Δεν μπορεί κανείς να ανατρέξει στην πρώτη περίοδο εξουσίας του Γκορμπατσόφ χωρίς να συνεκτιμήσει τη συνολική συνεισφορά του από το 1985 έως το 1991. Η Σοβιετική Ενωση της δεκαετίας των 1980 δεν ήταν ένας ευτυχής τόπος. Ο στρατός υστερούσε όλο και περισσότερο έναντι των Ηνωμένων Πολιτειών, ο πόλεμος στο Αφγανιστάν είχε βαλτώσει και η διατήρηση της κυριαρχίας στα δορυφορικά κράτη της Κεντρικής και Ανατολικής Ευρώπης απαιτούσε τη διαρκή απειλή βίας.
Εσωτερικά, η οικονομία βυθιζόταν, η θρησκευτική λατρεία παρέμενε ανεπιθύμητη, τα εθνοτικά ζητήματα οξύνονταν, ενώ η νομενκλατούρα έμοιαζε αναπόσπαστο μέρος του γκρίζου τοπίου μιας σοβιετικής καθημερινότητας. Οι μη προνομιούχοι πολίτες περνούσαν ώρες στις ουρές για τα βασικά, ενώ η έλλειψη ελευθεριών χαρακτήριζε κάθε πτυχή της καθημερινότητας.
Ωστόσο, καμία από αυτές τις αδυναμίες δεν προμήνυε την επικείμενη κατάρρευση. Οταν ο Γκορμπατσόφ ανέλαβε γενικός γραμματέας, η Σοβιετική Ενωση ήταν ακόμη η δεύτερη ισχυρότερη δύναμη στον κόσμο, με πυρηνικό οπλοστάσιο ικανό να καταστρέψει τη Γη. Οι αντιφρονούντες ελέγχονταν από τις δυνάμεις του νόμου και της τάξης. Και σε τομείς όπως η εκπαίδευση, η τεχνολογία και το στρατιωτικο-βιομηχανικό σύμπλεγμα, η Σοβιετική Ενωση διέθετε νησίδες αριστείας. Το 1989, η Κίνα, σε παρόμοιες συνθήκες, επέλεξε την καταστολή στην Τιενανμέν, ακολουθώντας μεσοπρόθεσμα μια τελείως διαφορετική, αυταρχική, αλλά συγχρόνως καπιταλιστική πορεία.
Η «επανάσταση από τα πάνω», όπως την αποκάλεσε ο σύμβουλος του Γκορμπατσόφ, Ανατόλι Τσερνάεφ, μετέβαλε το σοβιετικό καθεστώς από αυταρχικό σε πλουραλιστικό –αν και εύθραυστο– δημοκρατικό πολίτευμα. Οι πολίτες συζητούσαν ελεύθερα στα μέσα μαζικής ενημέρωσης, οι εκκλησίες, τα τζαμιά και οι συναγωγές επαναλειτούργησαν, ιδρύθηκαν ιδιωτικές επιχειρήσεις, επιτράπηκε η μετανάστευση στο εξωτερικό. Χωρίς τουφεκιά από τα σοβιετικά στρατεύματα, τα δορυφορικά κράτη της Κεντρικής και Ανατολικής Ευρώπης απέκτησαν την ελευθερία τους. Και ο σοβιετικός στρατός εγκατέλειψε το Αφγανιστάν.
Και όμως, το 1991, ως άμεσο αποτέλεσμα των εξελίξεων στην Κεντρική και Ανατολική Ευρώπη, η Σοβιετική Ενωση διαλύθηκε. Πολλοί Ρώσοι δεν έβλεπαν πλέον στον Γκορμπατσόφ έναν απελευθερωτή, αλλά έναν προδότη. Οταν πέθανε το 2022 ο Γκορμπατσόφ δεν τιμήθηκε καν με δημόσια κηδεία. Το Κρεμλίνο μίλησε απλώς για έναν «άνθρωπο που είχε τεράστια επίδραση στην παγκόσμια ιστορία». Οι πολιτικές επιλογές του Γκορμπατσόφ έφεραν το τέλος του Ψυχρού Πολέμου, ενοποίησαν την Ευρώπη, έκαναν τον κόσμο ασφαλέστερο – μα η κληρονομιά του παραμένει υπό αμφισβήτηση, ειδικά υπό το φως της ρωσικής επιθετικότητας στην Ουκρανία.
