Ο Χρήστος Χρηστοβασίλης υπήρξε μια σαγηνευτική προσωπικότητα, ένας αγέρωχος πατριώτης και γνήσιος πατριδολάτρης, που πλησίασε τουλάχιστον δύο φορές το εκτελεστικό απόσπασμα, μυημένος από το οικογενειακό του περιβάλλον στην αγωνιστική δράση των προπατόρων του. Ως εκλεγμένος βουλευτής, έδωσε μάχες για την πατρίδα του την Ήπειρο εντός του ελληνικού κοινοβουλίου. Ταυτόχρονα, ήταν ο δημοσιογράφος με την καυστική γραφή και τις ασίγαστες περιπέτειες ως ανταποκριτής εφημερίδων από τα Βαλκάνια μέχρι τη Ρωσία και την Ανατολή. Εξαίσιος λογοτέχνης και διανοούμενος, κατέλιπε ένα ογκώδες αρχείο συγκείμενο από ποικίλα διηγήματα και πολυάριθμα άλλα κείμενα. Ο επικίνδυνος άμα και, κινηματογραφικά, συναρπαστικός βίος του Χρηστοβασίλη συμπίπτει με τις βαθμιαίες πολιτικοκοινωνικές ρωγμές που έσεισαν τη συνοχή της πάλαι ποτέ κραταιάς Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, από το β΄ ήμισυ του 19ου έως και τις πρώτες δεκαετίες του 20ού αιώνα, με αποτέλεσμα να επακολουθήσει η ελευθερία της βορείου και βορειοδυτικής Ελλάδας.
Οικογένεια και εθνικοί αγώνες
Οι σπουδές, η εθνική αφύπνιση, οι διώξεις και οι εναλλαγές στον τόπο κατοικίας.
Ο ιστορημένος βίος της βορειοηπειρωτικής οικογένειας του Χρηστοβασίλη ξεκινά τον 18ο αιώνα. Οι πρόγονοί του, Ζιουλαταίοι, εξισλαμίστηκαν, εκτός από ορισμένους που διατήρησαν την πίστη και διέφυγαν στην Πάργα και άλλοι στο Σούλι. Οι τελευταίοι, με την παρέμβαση του Οικουμενικού Πατριαρχείου, το οποίο έστειλε ως διαμεσολαβητή τον Κοσμά τον Αιτωλό να τους ξεσηκώσει, πολέμησαν εναντίον των Τουρκαλβανών υπό την αρχηγία του Φώτη Ζιουλάτη και αποσόβησαν τον κίνδυνο του εξισλαμισμού (1766). Οι Σουλιώτες, εις ένδειξιν ευγνωμοσύνης, τους παραχώρησαν γη στις όχθες του Καλαμά και ίδρυσαν το χωριό Σούλι ή Σουλόπουλο. Αργότερα, οι Τουρκαλβανοί ενέσκηψαν στο χωριό και σφαγίασαν τον καπετάν Φώτη και μερικούς γιους του.
Ο Χρήστος Αναστάση Χρηστοβασίλης, δισεγγονός του Φώτη, γεννήθηκε στο Σουλόπουλο, στις 20 Ιουλίου 1862. Η μάνα του χρηματοδοτούσε τον παπα-Αντριά ως δάσκαλο και έτσι ο Χρήστος, η αδελφή του και τα παιδιά του χωριού έμαθαν γράμματα. Συνέχισε την εκπαίδευσή του στο Αλληλοδιδακτικό σχολείο της Ζίτσας, στην Κρετσούνιστα, στο Σχολαρχείο της Ξάνθης και αργότερα στην Ευαγγελική Σχολή της Σμύρνης. Το 1875, οι οθωμανικές Αρχές τον οδήγησαν στο Αυτοκρατορικό Λύκειο της Κωνσταντινούπολης, όπου σπούδασε υπό ομηρία, λόγω της πατριωτικής του δράσης.
Ο Ρωσοτουρκικός Πόλεμος (1877-1878) συντέλεσε στην αφύπνιση του εθνικισμού, με αποτέλεσμα να εκδηλωθούν κινήματα στην Ήπειρο, στη Μακεδονία και στη Θεσσαλία. Ο Χρηστοβασίλης δραπέτευσε από το Αυτοκρατορικό Λύκειο, μεταμφιεσμένος σε Τούρκο ανθυπολοχαγό, έφτασε στην Κέρκυρα και κατατάχθηκε στους εθελοντές Έλληνες και Ιταλούς φιλέλληνες. Οι επαναστάτες πέρασαν στο χωριό Λυκούρσι της Βορείου Ηπείρου και συμμετείχαν στο ατυχές κίνημα κατά των Τούρκων (1878). Ο δεκαεξάχρονος Χρηστοβασίλης εντάχθηκε σε κλέφτικο σώμα στην Πίνδο, όμως συνελήφθη και καταδικάσθηκε σε θάνατο το 1879. Ο πατέρας του, παραπλανώντας τους Τούρκους αξιωματικούς, βοήθησε να μετατραπεί η ποινή του σε εξορία στην Τρίπολη της Αφρικής και μετά στην Τρίπολη της Πελοποννήσου. Εντέλει, ο ένθερμος αγωνιστής κατέφυγε στα Τρίκαλα, όπου βρισκόταν ο θείος του Σπυράκης.
Τον Αύγουστο του 1881, ο νεαρός έζησε την απελευθέρωση της Θεσσαλίας και, μάλιστα, στη δοξολογία που ακολούθησε, απήγγειλε το ποίημα που έγραψε γι’ αυτόν τον σκοπό: Αδέρφια καλώς ήρθαταν, Αδέρφια αγαπημένα!… Προέτρεπε, στη συνέχεια, τους Θεσσαλούς να αγωνισθούν για την Ήπειρο: «Στην Ήπειρο στο Λούρο εις την Χειμάρα! / …δεν δέχονται να είν’ ακόμα δούλοι / Κι’ ο Τούρκος να τους κάθεται στα Γιάννινα, στο Σούλι!».
Τον Απρίλιο του 1882 παντρεύτηκε στο Σουλόπουλο τη Σωσάννα, κόρη του Ζιτσαίου φαρμακοποιού Κωνσταντίνου Παπασταύρου. Δύο ημέρες αργότερα, τον συνέλαβαν και τον οδήγησαν στα Γιάννινα, ενώπιον επτά Τούρκων αξιωματούχων, οι οποίοι εξαπέλυσαν σφοδρές κατηγορίες εναντίον του για το ποίημα που εκφώνησε κατά την απελευθέρωση της Θεσσαλίας. Ο Χρηστοβασίλης καταδικάστηκε σε θάνατο και, εν αναμονή του επικυρωτικού φιρμανίου από την Κωνσταντινούπολη, φυλακίστηκε. Ο πατέρας και ο πεθερός του, χρηματίζοντας έναν Τούρκο μπέη, κατόρθωσαν να τον φυγαδεύσουν στα Τρίκαλα, όπου εργάστηκε ως επιστάτης στα κτήματα του μεγάλου ευεργέτη Χρηστάκη Ζωγράφου. Φλογερός αγωνιστής, οργάνωσε το 1884 επαναστατικό σώμα κατά του βουλγαρικού κομιτάτου, που δραστηριοποιείτο στη Μακεδονία, και, παρότι ορισμένοι θεσσαλικοί παράγοντες τον επέκριναν, στο μέλλον δικαιώθηκε.
