Η συνύπαρξη του Κωνσταντίνου Καραμανλή και του Ανδρέα Παπανδρέου στα ανώτατα αξιώματα το 1981-85 δεν υπήρξε εύκολη, αλλά αποδείχθηκε ευεργετική για την εδραίωση της Γ΄ Δημοκρατίας. Οι «κόκκινες γραμμές» και των δύο δεν ξεπεράστηκαν. Παρά τις ακρότητες του νεαρού ΠΑΣΟΚ στη διακυβέρνηση –μεγάλη επέκταση των δημοσιονομικών δαπανών, κομματισμός στο κράτος, πολλαπλασιασμός του μεγέθους του κράτους– ο Παπανδρέου διατήρησε τη χώρα στη Δύση (το μείζον διακύβευμα για τον Καραμανλή), ενώ ο Πρόεδρος της Δημοκρατίας δεν προσπάθησε, όπως είχαν κάνει οι παλιοί βασιλιάδες του Εθνικού Διχασμού, να θέσει εμπόδια στη λειτουργία της κυβέρνησης. Δεν χρησιμοποίησε τις λεγόμενες «υπερεξουσίες» του.
Στο πλαίσιο αυτό, ο Παπανδρέου παρουσιαζόταν έτοιμος να προχωρήσει στην ανανέωση της προεδρικής θητείας του Καραμανλή, που έληγε τον Μάιο του 1985. Για τούτο, η απόφασή του, στις 9 Μαρτίου 1985, να προτείνει αιφνιδιαστικά ως υποψήφιο Πρόεδρο της Δημοκρατίας τον ανώτατο δικαστικό Χρήστο Σαρτζετάκη έγινε καταλύτης ραγδαίων πολιτικών εξελίξεων.
Διαβεβαιώσεις μέχρι την τελευταία στιγμή
Επί μακρό διάστημα, ο Παπανδρέου διαβεβαίωνε τον Καραμανλή ότι το ΠΑΣΟΚ θα στήριζε μια δεύτερη θητεία του. Ο Παπανδρέου, σε διαδοχικές συναντήσεις με τον Καραμανλή από τα μέσα του 1984, τον πίεσε να δεχθεί την επανεκλογή του – ενδεικτικά, αυτό έγινε στις 17 Ιουλίου και στις 12 Νοεμβρίου 1984, στις 10 Ιανουαρίου και στις 8 Φεβρουαρίου 1985. Από την πλευρά του, ο Καραμανλής, ίσως επειδή δεν είχε εμπιστοσύνη στις προθέσεις και στις διαβεβαιώσεις του πρωθυπουργού, δεν άνοιγε τα χαρτιά του. Ο πανίσχυρος Τύπος του ΠΑΣΟΚ επίσης ήταν θετικός στην επανεκλογή Καραμανλή. Η μόνη εξαίρεση ήταν η εφημερίδα «Αυριανή», η οποία διαβεβαίωνε τους αναγνώστες της ότι ο Ανδρέας δεν θα τους «πρόδιδε».
Στην τελική ευθεία για τη λήψη των αποφάσεων, στις 20 Φεβρουαρίου, ο διευθυντής του Πολιτικού Γραφείου του πρωθυπουργού, Αντώνης Λιβάνης, βολιδοσκόπησε τον γενικό γραμματέα της Προεδρίας της Δημοκρατίας, πρέσβη Πέτρο Μολυβιάτη, για το θέμα. Ο Λιβάνης επικαλέστηκε την αρνητική προς τον Καραμανλή στάση λίγων βουλευτών του ΠΑΣΟΚ και τον κίνδυνο περί τους 20 από αυτούς να μην τον ψηφίσουν (οπότε το κόμμα θα εμφανιζόταν διασπασμένο), ενώ ζήτησε ο Καραμανλής να προσφέρει κάποιες διαβεβαιώσεις για τη μελλοντική του στάση σε περίπτωση επανεκλογής του και θέλησε να συζητήσει τη στάση του Προέδρου ως προς τη διενέργεια πρόωρων εκλογών. Ο Μολυβιάτης τόνισε ότι δεν ήταν δυνατόν να αποδεχθεί ο Πρόεδρος όρους ή να κάνει συμφωνία (την οποία αποκάλεσε «συναλλαγή») άσχετη με το ζήτημα της εκλογής. Ωστόσο, στις 28 Φεβρουαρίου, σε νέα συνάντηση με τον Καραμανλή, ο Παπανδρέου και πάλι τον πίεσε να δεχθεί την επανεκλογή του. Στις 6 Μαρτίου, η Κοινοβουλευτική Ομάδα της Ν.Δ. πρότεινε την υποψηφιότητα Καραμανλή. Στις 8 Μαρτίου, μία ημέρα πριν από τη σχετική συνεδρίαση της Κεντρικής Επιτροπής του ΠΑΣΟΚ, ο Παπανδρέου απέστειλε τον υπουργό Εσωτερικών, Αγαμέμνονα Κουτσόγιωργα, στο Προεδρικό Μέγαρο για να διαβεβαιώσει τον Καραμανλή ότι θα πρότεινε την επανεκλογή του.