Ο χρόνος των αλλαγών
Τον Μάρτιο του 1985, μετά τον θάνατο του Κονσταντίν Τσερνιένκο, ο 54 ετών Μιχαήλ Γκορμπατσόφ εξελέγη γενικός γραμματέας του Κομμουνιστικού Κόμματος. Το Κομμουνιστικό Κόμμα λειτουργούσε ως ο ενοποιητικός θεσμός που συνέδεε τις σοβιετικές δημοκρατίες, γεγονός που σήμαινε ότι ο Γκορμπατσόφ έγινε ηγέτης της Σοβιετικής Ενωσης. Ο Γκορμπατσόφ είχε υπάρξει εκλεκτός του Γιούρι Αντρόποφ, τόσο μεταξύ 1970 και 1978 ως πρώτος γραμματέας του Κομμουνιστικού Κόμματος στη Σταυρούπολη (κάτι που εξηγεί και την έντονη νότια προφορά του) όσο και στη συνέχεια στη Μόσχα.
Ο Αντρόποφ τον προήγαγε από μέλος του «Πολιτμπιρό» –Πολιτικού Γραφείου ή ανώτατου εκτελεστικού οργάνου του Κομμουνιστικού Κόμματος– υπεύθυνο για τη γεωργία σε υπεύθυνο για τη σοβιετική οικονομία στο σύνολό της. Οπως ο Αντρόποφ, αντιλαμβανόταν ότι η σοβιετική οικονομία ήταν δυσλειτουργική. Η απουσία τιμολόγησης, που βασιζόταν στην προσφορά και τη ζήτηση, οδηγούσε σε παράλογες, ενίοτε τραγελαφικές καταστάσεις. Οπως το έθεσε ο ίδιος ο Γκορμπατσόφ: «Τα παιδιά μας παίζουν ποδόσφαιρο με φρατζόλες ψωμί». Υπό τον Τσερνιένκο, ο Γκορμπατσόφ είχε προσθέσει στο εκτεταμένο χαρτοφυλάκιό του την ευθύνη για ιδεολογικά θέματα και τις εξωτερικές υποθέσεις.
Χωρίς προϋπηρεσία στις δυνάμεις ασφαλείας, ο Γκορμπατσόφ δεν είχε δεσμούς με τα σκληρά κέντρα εξουσίας. Στόχος του, αμέσως μετά την ανάληψη της ηγεσίας, ήταν να τοποθετήσει μεταρρυθμιστές στις κατάλληλες θέσεις. Χαρακτηριστική περίπτωση, ο Εντβαρντ Σεβαρντνάτζε, από την ηγεσία του Κόμματος στη Γεωργία απευθείας στο υπουργείο Εξωτερικών. Ωστόσο, ως συγκεντρωτικό σύστημα, η Σοβιετική Ενωση ήταν απόλυτα κατάλληλη για προσωποκεντρικές αλλαγές με βάση τις προτεραιότητες οποιουδήποτε επερχόμενου ηγέτη.
Στο πλαίσιο της «Νέας Πολιτικής Σκέψης», στην οποία αναφερόταν ήδη πριν αναλάβει το αξίωμα του γενικού γραμματέα, η έννοια που καθόρισε την αρχική φάση διακυβέρνησης του Γκορμπατσόφ ήταν το «ουσκορένιε» (επιτάχυνση). Η «επιτάχυνση» σήμαινε τεχνολογικό εκσυγχρονισμό και βελτίωση της αποτελεσματικότητας της οικονομίας. Συνδύαζε την κριτική προς τη «στασιμότητα» της εποχής Μπρέζνιεφ με την πίστη ότι το σοβιετικό σύστημα μπορούσε να μεταρρυθμιστεί εκ των έσω. Ο Γκορμπατσόφ ήθελε αλλαγές – γρήγορα.