Το επόμενο έτος εγκαταστάθηκε στην Αθήνα και εργάστηκε στην Εφημερίδα του Κορομηλά και την Ακρόπολι του Γαβριηλίδη. Τον ίδιο χρόνο γεννήθηκε το πρώτο του παιδί, η Μαριάνθη. Μετά τις ταραχές που ξέσπασαν κατά τον Σερβοβουλγαρικό Πόλεμο του 1885, διαμορφώθηκε ένα πανεθνικό κίνημα με σκοπούμενο την προστασία της Μακεδονίας και επιθυμία του Χρηστοβασίλη την απελευθέρωση της Ηπείρου. Δίχως αναστολές, κατατάχθηκε στον στρατό και υπηρέτησε στην Άρτα, απ’ όπου πήρε απολυτήριο το 1886 και επέστρεψε στην Αθήνα.
Ο Γαβριηλίδης τον έστειλε εκ νέου στη Θεσσαλία και ο δημοσιογράφος στηλίτευε με καυτά άρθρα την άθλια κατάσταση που βίωναν οι γεωργοί. Το 1889, πέθαναν δύο παιδιά του και το 1890 ο θάνατος τον έπληξε πάλι, όταν απεβίωσε η Σωσάννα, και ο δυστυχής σύζυγος βυθίστηκε στο πένθος. Επανήλθε στην Αθήνα, όπου εργαζόταν ως δημόσιος υπάλληλος για βιοποριστικούς λόγους, αλλά και ως δημοσιογράφος στις εφημερίδες και στην επιθεώρηση Εβδομάς.
Σε δεύτερο γάμο, το 1896, παντρεύτηκε την εγγράμματη Αλεξάνδρα Γιώτη από το Καρπενήσι, συγγενή του Μάρκου Μπότσαρη. Με την Αλεξάνδρα απέκτησαν επτά παιδιά, τρία από τα οποία πέθαναν. Νιόπαντρος, όταν ξεκίνησε ο Ελληνοτουρκικός Πόλεμος (1897), πήρε μέρος «ως πολεμιστής και δημοσιογράφος, και προ πάντων ως Ηπειρώτης», απογοητευμένος πάντως από την ήττα που επακολούθησε. Έναν χρόνο αργότερα, έφερε όλη την οικογένειά του στην Αθήνα.
Στα χρόνια που ακολούθησαν (1899-1908) αφοσιώθηκε με διευθυντικά καθήκοντα στην εταιρεία «Ελληνισμός» (ίδρυση 1893), η οποία διέθετε φερώνυμη εφημερίδα. Ο Χρηστοβασίλης αρθρογραφούσε για τις αλύτρωτες πατρίδες, δίνοντας, επίσης, διαλέξεις και οργανώνοντας συλλαλητήρια. Λόγω της υψηλής θέσης του, αλληλογραφούσε με εξέχουσες διεθνείς προσωπικότητες, μεταξύ των οποίων με τον πρόεδρο της Γαλλίας Ζωρζ Κλεμανσώ, ο οποίος, μάλιστα, υπήρξε αντιπρόεδρος του φιλελληνικού «Γαλλικού Συνδέσμου προς άμυνα των δικαίων του Ελληνισμού».
Το 1908 δόθηκε από την οθωμανική Αρχή αμνηστία στους πολιτικούς καταδίκους και στον Χρηστοβασίλη. Έτσι, το 1909 βρέθηκε πάλι στη Μ. Ασία, επιδιώκοντας να δουλέψει, ώστε να εξαγοράσει τα προγονικά κτήματά του στο Σουλόπουλο, που τα είχαν δεσμεύσει οι Τούρκοι. Το 1911 εγκαταστάθηκε στο Πέραν. Δεν είναι γνωστός ο λόγος για τον οποίο φυλακίστηκε πάλι το 1912, πάντως σύντομα ελευθερώθηκε. Οι Έλληνες φίλοι του, κυρίως ο Πατριάρχης Ιωακείμ Γ΄, τον βοήθησαν να εξαγοράσει από το τουρκικό Δημόσιο τα πατρικά κτήματα. Πολύ αργότερα, το 1923, πήρε αποζημίωση από την απαλλοτρίωση και, σύμφωνα με την μαρτυρία της συζύγου του, βγήκε στην αγορά και μοίρασε τις ομολογίες στον κόσμο, χωρίς να κρατήσει ούτε μία για την οικογένειά του. Ωστόσο, οι διώξεις, που δεν σταματούσαν γιατί η πέννα του ήταν αμείλικτη, τον ανάγκασαν να μεταμφιεστεί σε χότζα και να πάρει πάλι τον δρόμο της φυγής προς την Αθήνα, το 1913.
Το έτος αυτό συμπίπτει με τους αγώνες του ελληνικού στρατού για την απελευθέρωση των Ιωαννίνων. Ο Χρηστοβασίλης, αποφασισμένος να πολεμήσει, ετοίμασε διαθήκη σε ηλικία 51 χρόνων, όπως μετάσχω του ιερού αγώνος, προς απελευθέρωσιν της Πατρίδος μου εκ του ζυγού των βαρβάρων…. Ήταν, όμως, πολύ ταλαιπωρημένος και η οικογένειά του αντέδρασε, αποτρέποντάς τον να πολεμήσει. Στα Γιάννινα έφτασε μετά την απελευθέρωση (21η Φεβρουαρίου 1913), στις 9 Μαρτίου, ως ανταποκριτής της Ακροπόλεως και έγραψε συγκινημένος: «Ύστερα από τριάντα ένα χρόνια παρά πενήντα δύο μέρες, σαν άγνωστο πρόσωπο, σαν ξένος, χωρίς να γνωρίζω κανέναν και χωρίς να με γνωρίζει κανένας στο πρόσωπο! Ξέρεις τι θα ειπή τριάντα ένα χρόνια μακρυά από την πατρίδα σου;». Η οικογένεια τον ακολούθησε στα Γιάννινα και εκείνος αρθρογραφούσε στην εφημερίδα Ήπειρο του Γεωργίου Χατζή.
Το 1914, η Πανηπειρωτική Συνέλευση στο Αργυρόκαστρο ανακήρυξε την Αυτόνομο Πολιτεία της Βορείου Ηπείρου, συνηγορουσών των ΜεγάλωνΔυνάμεων. Ο Χρηστοβασίλης ανέλαβε αμισθί τη διοίκηση της Πολιτοφυλακής Αργυροκάστρου επί πέντε μήνες, ενώ ο γιος του Γιάννος υπηρέτησε εκεί ως επιλοχίας. Η κυβέρνηση της Αυτονόμου Ηπείρου τού απένειμε τον Σιδηρούν Πολεμικό Σταυρό για τις υπηρεσίες στην επίλυση του Βορειοηπειρωτικού ζητήματος.
Τα επόμενα χρόνια κυριάρχησε ο Εθνικός Διχασμός, που προκάλεσε περιδίνηση στα πολιτικά πράγματα και επεκτάθηκε στην κοινωνία, με πολιτικές διώξεις, θύμα των οποίων υπήρξε και ο Χρηστοβασίλης ως φιλομοναρχικός. Από την 1η Φεβρουαρίου έως τις 2 Οκτωβρίου 1918 εξορίστηκε στη Νάξο, που την περιδιάβηκε πεζοπόρος και κατέγραψε ιδιωματικές ναξιακές λέξεις. Η οικογένειά του στα Γιάννινα δεινοπαθούσε από την πενία, την απομόνωση και τις αλλεπάλληλες διώξεις που υφίστατο.