Δραματική αλλαγή
Τα πράγματα άλλαξαν δραματικά την επόμενη ημέρα, 9 Μαρτίου, κατά τη σχετική συνεδρίαση της Κεντρικής Επιτροπής του ΠΑΣΟΚ που θα ενέκρινε την προεδρική υποψηφιότητα. Ο Παπανδρέου πρότεινε την εκλογή του Χρήστου Σαρτζετάκη, και τη δικαιολόγησε με το επιχείρημα ότι η κυβέρνηση θα προχωρούσε σε συνταγματική αναθεώρηση για να καταργηθούν οι «υπερεξουσίες» του Προέδρου της ∆ημοκρατίας· εφόσον αυτές ήταν επιλογή του Καραμανλή, δεν θα του ζητούσε να συμπράξει στην κατάργησή τους. Μεταγενέστερα έγινε γνωστό ότι ο Παπανδρέου είχε προτείνει την προεδρία και σε άλλα πρόσωπα, μεταξύ των οποίων και ο Παναγιώτης Κανελλόπουλος, τα οποία είχαν αρνηθεί.
Μία ημέρα πριν από τη σχετική συνεδρίαση της Κεντρικής Επιτροπής του ΠΑΣΟΚ, ο Παπανδρέου απέστειλε τον υπ. Εσωτερικών, Αγ. Κουτσόγιωργα, στο Προεδρικό Μέγαρο για να διαβεβαιώσει τον Καραμανλή ότι θα πρότεινε την επανεκλογή του.
Ο «αντικαραμανλικός» τόνος της πρότασης (τουλάχιστον όπως αυτός προσλαμβανόταν από τους υποστηρικτές του ΠΑΣΟΚ) υπογραμμιζόταν και από την επιλογή Σαρτζετάκη, ο οποίος είχε παίξει πρωταγωνιστικό ρόλο στη δικαστική διερεύνηση της δολοφονίας Λαμπράκη το 1963-64. Ο Σαρτζετάκης, αν και ο ίδιος δεν έκανε δημόσιες εμφανίσεις, είχε για τούτο αναχθεί σε έναν ιδιότυπο «ήρωα» της ευρύτερης Αριστεράς, κάτι που ενισχύθηκε από την πολυβραβευμένη κινηματογραφική ταινία «Ζ» του 1969 από τον Κώστα Γαβρά, στην οποία τον Σαρτζετάκη υποδύθηκε ο δημοφιλής ηθοποιός Ζαν-Λουί Τρεντινιάν.
Ηταν πολύ ενδιαφέρουσα η αντίδραση των στελεχών και του κόσμου του ΠΑΣΟΚ εκείνη την 9η Μαρτίου. Υπήρξαν υπουργοί που έφθασαν στη συνεδρίαση διακηρύσσοντας μεγαλόφωνα ότι έπρεπε να προταθεί ο Καραμανλής και λοιδορώντας όσους διαφωνούσαν, αλλά αμέσως στήριξαν τη διαφορετική εισήγηση του Παπανδρέου. Υπήρξαν εφημερίδες που κυκλοφόρησαν το πρωί με τίτλο «Γιατί ψηφίζουμε Καραμανλή», και έβγαλαν δεύτερη έκδοση το απόγευμα με τίτλο «Γιατί δεν ψηφίζουμε Καραμανλή». Ηταν ο θρίαμβος του αντιδεξιού συνδρόμου αλλά και της «Αυριανής», που έκτοτε έβαλε πρωτοσέλιδο υπότιτλο στον οποίο αυτοπροσδιοριζόταν ως «η εφημερίδα που γκρέμισε τον καραμανλισμό».
