου χάρτου». Κατά την ερμηνεία της από τον αναπληρωτή πρόεδρο της Βουλής, Μιχαήλ Στεφανίδη, ο όρος «εξ ομοιομόρφου χάρτου» είχε την έννοια ότι τα ψηφοδέλτια έπρεπε «να είναι του ιδίου χρώματος και των ιδίων διαστάσεων –διά τους προταθέντας από τα κόμματα υποψηφίους– και δεν επιτρέπεται να φέρουν διακριτικά σημεία. Εκτός αυτών των ψηφοδελτίων διανέμεται και λευκό ψηφοδέλτιο.
Δεν υπάρχει καμία διάταξη στον Κανονισμό που να απαγορεύει, επί ποινή ακυρότητος προφανώς, τη χρησιμοποίηση έγχρωμου χάρτου». Την εν λόγω ερμηνεία υπεστήριξε ως ορθή ο Ανδρ. Παπανδρέου, ενώ από την πλευρά του ο Χαρίλαος Φλωράκης επισήμανε ότι δεν τίθεται θέμα μυστικότητας της διαδικασίας για τον λόγο ότι αυτή είχε ήδη παραβιασθεί στην πρώτη ψηφοφορία, όταν οι βουλευτές της Ν.Δ. δήλωναν φανερά ότι «αρνούνται ψήφου».
Ακολούθησε έντονη αντιπαράθεση μεταξύ Παπανδρέου και Μητσοτάκη, κατά τη διάρκεια της οποίας συνέβη ένα πρωτοφανές επεισόδιο. Ο βουλευτής Ιωαννίνων Ν.Δ., Ελευθέριος Καλογιάννης, αφήρεσε την κάλπη από τη θέση της και τη μετέφερε εκτός αιθούσης, με τελικό προορισμό τα κοινοβουλευτικά γραφεία της Νέας Δημοκρατίας. Οταν η κίνηση έγινε αντιληπτή, η κάλπη παρελήφθη από κλητήρα και επεστράφη στην αίθουσα της Ολομέλειας, το πλήγμα όμως για το κύρος και την εν γένει εικόνα του κοινοβουλίου είχε ήδη προκληθεί.
Στο τέλος της συνεδρίασης ο αναπληρωτής πρόεδρος της Βουλής, Μιχ. Στεφανίδης, κάλεσε όλες τις πλευρές να καταδικάσουν την πράξη: «Η πράξη αυτή θα παραμείνει ως ένα από τα πλέoν μελανά στίγματα της κοινοβουλευτικής μας ιστορίας. Τέτοιες πράξεις καταρρακώνουν το κύρος του κοινοβουλίου και προσβάλλουν βάναυσα τους δημοκρατικούς θεσμούς και την αρχή της λαϊκής κυριαρχίας. Καλώ σύσσωμη τη Βουλή να στιγματίσει την πρωτοφανή αυτή πράξη».
Η ενέργεια καταδικάστηκε από όλους, συμπεριλαμβανομένου του Κων. Μητσοτάκη, ο οποίος δήλωσε ότι «θεωρεί χρέος του να καταδικάσει και να αποδοκιμάσει την πράξη, η οποία πράγματι ήταν ανεπίτρεπτος». Τελικώς η ψηφοφορία διεξήχθη με τη συμμετοχή 295 βουλευτών. Εξ αυτών, 110 αρνήθηκαν την ψήφο, ένα ψηφοδέλτιο ήταν λευκό, τρία άκυρα και 181 έφεραν το όνομα του υποψηφίου Χρ. Σαρτζετάκη.
Οριακή εκλογή με 180 ψήφους
Η εκλογή νέου Προέδρου επετεύχθη την 29η Μαρτίου, στην τρίτη ψηφοφορία. Ούτε πάντως αυτή τη φορά τα πράγματα κύλησαν ομαλά. Το σύστημα των έγχρωμων ψηφοδελτίων διατηρήθηκε, ενώ στη διάρκεια της ψηφοφορίας υπεβλήθη ένσταση από βουλευτές της Ν.Δ. κατά του αναπληρωτή προέδρου της Βουλής για το γνωστό θέμα της συμμετοχής του Ιω. Αλευρά, που αυτή τη φορά ψήφισε. Η εκλογή ήταν οριακή, καθώς η προταθείσα υποψηφιότητα υπερψηφίστηκε ακριβώς από 180 βουλευτές. Ενόψει της μυστικότητας της ψηφοφορίας δεν είναι βέβαιο αν η «ψήφος Αλευρά» ήταν πράγματι καθοριστική για το αποτέλεσμα. Βέβαιο είναι μάλλον το πολλαπλό πλήγμα που υπέστη το κύρος της Βουλής από όλες τις πλευρές.
*Ο κ. Νικόλαος Ι. Σημαντήρας είναι επίκουρος καθηγητής της Νομικής Σχολής του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών.
ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ: ΕΥΑΝΘΗΣ ΧΑΤΖΗΒΑΣΙΛΕΙΟΥ