Η Μικρασιατική Καταστροφή συσσώρευσε πλείονα δεινά, ενώ πληγωμένοι πρόσφυγες κατέκλυσαν την Ελλάδα και έπρεπε να αποκατασταθούν, κάτι που συνέβη σταδιακά. Ο Χρηστοβασίλης πολεμούσε στο εξής από τις επάλξεις της δημοσιογραφίας και της ενεργού πολιτικής.
Ο ενεργός πολιτικός
Άμεση και δυναμική δράση για την επίλυση χρόνιων προβλημάτων.
Την επαύριον της απελευθέρωσης των οθωμανοκρατούμενων περιοχών, η εκλογή επιχώριων βουλευτών ήταν βαρύνουσας σημασίας, διότι ήσαν γνώστες των προβλημάτων του τόπου τους και θα μπορούσαν να απαιτήσουν και να διευθετήσουν την επίλυσή τους. Πρωτίστως έπρεπε να λειτουργήσουν οι θεσμοί και να επέλθει η βαθμιαία ενσωμάτωση, εν προκειμένω, των Ηπειρωτών στον εθνικό κορμό.
Από το 1926 έως το 1936 ο Χρηστοβασίλης ασχολήθηκε ενεργά με την πολιτική και εκλέχθηκε βουλευτής, το 1926 και το 1935, στο Λαϊκό Κόμμα, ενώ την πρώτη φορά που έβαλε υποψηφιότητα, το 1915, δεν εξελέγη, παρά το βαρύ βιογραφικό του. Ως βουλευτής, πέραν των αγορεύσεών του στη Βουλή, χρησιμοποίησε την Ελευθερία για να ακουστεί ο πολιτικός λόγος του για την κατάσταση στην Ήπειρο. Ενεργούσε άμεσα και δυναμικά προκειμένου να λυθούν χρόνια προβλήματα των πολιτών, τόσο του αστικού κέντρου όσο και της επαρχίας. Φρόντισε να αντιμετωπιστούν οι δυσκολίες επικοινωνίας λόγω της απουσίας οδικού δικτύου και να κατασκευαστούν γέφυρες, βελτίωσε, κατά δύναμιν, τα επαχθή κοινωνικο-οικονομικά και άλλα προβλήματα. Μερίμνησε να παταχθεί η, μεγάλων διαστάσεων, ληστεία των περιλάλητων Ρεντζαίων και Κουμπαίων. Ταυτόχρονα υπερασπιζόταν την επικράτηση των προοδευτικών τάσεων στην εκπαίδευση και τη βελτίωση της διοίκησης. Περιόδευσε σε Ήπειρο, Μακεδονία και Θράκη, ώστε να έχει σαφή αντίληψη των προβλημάτων των πολιτών.
Ο διχασμός ανάμεσα στις δύο πολιτικές παρατάξεις που επικρατούσαν οξύνθηκε εκ νέου το 1929. Ο Χρηστοβασίλης παρέμενε φιλομοναρχικός στο Λαϊκό Κόμμα, αρθρογραφώντας εναντίον των βενιζελικών ή και υπέρ τους, όταν έκρινε ότι οι τελευταίοι υπερασπίζονταν τα δίκαια. Έτσι, στις εκλογές για την ανάδειξη δημάρχου Ιωαννιτών υποστήριξε τον βενιζελικό φίλο του, Γεώργιο Βλαχλείδη. ∆ιόλου τυχαία οι πολιτικοί του αντίπαλοι έγραφαν στην εφημερίδα Αγροτική Ηχώ: «∆εν δυνάμεθα όμως και να μην αναγνωρίσωμεν την πολιτικήν του εντιμότητα και ευθύτητα…». Και πράγματι, αυτές οι ιδιότητες χαρακτήριζαν τον Χρηστοβασίλη, ο οποίος δεν δίστασε να κρίνει, ευθαρσώς, άτιμη και άνανδρη την απόπειρα δολοφονίας «του Βενιζέλου και της τετιμημένης συζύγου του», το 1932. Όταν, τέσσερα χρόνια αργότερα, ο Βενιζέλος πέθανε στο Παρίσι, εξομοίωνε «τον μεγάλο αντίπαλό του» με τον Μ. Αλέξανδρο και έθετε το ερώτημα τι θα άφηνε η απουσία του, εφόσον εξέλιπε πλέον «Εκείνος».
Στο εσωτερικό του Λαϊκού Κόμματος στα Γιάννινα ξέσπασε μεγάλη διαμάχη για τα ζητήματα του δήμου, η οποία οξύνθηκε το 1934, εκδηλώθηκε μάλιστα και μέσω του Τύπου, της Ελευθερίας και της Ηπείρου. Συγχρόνως, ο Χρηστοβασίλης άρχισε τους εθνικούς αγώνες ενάντια στα επονείδιστα μέτρα που επέβαλαν οι Αλβανοί εναντίον των Βορειοηπειρωτών, δηλαδή την απαγόρευση της ελληνικής γλώσσας και της λειτουργίας σχολείων και εκκλησιών.
Μια άλλη ενδιαφέρουσα πλευρά της πολύπτυχης προσωπικότητας του Χρηστοβασίλη, βαθιά πολιτική και άλλο τόσο ανθρώπινη, αποτελεί η σχέση του με τους Τουρκογιαννιώτες και Εβραίους, οι οποίοι συνυπήρχαν επί αιώνες αρμονικά σε όλα τα επίπεδα με τους χριστιανούς.
Ο Χρηστοβασίλης, από την παιδική του ηλικία, προσλάμβανε τους Τούρκους μέσα από τα εθνικά δράματα των προπατόρων του, τα θλιβερά βιώματα στη διάρκεια της εκπαίδευσής του, κατόπιν από τους προσωπικούς αγώνες του στα πεδία των μαχών και τις διώξεις που υπέστη. Ο Τούρκος ήταν ο κατακτητής και εκείνος αγωνιζόταν σθεναρά για την απελευθέρωση, από το Λυκούρσι έως το 1913. Όλες οι εμπειρίες του «εγκιβωτίστηκαν» ες αεί σε μερικά από τα ωραιότερα διηγήματά του, στα οποία ωστόσο θάλλει και μια άλλη πτυχή. Η Μικρασιατική Καταστροφή και η αφανισμένη Σμύρνη θα πονέσουν τον Χρηστοβασίλη, που θα θρηνήσει: «Αχ, χιλιόκαλη πεθαμένη μας χώρα Σμύρνη!». Το δράμα των προσφύγων κλόνισε την Ήπειρο, στην οποία εγκαταστάθηκαν και τακτοποιήθηκαν πολλοί ματωμένοι Μικρασιάτες, που έως σήμερα αναπολούν τις χαμένες πατρίδες. Παράλληλα, από την Ήπειρο και ειδικά από τα Γιάννινα έφυγαν οι περισσότεροι Τουρκογιαννιώτες, εκόντες άκοντες. Τούτο πλήγωσε τον Χρηστοβασίλη, που εξέφρασε με συγκλονιστικό τρόπο την πικρία του στο εξαιρετικό διήγημά του Το καϋμένο το Τζαμί μας: «Αλλ’ ήρθε και μια μαύρη μέρα για την Ελλάδα, που βγήκε στην μέση η απαίσια ανταλλαγή: οι Έλληνες της Τουρκίας νάρθουν εξαναγκαστικώς στην Ελλάδα κι’ οι βρισκόμενοι Τούρκοι στην Ελλάδα να φύγουν εξαναγκαστικώς στην Τουρκία, κι’ έτσι διώχτηκαν όλοι οι Τούρκοι από τα Γιάννινα, κι’ εν γένει απ’ όλην την Ήπειρο, αν κι’ ήταν Ελληνικής καταγωγής, κι’ ελληνόγλωσσοι…».