Συγκρουσιακή επιλογή
Το ζήτημα έγινε αντικείμενο εκτενών συζητήσεων. ∆εν αμφισβητήθηκε ποτέ το δικαίωμα του Παπανδρέου να προτείνει Πρόεδρο άλλον από τον Καραμανλή. Το στοιχείο στο οποίο εστίασαν την κριτική τους οι επικριτές του ήταν ο τρόπος των ενεργειών του, δηλαδή ο αιφνιδιασμός, ενώ προσέφερε διαρκώς διαβεβαιώσεις –ακόμη και το προηγούμενο βράδυ– στον ίδιο τον Καραμανλή για το αντίθετο. Ο Καραμανλής, σε σημείωμά του τον Αύγουστο του 1985, το οποίο δημοσιεύθηκε το 1997 (και προκάλεσε αντιδράσεις), έγραψε ότι ο πρωθυπουργός είχε συμπεριφερθεί «ως κοινός απατεώνας».
Η επιλογή του Παπανδρέου, αλλά κυρίως ο τρόπος με τον οποίο έγινε ήταν στοιχεία διχαστικά, τα οποία καθόρισαν τις επόμενες εξελίξεις.
Ακολούθησαν τα γνωστά επεισόδια για το εάν ήταν συνταγματικώς ορθό ή όχι να ψηφίσει ο πρόεδρος της Βουλής (ήδη προεδρεύων της ∆ημοκρατίας μετά την παραίτηση Καραμανλή) Ιωάννης Αλευράς κατά την ψηφοφορία στη Βουλή για την εκλογή νέου Προέδρου της ∆ημοκρατίας, τα διαφορετικού χρώματος ψηφοδέλτια κατά την (μυστική, κατά τα άλλα) ψηφοφορία, η κυκλοφορία, φυσικά στην «Αυριανή», κατά την προεκλογική περίοδο μιας «φωτογραφίας» του Κωνσταντίνου Μητσοτάκη με Γερμανούς στρατιώτες από την περίοδο της Κατοχής, η οποία, όπως αποκαλύφθηκε αργότερα, ήταν πλαστογραφημένη από τη Στάζι. Οι εκλογές του Ιουνίου 1985 ήταν από τις πιο πολωμένες στην ελληνική πολιτική ιστορία.
Καραμανλής: «Δεν δύναμαι να συμπράττω στις εξελίξεις»
Στις 10 Μαρτίου, ο Καραμανλής, με επιστολή του προς τον πρόεδρο της Βουλής, παραιτήθηκε από το αξίωμά του, «εν όψει των διαγραφομένων εξελίξεων, στις οποίες δεν δύναμαι να συμπράττω». Είχε προηγηθεί δήλωσή του στις 9 Μαρτίου ότι δεν είχε ζητήσει από κανέναν την επανεκλογή του και επομένως «το θέμα ως προς εμέ ελύθη αυτομάτως». Αυτή ήταν η μόνη δημόσια αντίδραση του Καραμανλή: αντίθετα, η επικριτική σημείωσή του για τη συμπεριφορά του Παπανδρέου έγινε σε προσωπικό του σημείωμα, το οποίο δεν δημοσιεύθηκε παρά το 1997.