Η έννοια «επιτάχυνση» υπογράμμιζε τη σημασία του χρόνου, ο οποίος υποτίθεται ότι θα έτρεχε πιο γρήγορα στην εποχή του Γκορμπατσόφ. Οπως έχει δείξει η Λευκορωσίδα συγγραφέας Σβετλάνα Αλεξίεβιτς στο έργο «Χρόνος σε δεύτερο χέρι» (μεταφρασμένο από την Αλεξάνδρα Ιωαννίδου ως «Το τέλος του Κόκκινου Ανθρώπου»), κατά την περίοδο του Γκορμπατσόφ, ο ίδιος ο χρόνος μετατράπηκε σε υπαρξιακό πεδίο μάχης. Καθώς η ευφορία της «επιτάχυνσης» του Γκορμπατσόφ υποχωρούσε, πολλοί Σοβιετικοί πολίτες άρχισαν να βιώνουν όχι μια «επιτάχυνση», αλλά μάλλον μια μετατόπιση των ανεπίλυτων συναισθηματικών δεσμών τους σε ένα παρελθόν που εξαφανιζόταν. Ολο και περισσότερο από το 1985 ο χρόνος δεν επιταχύνθηκε για τους πολίτες της Σοβιετικής Ενωσης· μάλλον γινόταν φορτίο.
Λένιν, γκλάσνοστ και περεστρόικα
Η πίστη στο σοβιετικό ιδεώδες σε συνδυασμό με την απαίτηση για ταχύτητα στην εφαρμογή μεταρρυθμίσεων εξηγούν τις επιτυχίες και τις αποτυχίες της διακυβέρνησης Γκορμπατσόφ. Ο Γκορμπατσόφ αναφερόταν στον Λένιν και στη Νέα Οικονομική Πολιτική του, ενώ διακήρυσσε πως «θέλουμε περισσότερο σοσιαλισμό, άρα περισσότερη δημοκρατία». Η αντίληψη του Γκορμπατσόφ αλλά και σοβιετικών διανοουμένων για έναν σοβιετικό ουμανισμό συνέδεε τη Σοβιετική Ενωση με τη γεωγραφία και τις αρετές του ευρωπαϊκού Διαφωτισμού – άπαντες ενωμένοι, όπως υπογράμμιζε ο Γκορμπατσόφ, στο «κοινό ευρωπαϊκό μας σπίτι». Σπίτι το οποίο θα λειτουργούσε ως χώρος για την ανταλλαγή ιδεών με στόχο την αιώνια ειρήνη.
Παράλληλα, η Ραΐσα Γκορμπατσόφ έδειχνε μια κομψή φιγούρα δίπλα στον Μιχαήλ με τα τζαζ κοστούμια της, κομμένα από τη σταρ σχεδιάστρια της Σοβιετικής Ενωσης, Αννα Αντρέεβα (τα σχέδια της Αντρέεβα εξετίθεντο μέχρι τον Μάιο 2025 στη συλλογή Κωστάκη του MOMus στη Θεσσαλονίκη). Σε ταξίδια εντός και εκτός Σοβιετικής Ενωσης, η Ραΐσα ενσάρκωνε το διαφορετικό προφίλ αυτής της εποχής.
Οι πολιτικές του Γκορμπατσόφ έγιναν συνώνυμες με τις έννοιες της γκλάσνοστ (διαφάνεια) και της περεστρόικας (ανασυγκρότηση). Αυτές οι πολιτικές στόχευαν στην εισαγωγή διαφάνειας στο σύστημα διακυβέρνησης και στην αναζωογόνηση της οικονομίας μέσω μεταρρυθμίσεων της αγοράς. Αν μη τι άλλο, η καταστροφική αντίδραση των σοβιετικών αρχών στην πυρηνική καταστροφή του Τσερνόμπιλ τον Απρίλιο του 1986 χρησίμευσε ως καταλύτης για μεγαλύτερη διαφάνεια. Από το 1987 και μετέπειτα, ο Γκορμπατσόφ και οι υποστηρικτές του θα προέτρεπαν για «εκδημοκρατισμό» του πολιτικού συστήματος στο σύνολό του.
Ανοιξε το κουτί της Πανδώρας
Το μεταπολεμικό σοβιετικό εκπαιδευτικό σύστημα είχε διαμορφώσει μια γενιά εξειδικευμένων επιστημόνων και τεχνοκρατών που δεν αποδέχονταν πλέον πλήρως τα ιδανικά του συστήματος. Η δυτική εναλλακτική φαινόταν πιο επιθυμητή, τουλάχιστον για μια ελίτ. Πολίτες αναζητούσαν νόημα στη λογοτεχνία, σε ένα διφορούμενο ιδεολογικά σινεμά, στο ροκ, στη θρησκεία, στο περιβάλλον, στα ανθρώπινα δικαιώματα, στον εθνικισμό.