Στον αντισημιτισμό, τον ιδεολογικό φάρο του ελληνικού Τύπου αλλά και της κοινωνίας από τον 19ο αιώνα μέχρι και τον Μεσοπόλεμο, η φωνή του Χρηστοβασίλη αντήχησε ισχυρή και καθάρια από την απέναντι πλευρά. Συνειδητά τοποθετημένος εναντίον των ιδεοληψιών, υπερασπίστηκε αντικειμενικά και με νηφαλιότητα τους Γιαννιώτες Εβραίους συμπολίτες του, ανέπτυξε ωραία φιλία με τον τρυφερό ποιητή Γιοσέφ Ελιγιά και, όταν αυτός πέθανε, απαιτούσε από τις τοπικές Αρχές τη δημοσίευση των ανέκδοτων έργων του. Αντλώντας, ωστόσο, τις πηγές του κατεξοχήν από τη μεγάλη και ακμαία εβραϊκή κοινότητα της Θεσσαλονίκης, στην οποία βρέθηκε με τη δημοσιογραφική του ιδιότητα το 1894, έγραψε έντεκα κείμενα υπό μορφήν επιστολών, τα οποία δεν δημοσίευσε, αλλά διασώθηκαν στο αρχείο του. Σε αυτά απορρίπτει τεκμηριωμένα όλες τις εναντίον των Εβραίων συκοφαντίες και αποδεικνύει τη συμπάθειά του για τον πολιτισμό τους, προχωρώντας και ένα βήμα παραπέρα, καθότι εύχεται την ίδρυση ισραηλιτικού κράτους. Το 1931 έγραφε στην Ελευθερία: «Αι αντισημιτικαί διαδηλώσεις και σκηναί εν Θεσσαλονίκη, όχι δε μόνον λυπηραί, αλλά και όλως άδικοι και συκοφαντικοί εναντίον φιλησυχοτάτου και εμπορικωτάτου στοιχείου, οίον είναι οι εκασταχού Εβραϊκαί παροικίαι».
Ο πολιτικός και διανοούμενος Χρηστοβασίλης έφτασε σε ένα κορυφαίο σημείο κατανόησης και προσέγγισης του Εβραίου και του Τουρκογιαννιώτη, αυτών των ανθρώπων με τους οποίους συγχρωτιζόταν και τους υπερασπίστηκε, ανεξαρτήτως θρησκεύματος και καταβολών, σε εποχές ιδιαίτερα δύσκολες.
Ο δημοσιογράφος
Ένας «αληθολάτρης» που κάλυψε τη στέψη ενός τσάρου στη Μόσχα και συνόδευσε έναν Γερμανό αυτοκράτορα.
Ο Χρηστοβασίλης άρχισε τη δημοσιογραφική του διαδρομή το 1884, όταν ζούσε στα Τρίκαλα, όπου και έγραψε τα πρώτα του άρθρα στις αθηναϊκές εφημερίδες Εφημερίς και Ακρόπολις, ενώ παράλληλα δημοσίευε σε περιοδικά της εποχής, όπως η Εβδομάς, ο Ελληνισμός κ.ά. Πολύ σύντομα αναδείχθηκε σε μια μεγάλη μορφή της δημοσιογραφίας, και ο Γαβριηλίδης, διευθυντής της Ακροπόλεως, τον προώθησε, ήδη από το 1895, να διεκπεραιώνει δημοσιογραφικές, εθνικές αποστολές στη Μακεδονία, στο Άγιον Όρος, αλλά και διεθνούς εμβέλειας ανταποκρίσεις από την Κωνσταντινούπολη, τη Σερβία, τη Ρουμανία και τη Βουλγαρία. Στην τελευταία είχε μεταβεί για να παραστεί στην ορθόδοξη βάπτιση του Βόριδος, διαδόχου του θρόνου, και άδραξε την ευκαιρία να περιγράψει την πρωτεύουσα και, κυρίως, να μιλήσει για την κατάσταση των ομογενών που συνάντησε στη Σόφια.
Ο Γαβριηλίδης αποκαλούσε τον Χρηστοβασίλη αληθολάτρη, εξ ου και τον επέλεξε να καλύψει τη στέψη του τσάρου Νικολάου Β΄ και της συζύγου του Αλεξάνδρας στη Μόσχα, που θα ετελείτο στις 14 Μαΐου 1896. Πρώτος σταθμός του ταξιδιού του ήταν η Οδησσός, απ’ όπου έστειλε ανταπόκριση στην Ακρόπολι στις 27 Απριλίου. Επρόκειτο για ένα ενθουσιώδες κείμενο, στο οποίο εξέφραζε τον θαυμασμό του για την κινεζική ομάδα που θα παρίστατο στη στέψη του τσάρου και ταξίδευε επίσης προς τη Μόσχα. Στο εξής, με έγκυρες ενημερώσεις πληροφορούσε το ελληνικό αναγνωστικό κοινό για την άφιξη των πολυάριθμων ξένων υψηλών προσκεκλημένων, των ορθόδοξων Πατριαρχών, του διαδόχου του ελληνικού θρόνου Κωνσταντίνου και της οικογένειάς του και του τσαρικού ζεύγους, όταν έφτασε από την Πετρούπολη στο Κρεμλίνο.
Ενδιαφέρον είναι το γεγονός ότι ο Χρηστοβασίλης ήταν ο μόνος Έλληνας δημοσιογράφος ο οποίος ορίστηκε από τους 800 ξένους ομοτέχνους του ως πρόεδρός τους. Από τους διοργανωτές των εορταστικών και άλλων δρώμενων έλαβε πάμπολλες προσκλήσεις για συμμετοχή σε θεατρικές παραστάσεις, χορούς, τσίρκο, εισιτήρια για να κινείται άνευ κωλύματος με τον σιδηρόδρομο και άλλα ευεργετικά μέτρα, που είχαν προβλεφθεί για τους δημοσιογράφους. Ενθουσιώδη ήταν τα άρθρα του για τις εκθαμβωτικές εκδηλώσεις, τη θαυμαστή τελετή της στέψης, αλλά και για το πλήθος των Ρώσων (περ. 100.000), οι οποίοι συνωστίζονταν αφενός για να παρακολουθούν το αυτοκρατορικό ζεύγος καθώς όδευε προς την εκκλησία, αφετέρου για να πάρουν τα δώρα που τους προσέφερε ο τσάρος. ∆υστυχώς, υπάρχει αξιόπιστη μαρτυρία του, ότι από το ποδοπάτημα σκοτώθηκαν 3.000 πάμφτωχοι άνθρωποι. Πριν επιστρέψει στην Ελλάδα, στις αρχές Ιουνίου, επισκέφθηκε συγκινημένος τους τάφους των μεγάλων συμπατριωτών του ευεργετών στο Μοναστήρι του Ντονσκόι, πλησίον της Μόσχας, αλλά και άλλων Ηπειρωτών, αντιγράφοντας μάλιστα σε εισιτήρια ή μικρά χαρτάκια τις επιτύμβιες επιγραφές τους.