Τότε, πολλοί υποστηρικτές του περίμεναν (ήλπιζαν) ότι ο Καραμανλής θα αντιδρούσε πιο ενεργά, θα επανερχόταν ενδεχομένως και στην ηγεσία της Ν.Δ. για να συγκρουστεί με τον Παπανδρέου. Τίποτε, όμως, δεν θα ήταν πιο ξένο για τη λογική του Μακεδόνα πολιτικού. Τον Μάρτιο του 1985 είχε εκπληρώσει τους μεγάλους στόχους του. Είχε θεμελιώσει ένα νέο πολίτευμα, είχε εντάξει την Ελλάδα στις Ευρωπαϊκές Κοινότητες, είχε διασφαλίσει την παραμονή της στον δυτικό κόσμο· επιλογές υπαρξιακού χαρακτήρα για το μέλλον του έθνους. Δεν επρόκειτο να τα διακινδυνεύσει όλα αυτά για να ζητήσει μια πρόσκαιρη προσωπική δικαίωση που θα θύμιζε επιστροφή στην εποχή του Εθνικού Διχασμού. Ο Καραμανλής δεν έχανε το δάσος για τα δένδρα. Διατήρησε την προσοχή του στα μεγάλα διακυβεύματα.
Στόχος η δημιουργία κλίματος πόλωσης
Είναι ακριβές ότι η δυνατότητα του Προέδρου της Δημοκρατίας να προκηρύξει πρόωρες εκλογές σε περίπτωση που η Βουλή βρισκόταν σε «προφανή δυσαρμονία προς το λαϊκό αίσθημα» είχε πολύ προβληματίσει το ΠΑΣΟΚ κατά τις ευρωπαϊκές εκλογές του 1984. Οι άνθρωποι του ΠΑΣΟΚ θεώρησαν ότι ο Καραμανλής θα ήταν έτοιμος να το κάνει, απλώς το κόμμα τους κέρδισε τις εκλογές. Ωστόσο, ο ίδιος ο Παπανδρέου ξεκίνησε να προτείνει στον Καραμανλή μια δεύτερη θητεία αμέσως μετά τη διενέργεια των ευρωπαϊκών εκλογών. Επομένως, δεν ήταν αυτό, δηλαδή οι «υπερεξουσίες», που έπαιξε καταλυτικό ρόλο στις αποφάσεις του πρωθυπουργού. Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι ο Παπανδρέου είχε το δικαίωμα να λάβει όποια απόφαση ήθελε. Αλλά το ύφος και η μεθοδολογία δεν ήταν καλά, και δεν έδειχναν καλά πράγματα για το πολιτικό σύστημα. Ο Παπανδρέου παραπλάνησε τον Καραμανλή (και τους ίδιους τους υπουργούς του, αλλά αυτούς μάλλον δεν τους υπολόγιζε) μέχρι την τελευταία στιγμή.
Ο Παπανδρέου παραπλάνησε τον Καραμανλή (και τους ίδιους τους υπουργούς του, αλλά αυτούς μάλλον δεν τους υπολόγιζε) μέχρι την τελευταία στιγμή.
Παρ’ όλα αυτά, η επιλογή του Παπανδρέου αλλά και η συνειδητή του απόφαση να προκαλέσει πόλωση είχαν συγκεκριμένες επιπτώσεις στο πολιτικό σύστημα. Πράγματι, το ΠΑΣΟΚ το 1981 είχε συγκεντρώσει την αποδοχή μιας γιγάντιας πολιτικής/κοινωνικής συμμαχίας. Αλλά θα μπορούσε να τη διατηρήσει ενωμένη; Οι παροχές βοηθούσαν σε τούτο, αλλά έφθαναν; Στο ερώτημα αυτό απάντησε στις 9 Μαρτίου, θεωρώντας –και όπως έδειξε το αποτέλεσμα των εκλογών του Ιουνίου, θεωρώντας σωστά– ότι μια συγκρουσιακή επιλογή που υπηρετούσε το αντιδεξιό σύνδρομο θα εδραίωνε τη συνοχή αυτής της κοινωνικής συμμαχίας. Το αποτέλεσμα των εκλογών του 1985 επιβεβαίωσε το ΠΑΣΟΚ σε επιδόσεις άνω του 45%, και στην ηγεσία ενός τεράστιου αντιδεξιού συνασπισμού. Το κόστος για το ΠΑΣΟΚ ήταν το ότι θα επωμιζόταν το βάρος του αυριανισμού.
*Ο κ. Ευάνθης Χατζηβασιλείου είναι καθηγητής στο Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας του Πανεπιστημίου Αθηνών, γενικός γραμματέας του Ιδρύματος της Βουλής για τον Κοινοβουλευτισμό και τη Δημοκρατία.