Σε μια κοινωνία που είχε συνηθίσει στη λογοκρισία και στους αυστηρούς ελέγχους, η «γκλάσνοστ» άνοιξε το κουτί της Πανδώρας. Οι λέξεις επανάκτησαν σημασία. Αλλά και οι ιστορικές αδικίες, από τις εκκαθαρίσεις του Στάλιν μέχρι τον πόλεμο στο Αφγανιστάν, έγιναν πεδίο αντιπαραθέσεων. Για πρώτη φορά πολίτες άρχισαν να νιώθουν το περίγραμμα μιας απτής αλλαγής.
Οι συνέπειες των μεταρρυθμίσεων του Γκορμπατσόφ αποδείχθηκαν πολύ πιο περίπλοκες και εκτεταμένες από ό,τι αναμενόταν. Η περεστρόικα δεν κατάφερε να φέρει άμεση οικονομική ανάκαμψη. Οι ελλείψεις επιδεινώθηκαν, ο πληθωρισμός εκτοξεύτηκε στα ύψη. Οι χαμηλές τιμές του πετρελαίου συνέβαλαν στη γενικότερη οικονομική κρίση. Ως εκ τούτου, η εμπιστοσύνη του κοινού στη σοβιετική κυβέρνηση κατέρρευσε.
Ταυτόχρονα, η «γκλάσνοστ» ενθάρρυνε εθνικόφρονες και εθνικιστές στις δημοκρατίες της Βαλτικής, τον Καύκασο και την Ουκρανία να συζητήσουν πληγές και εφιάλτες, επαναδιεκδικώντας ιστορικές τους ταυτότητες. Ο ίδιος ο Γκορμπατσόφ δεν επιδίωκε τη διάλυση της ΕΣΣΔ – δεν θα μπορούσε να φανταστεί ένα σοβιετικό κράτος χωρίς την Ουκρανία και τη Λευκορωσία στον πυρήνα του.
Στην Ουκρανία, μάλιστα, η σοβιετική ηγεσία της εποχής Μπρέζνιεφ παρέμεινε ανεπηρέαστη από τις μεταρρυθμίσεις του Γκορμπατσόφ για περισσότερο καιρό από οποιαδήποτε άλλη σοβιετική δημοκρατία. Αποτελεί ειρωνεία ότι η προσπάθεια του Γκορμπατσόφ να σώσει το σοβιετικό σύστημα μέσω ταχείας μεταρρύθμισης συνετέλεσε στην κατάρρευση.
Υπήρχαν συμφωνίες, οι οποίες, ίσως, με την εκ των υστέρων γνώση, θα μπορούσε ο Γκορμπατσόφ να είχε διαπραγματευθεί. Πολλοί στη Ρωσία τον έχουν κατηγορήσει ότι αποσύρθηκε από την Κεντρική και Ανατολική Ευρώπη χωρίς να διασφαλίσει ότι το ΝΑΤΟ δεν θα επεκτεινόταν. Κατηγορείται, τόσο από Ρώσους όσο και από Ουκρανούς, ότι δεν καθόρισε το μελλοντικό καθεστώς της Ουκρανίας, αν και μέχρι το πραξικόπημα του 1991 δεν ήταν σαφές ότι η ΕΣΣΔ θα διαλυόταν.
Σε κάθε περίπτωση, ο Γκορμπατσόφ ολοκλήρωσε τη θητεία του ως προέδρου της Σοβιετικής Ενωσης απογοητευμένος και ηττημένος. Το 1985, ωστόσο, ο Γκορμπατσόφ έφερε την ελπίδα ότι ακόμη και σε ένα αυταρχικό καθεστώς, η αλλαγή ήταν δυνατή. Επειδή εξαρχής απέρριψε τη βία, έδωσε χώρο στην ελευθερία. Ισως, τελικά, να μην είναι πολύ τραβηγμένο να φανταστούμε τον Γκορμπατσόφ ως νέο Προμηθέα – φέρνοντας τη φωτιά της ελευθερίας, πλήρωσε το τίμημα.
* Ο κ. Ιωάννης Καρράς είναι αναπληρωτής καθηγητής Βαλκανικής και Ευρωπαϊκής Ιστορίας στο Πανεπιστήμιο Μακεδονίας.
ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ: ΕΥΑΝΘΗΣ ΧΑΤΖΗΒΑΣΙΛΕΙΟΥ