Όπως σημειώνει ο Λέανδρος Βρανούσης, επρόκειτο για: μια δημοσιογραφική επιτυχία πρώτου μεγέθους, τον έκανε ευρύτερα γνωστό έξω από την Ελλάδα… Τιμήθηκε με το δημοσιογραφικό παράσημο, που κόπηκε ειδικά για τη στέψη, και ένα μετάλλιο, που συνοδευόταν από σχετικό κείμενο. Στη Ρωσία (Οδησσός, Μόσχα, Πετρούπολη, στην Κασπία και διάφορες πόλεις) παρέμεινε δύο μήνες, κάλυψε πολλά γεγονότα λεπτομερώς και συνδέθηκε με επιφανείς ομογενείς. Αφιέρωσε, μάλιστα, ένα μακροσκελές ποίημα 88 στίχων ελληνιστί και γαλλιστί στον τσάρο, τον οποίο επισκέφθηκε στην Πετρούπολη, προκειμένου να τον συγχαρεί, να του ζητήσει τη ρωσική υπηκοότητα, ώστε να ταξιδεύει απρόσκοπτα, μα και να τον προτρέψει να μη λησμονεί το χρέος του προς την Ελλάδα. «Κίνητρο για τη σύνθεση του ποιήματος (έγραφε ο Βρανούσης) δεν ήταν μόνον ο αυθόρμητος –και ίσως εφήμερος– ενθουσιασμός ενός ποιητή, που είδε και έζησε από κοντά την αποθέωση του Τσάρου στη διάρκεια των εκθαμβωτικών τελετών της στέψης του. Ήταν συνάμα και ο πατριωτικός ζήλος του Χρηστοβασίλη ν’ απευθύνει στον Τσάρο, με την ευκαιρία αυτή, και μια έκκληση για τα «εθνικά δίκαια» των Ελλήνων, να διερμηνεύσει τις προσδοκίες των ομοεθνών του για μια ενεργό συμπαράσταση της «ομόδοξης» και «κραταιάς», όπως την έλεγαν, Ρωσσίας στους αγώνες των αλύτρωτων αδελφών για την ένωσή τους με την Ελλάδα….
Στις, κοσμοϊστορικού γεγονότος, εκδηλώσεις που συνόδευαν τη στέψη, γνώρισε ξένους αξιωματούχους, μ.ά. τον Ηγεμόνα του Μαυροβουνίου Νικόλαο, ο οποίος του ενεχείρισε φωτογραφία του με ιδιόχειρη αφιέρωση. ∆ιατήρησε επί μακρόν επαφή μαζί του με αποστολές επιστολών και ποιημάτων, γιατί και οι δύο επιθυμούσαν την απελευθέρωση των πατρίδων τους από τους Τούρκους. Το ταξίδι της επιστροφής ξεκίνησε στις 18 Ιουλίου από τη Φινλανδία, σύμφωνα με ένα επιστολικό δελτάριο το οποίο έστειλε στη σύζυγό του.
Μια άλλη σημαντική αποστολή τού ανατέθηκε το 1898, ως ανταποκριτή της Ακροπόλεως, με σκοπό να ακολουθήσει τον αυτοκράτορα της Γερμανίας Γουλιέλμο Β΄ στο ιστορικό και επικίνδυνο ταξίδι του στην οθωμανική αυτοκρατορία, προς την Παλαιστίνη, τον Λίβανο και τη Συρία. Ο Γουλιέλμος απέβλεπε στα οικονομικά συμφέροντα του κράτους του, αλλά με την ευκαιρία θα εγκαινίαζε ευαγγελικό ναό στην Ιερουσαλήμ. Ένα εκτενέστερο ταξιδιωτικό πρόγραμμα που είχε εκπονηθεί, περιορίστηκε εν τέλει χρονικά, λόγω της δολοφονίας της Ελισάβετ της Αυστρίας από Ιταλό αναρχικό. Ο Χρηστοβασίλης είχε μάλιστα και δύο δυσάρεστες περιπέτειες, διότι τον συνέλαβαν οι αρχές στην Ιερουσαλήμ και στη ∆αμασκό, θεωρώντας ότι μοιάζει με έναν Ιταλό αναρχικό. Μετά από πολλές διευκρινίσεις, ο Χρηστοβασίλης απηλλάγη από τις υποψίες! Υπογράφοντας τις ανταποκρίσεις του στην Ακρόπολι, πληροφορούσε ανελλιπώς για τις επόμενες πόλεις και περιοχές που επισκέφθηκαν, ακολουθώντας τον Γουλιέλμο, καθώς και τις δύσκολες συνθήκες του ταξιδιού, το οποίο τελείωσε άδοξα, αφού ο αυτοκράτορας επέστρεψε στη Γερμανία, για λόγους ασφαλείας.
Επιστρέφοντας από τη Μέση Ανατολή, περιόδευσε στην Κύπρο, τον ∆εκέμβριο του 1898, όπου πήρε βαρύνουσας σημασίας συνέντευξη από τον Άγγλο αρμοστή της μεγαλονήσου, Sir William Frederick Haynes Smith, την οποία δημοσίευσε η κυπριακή Σάλπιγξ και αργότερα η Ακρόπολις. Οι κυπριακές εφημερίδες, οι οποίες πριν από τη δημοσίευση της συνέντευξης, πληροφορήθηκαν το περιεχόμενό της, προφανώς από τον ίδιο τον Χρηστοβασίλη, καταφέρθηκαν με δριμύτητα εναντίον του αρμοστή, λόγω των μη ικανοποιητικών απαντήσεών του στα καίρια ερωτήματα του δημοσιογράφου, γράφοντας τα εξής: «Θα έκαμνε πολύ καλλίτερα, εάν απέδιδε την εις όλα οπισθοδρόμησιν εις την καταθλιπτικήν φορολογίαν, εις την απορρόφησιν πάσης ικμάδος και πάσης ζωής [της Κύπρου] εκ της ακορέστου αυτής ακρίδος, ήτις καλείται Αγγλική διοίκησις». Κατόπιν ο Χρηστοβασίλης περιόδευσε στη Ρόδο, στη Σάμο και στη Σμύρνη, απ’ όπου έστελνε εκτεταμένα άρθρα για δημοσίευση.
Το 1911 άρχισε να εκδίδει στην Κωνσταντινούπολη την εφημερίδα Νέαι Ιδέαι, η οποία ήταν βραχύβια και δεν διασώθηκε ούτε ένα φύλλο. Όταν μετεγκαταστάθηκε στα ελευθερωμένα Γιάννινα, δεν έπαψε να βρυχάται μέσα του ο δημοσιογράφος: Στις 13 Ιουλίου 1913, πήρε την άδεια έκδοσης της ημερήσιας εφημερίδας Ελευθερία, η οποία ωστόσο, για πολιτικούς λόγους, άρχισε να εκδίδεται δέκα χρόνια αργότερα.
Ο Χρηστοβασίλης άρχισε να αγωνίζεται για διάφορα τοπικά ζητήματα υπέρ των ελληνικών δικαίων. Ο Αλή Πασάς είχε καταστήσει 79 χωριά της Ηπείρου φόρου υποτελή, ένα καθεστώς το οποίο εξακολουθούσε να υφίσταται μετά την απελευθέρωση, δίχως μάλιστα το δικαίωμα πώλησης, αγοράς ή μεταβίβασης της γης των ιδιοκτητών στους απογόνους τους. Η κυριότητα των χωριών στους κατοίκους τους απονεμήθηκε το 1915. Το 1913 προέκυψε το ζήτημα των 16 χωριών των Φιλιατών, από τα οποία, αν και μετά την απελευθέρωση, οι αγάδες απαιτούσαν φόρους. Η προσπάθεια διεκπεραίωσης της υπόθεσης ανατέθηκε στον Χρηστοβασίλη, αλλά επιλύθηκε μόλις το 1932.
Το 1923 άρχισε η έκδοση της εφημερίδας του Ελευθερία και, με μικρές διακοπές, λόγω συγκυριών, συνεχίστηκε μέχρι τον θάνατό του. Η αρθρογραφία του υπήρξε αποκαλυπτική, έντονα πολιτική, ασκούσε δε δριμύτατη κριτική για τους ληστές Ρεντζαίους, «την κακοποιόν σπείραν», που είχαν διαπράξει φόνους, απαγωγές για λύτρα και πολυάριθμες ληστείες στην Ήπειρο. Ποικίλα πολιτικά, κοινωνικά δημοσιεύματα και ιστορικά άρθρα, δικαστικά ανέκδοτα του Αλή Πασά, κριτικές, χρονογραφήματα, ένα ογκώδες σύνολο αρθρογραφίας για τις πάσης φύσεως πνευματικές και εικαστικές δραστηριότητες της κοινωνίας, τις επιστήμες, τα ταξιδιωτικά, τις ανταποκρίσεις σημαντικών γεγονότων και μία πληθύς άλλων γραπτών του αποδεικνύουν την ανθεκτικότητά του στην πρώτη δημοσιογραφική γραμμή, την «εμμονική» διείσδυσή του σε ό,τι έγραφε και συνάμα το πάθος του ανδρός. Ο δημοσιογράφος έγραφε με ευθυκρισία, παρότι υπήρξε συχνά οξύς, όταν αντιμετώπιζε το άδικο, μερικές φορές ακόμη και κακεντρεχής, αλλά πάντοτε έντιμος με αδιασάλευτες αρχές, από τις οποίες υποχωρούσε μόνον όταν διέβλεπε να διαπράττεται κάτι που αντέβαινε στα εθνικά συμφέροντα ή στις αρχές του.
Ο λογοτέχνης
Μια πολύπτυχη παραγωγή με έμπνευση από τους κρουνούς του ηπειρωτικού τόπου.
Μόλις δεκαπέντε ετών, το 1877, ο Χρηστοβασίλης δημοσίευσε το πρώτο του ποίημα «Ελεγείον» στο περιοδικό Κλειώ της Κωνσταντινούπολης. Έκτοτε έγραφε ασταμάτητα και, ευρισκόμενος στα Τρίκαλα, το 1882, αναμείχθηκε με φιλολογικές παρέες και άρχισε να δημοσιεύει ιστορικά και λαογραφικά κείμενα σε τοπικά και αθηναϊκά έντυπα. Πριν από το τέλος του 1889 βραβεύτηκε πρώτος αυτός, μεταξύ διακοσίων και πλέον διαγωνιζόμενων λογοτεχνών με το διήγημα Η καλύτερή μου Αρχιχρονιά.
Η συνολική πολύπτυχη λογοτεχνική παραγωγή του, συγκείμενη από συλλογές διηγημάτων και έμμετρα δράματα, μυθιστορήματα, ηπειρωτικά παραμύθια, ποιήματα, δημοτικά τραγούδια και θεατρικά έργα είναι μεγάλου εκτοπίσματος. Ο συγγραφέας αντλεί τους θεματικούς του κύκλους από τους κρουνούς του ηπειρωτικού τόπου και της ωραιότητάς του, τα δέντρα –«αυτούς τους ζωντανούς οργανισμούς»–, όπως τα περιέγραφε, τους ανθρώπους της υπαίθρου, την τιμή και την περηφάνια τους, τις συμφορές του ξενιτεμού· τραγούδησε τον έρωτα και έκλαψε τον θάνατο, συμπονούσε τον άνθρωπο και τον γέμιζε συνάμα κουράγιο· παρέθετε με γενναιοφροσύνη τους αγώνες για λευτεριά. Πρόκειται για θελκτικές διηγήσεις, δουλεμένες με μαεστρία, χάρη στη σπιρτάδα του πνεύματός του, τον χειμαρρώδη λόγο του και την αμεσότητα της ντοπιολαλιάς του. Πολύ συχνά τα διηγήματά του ερείδονται σε ιστορίες οικογενειακές, που γνώριζε από ετεροδιηγήσεις μελών της οικογένειάς του, ή άρδευε από την προσωπική του ιστορία!
Ο Χρηστοβασίλης αποκαλύπτει ένα κοινωνικό φαινόμενο το οποίο τον απασχολούσε, με ηρωίδα τη γυναίκα, την καθημαγμένη από τους άγραφους νόμους της επαρχίας του 19ου αιώνα. Το 1898 ο σπουδαίος ηθοποιός και θιασάρχης ∆ημήτριος Κοτοπούλης ανέβασε το θεατρικό έργο του Χρηστοβασίλη Για την τιμή (1896). Ο συγγραφέας βεβαίωσε ότι επρόκειτο για αληθινή οικογενειακή ιστορία, την οποία διατήρησε αναλλοίωτη. Πραγματεύεται την ιστορία νεαρής χήρας και μητέρας, την οποία προέτρεπε ο αδελφός να παντρευτεί για να αποφευχθεί οποιοδήποτε ατόπημα, που θα αμαύρωνε την τιμή της. Η υπόθεση κλιμακώνεται, δίχως περιττά κρεσέντα φλυαριών, όταν ο αδελφός της, παρερμηνεύοντας τη συμπεριφορά της χήρας με έναν οικογενειακό φίλο, τη σκοτώνει. Όταν αντιλαμβάνεται το τραγικό του λάθος, είναι πλέον αργά.
Αυτόν τον ορυμαγδό της θεσμοθετημένης καταδίκης των γυναικών αποπνέουν δύο ομόλογα λογοτεχνικά τέχνεργα του Χρηστοβασίλη, που επικυρώνουν την πάγια αντίθεσή του με την υποφώσκουσα σιωπηλή διαμαρτυρία του.
Στο διήγημα Η ξαναβαφτισμένη (1921), ένας Τούρκος κακοποίησε τη Φροσύνη, που επέστρεφε στο χωριό της από τα Γιάννινα. Οι χωριανοί βοήθησαν την κοπέλα, ωστόσο δεν ήταν ανεκτό «ο Τούρκος να ντροπιάσει Χριστιανή», κι έτσι αναστατωμένοι απευθύνθηκαν όλοι στον ιερέα τους, για να δώσει τη λύση. Κι εκείνος πρότεινε να την ξαναβαφτίσουν, έτσι ώστε να καθαρθεί με το μυστήριο το μίασμα που την ντρόπιαζε.
Στο λυκόφως του 19ου αιώνα γράφτηκε το διήγημα Η πομπεμένη (1898). Ένα κορίτσι δημιούργησε σχέση με τον δεκατιστή του χωριού και επακολούθησε εγκυμοσύνη. Όταν αυτό έγινε αντιληπτό, ντροπιάστηκαν η Μαρία και η οικογένειά της. Η λύση δόθηκε από τον ιερέα και τις τοπικές αρχές: «η πανουκλιασμένη» έπρεπε να τιμωρηθεί με δημόσια διαπόμπευση. Την ανέβασαν ανάποδα σε ένα γαϊδούρι, της έβαλαν στο κεφάλι σπλάχνα τράγου και της κρέμασαν τα κέρατα στον λαιμό. «Το πλήθος έμεινε βουβό», γράφει ο Χρηστοβασίλης, την ώρα που «η Μαρία παντρεύονταν τον ατιμασμό και γένονταν το ξόδι της τιμής της».
Η αγάπη και η πεποίθηση του Χρηστοβασίλη για τη σπουδαιότητα της χρήσης της δημοτικής, παρότι διάπυρος φιλοβασιλικός, συμπυκνώνεται στο σχετικό κείμενό του «Η Δημοτική».
Υπέρμαχος του γυναικείου κινήματος, που δεν είχε ακόμη αρχίσει να καρποφορεί, γνωρίσθηκε με την Καλλιρρόη Παρρέν και αλληλοεκτιμήθηκαν. Το 1897 η πρώτη Ελληνίδα φεμινίστρια και δημοσιογράφος, σε συνέντευξη που της παραχώρησε ο Χρηστοβασίλης, τον ρώτησε αν θα κηρυσσόταν υπέρ της χειραφέτησης της γυναίκας και υπέρ της πολιτικής χειραφέτησής της. Κι εκείνος απάντησε στο πρώτο ερώτημα: «Ευθύς εκ των πρώτων λέξεων ο κ. Χρηστοβασίλης εκηρύχθη όχι μόνον υπέρ της γυναικείας εργασίας, αλλ’ υπέρ της πλήρους γυναικείας χειραφετήσεως». Και στο δεύτερο ερώτημα: «Μήπως δεν ειμπορεί να συγκριθή μία ανεπτυγμένη γυνή με πολλούς εκ των βουλευτών μας, οι οποίοι μόνον ναι και όχι ειξεύρουν να λέγουν, χωρίς να εννοούν και οι ίδιοι διατί λέγουν το ναι ή το όχι αυτό;».
Ποικίλες διασωθείσες μεταφράσεις του δείχνουν τη διείσδυσή του στη γλώσσα και στις λέξεις, το εύρος των γνώσεων και της πολυπραγμοσύνης του. Επέλεξε να μεταφράσει κείμενα αρχαίων Ελλήνων και Λατίνων συγγραφέων, ασφαλώς και Ευρωπαίων, από τους Σαίξπηρ, Σατωμπριάν, Λαμαρτίνο και Ουγκώ μέχρι τον Τολστόι, παραμύθια του Άντερσεν, όσο και κινεζικά. Σε αυτή τη πλούσια σοδειά προστίθεται και μια πληθύς ηπειρωτικών και θεσσαλικών λαογραφικών παραδόσεων.
Οι μελέτες-μονογραφίες που κατέλιπε στην ελληνική, στη γαλλική και στην ιταλική είναι ιστορικού, πολιτικού και εθνογραφικού περιεχομένου, και αφορούν στην Ήπειρο, τη Μακεδονία, την Αλβανία, καθώς και σε σύγχρονά του τοπικά-εθνικά ζητήματα. Η μελέτη του Η δύναμις του Ελληνισμού εν Ηπείρω μεταφράστηκε στην αγγλική από τον Άγγλο πρέσβη στην Αθήνα, Sir Edwin Egerton, και περιελήφθη στην Κυανή Βίβλο της Αγγλίας. Τέλος, του οφείλουμε το πόνημα Αυτοδίδακτος ∆ιπλογραφία και την ανέκδοτη Πρώτη Γραμματική της Γλώσσας του Ελληνικού Λαού. Εκπλήσσουν, συνάμα, οι πολυάριθμες διαλέξεις και οι λόγοι του, διότι, εκτός των πλειόνων ηπειρωτικών τίτλων, διαπιστώνεται ότι ασχολήθηκε με την ανατολική, την τουρκική, την περσική ποίηση και την αδαμική γλώσσα(!).
Μεγάλο χώρο στο αρχείο του καταλαμβάνουν οι επιστολές, που του απέστελλαν συνεχώς σπουδαίοι Έλληνες και ξένοι συγγραφείς, καθώς και πάμπολλες αφιερώσεις βιβλίων τους: όλα στοιχειοθετούν το μέγεθος της λογιοσύνης του και της εκτίμησης που έχαιρε! Ο Γάλλος νεοελληνιστής και φιλέλληνας Φιλέας Λεμπέγκ, που τον θαύμαζε απεριόριστα και έκανε γνωστά τα διηγήματά του στη Γαλλία, κυρίως μέσω του περιοδικού Mercure de France, του έγραφε στις 18 Απριλίου 1921 στη γαλλική: «Τι βαθιά χαρά με γέμισε η ανάγνωση των ∆ιηγημάτων σας. Όλα μαζί, στο σύνολό τους, θα συγκροτούσαν έναν ασύγκριτο τόμο, μια ανθολογία! Είστε πραγματικά ο Ράντγιαρντ Κίπλινγκ της Ηπειρώτικης γης. Επεισόδια βιωμένα, γεμάτα δράση, γλώσσα βγαλμένη από τα χείλη του λαού, είναι όλα εκεί!».
Ο Χρηστοβασίλης στις εφημερίδες και στα περιοδικά δημοσίευε, ήδη από το 1885, ηπειρωτικές λαογραφικές παραδόσεις στη δημοτική, και μάλιστα στην ηπειρωτική διάλεκτο, με απαράμιλλη τόλμη, εφόσον κυριαρχούσε η καθαρεύουσα, παρότι στα πολιτικά άρθρα και στις ανταποκρίσεις χρησιμοποιούσε την απλή καθαρεύουσα.
Την ίδια εποχή, ο Καμπούρογλου, ο Καρκαβίτσας και άλλοι λογοτέχνες ξεπερνούσαν, επίσης, τον γλωσσικό φραγμό της καθαρεύουσας. Βαθμιαία ξέσπασε το «Γλωσσικό Ζήτημα», ήτοι «σύρραξη» μεταξύ δημοτικιστών και καθαρευουσιάνων, των αποκαλούμενων μαλλιαρών και γεγανωμένων, αντίστοιχα. Το 1888, ο Γιάννης Ψυχάρης κατέθεσε το πεζό του έργο Το ταξίδι μου, με το οποίο πήρε σθεναρή θέση υπέρ της δημοτικής και κατέστη ο εμβληματικός της υπέρμαχος. Η αγάπη και η πεποίθηση του Χρηστοβασίλη για τη σπουδαιότητα της χρήσης της δημοτικής, παρότι διάπυρος φιλοβασιλικός, συμπυκνώνεται στο σχετικό κείμενό του «Η ∆ημοτική»: «Θα ’ρθη η μέρα που θα γίνουν οι δυο γλώσσες μια, αλλά θα περάσουν πολλά χρόνια, θα γραφτούν πολλά βιβλία της παραγωγικής φιλολογίας, θα πεθάνωμε εμείς με τον Κόντο μας και τον Ψυχάρη μας, θα βγουν άλλοι στρατιώτες της Ιδέας, με περισσότερα μέσα από μας, ίσως και ικανώτεροι από μας, οι οποίοι σιγά-σιγά θα στενέψουν το μέγα χάσμα το σημερινό τόσο, που θα σμίξουν τες δυο όχτες που η μια λέγεται σήμερα καθαρεύουσα και η άλλη δημοτική».
Στην εορτή των Ηπειρωτικών Γραμμάτων, το 1932, ο Χρηστοβασίλης τιμήθηκε για τη μεγίστη προσφορά του στην ελληνική λογοτεχνία και το γλωσσικό οικοδόμημα. Η εκδήλωση διοργανώθηκε στα Γιάννινα από τον διευθυντή του ∆ιδασκαλείου, Ευριπίδη Σούρλα, με ομιλητές πνευματικές προσωπικότητες της πόλης. Τρία χρόνια αργότερα, ο λογοτέχνης χάρηκε τη διοργάνωση της φιλολογικής πεντηκονταετηρίδας του, που έγινε στην Αθήνα, με πρωτοβουλία του φίλου του ∆ημητρίου Σάρρου. Ο σπουδαίος αυτός λόγιος, σε εκδήλωση που είχε γίνει στα Γιάννινα το 1931, του αφιέρωσε την μετάφραση του Κύκλωπα του Ευριπίδη, που μόλις είχε εκδώσει. Η πεντηκονταετηρίδα γιορτάστηκε και στα Γιάννινα την ημέρα των Τριών Ιεραρχών και των Γραμμάτων. Για τον λογοτέχνη μίλησαν διανοούμενοι, μεταξύ των οποίων και ο δικηγόρος Κώστας Φρόντζος, ιδρυτής, αργότερα, της Εταιρείας Ηπειρωτικών Μελετών. Στο τέλος των ομιλιών, ο Χρήστος Σούλης τού παρέδωσε ψήφισμα της Λέσχης, συνοδευόμενο από ένα αργυρό μελανοδοχείο και κονδυλοφόρο πάνω σε ενεπίγραφο αργυρό δίσκο, ως δώρο.
Το τέλος…
«Ήταν πολεμιστής».
Το 1936 ο Χρηστοβασίλης με επιβεβαρυμένη υγεία είχε εγκατασταθεί στο Ψυχικό, όπου τον περιέθαλπαν στο σπίτι τους η κόρη του Τιτίνα και ο γαμπρός του, στρατηγός Ντίνος Μπακόπουλος. Παρά την εξάντλησή του, ο συγγραφέας δούλευε ασταμάτητα για να τελειώσει τα non finito κείμενά του. Όλοι οι φίλοι του, εκλεκτοί λογοτέχνες, τον επισκέπτονταν συνεχώς: Κωστής Μπαστιάς, Στρατής Μυριβήλης, Ηλίας Βενέζης, Όλμος Περάνθης (Μιχάλης Παπαδόπουλος), Γιώργος Αθάνας (Νόβας), ∆ημήτριος Σάρρος, ∆ημήτριος Καμπούρογλου, Μαρία ∆αβαρούκα και πόσοι άλλοι.
Τον Γενάρη τού είχε απονεμηθεί ο χρυσός σταυρός του Γεωργίου Α΄ από το Υπουργείο Παιδείας για τους αγώνες του υπέρ του έθνους και του ελληνικού πνεύματος. Στις 21 Φεβρουαρίου 1925, ανήμερα της απελευθέρωσης των Γιαννίνων, η οικογένεια είχε πενθήσει βαρύτατα τον θάνατο του γιου τους Βασίλη, τριτοετούς φοιτητή της Νομικής και πολυτάλαντου νέου. Ο Χρηστοβασίλης, ο σπουδαίος αυτός άνδρας, έκλεισε τα μάτια στο Ψυχικό σε ηλικία 75 ετών, κατά την επέτειο της απελευθέρωσης των Γιαννίνων, την 21η Φεβρουαρίου, την ίδια ημέρα που είχε πεθάνει και ο γιος του Βασίλης, δώδεκα χρόνια νωρίτερα.
Ο γεραρός Χρηστοβασίλης κηδεύθηκε στο Α΄ Νεκροταφείο Αθηνών δημοσία δαπάνη. Οι κάτοικοι του χωριού του, τιμής ένεκεν, το μετονόμασαν Σούλι Χρηστοβασίλη. Ακολούθησαν πολυάριθμες εκδηλώσεις και συγκινητική αρθρογραφία από εξέχουσες μορφές των γραμμάτων «για την επιβλητική και τιτάνια μορφή του», όπως σημείωνε ο Περάνθης.
Το 1963, με αφορμή τα 100 χρόνια από τη γέννησή του και με πρωτοβουλία του προέδρου της ΕΗΜ, αείμνηστου Κώστα Φρόντζου, έγινε η ανακομιδή των λειψάνων του από το Α΄ Νεκροταφείο Αθηνών στην Ήπειρο, στη θέση Αγνάντια του χωριού του, όπως επιθυμούσε διακαώς ο ίδιος – «στ’ Αγνάντια ένα μνήμα και για μένα». Με μέριμνα του Φρόντζου στήθηκε η μαρμάρινη προτομή του στα Γιάννινα, στο Άλσος των ποιητών, φιλοτεχνημένη από τον γλύπτη Νικόλα, η οποία σήμερα εκτίθεται στη Γλυπτοθήκη της ΕΗΜ.
Ο Στρατής Μυριβήλης αφιέρωσε στον Μεγάλο Ηπειρώτη τον «θάνατο του Παλληκαριού», απ’ όπου το ακόλουθο απόσπασμα:
«Προχθές, Κυριακήν, εθάψαμε στο Α΄ Νεκροταφείο ένα θαυμάσιο τύπον Έλληνος λογοτέχνου. Τον Ηπειρώτην διηγηματογράφον Χρηστοβασίλην. Ήταν ένας ωραίος γέρος λεβέντης, με αέτεια κατατομή, με το μουστάκι του ανασηκωμένο προκλητικά, ακόμα και τις μέρες της πάλης που έκανε με το Χάρο. Αληθινά μια τραγική πάλη με επικές λεπτομέρειες. Βάσταξε κάμποσες μέρες τούτος ο αγώνας. Πότε ο Χάρος γονάτιζε, πότε ο Χρηστοβασίλης. Ο Χρηστοβασίλης ήταν πολεμιστής. Με τα βιβλία του, με το ντουφέκι του, με τα τραγούδια του, με την εφημερίδα του. Τον κόσμο, τη ζωή, την ανθρωπότητα, όλα τάβλεπε μέσα από το όραμα της Ελλάδας. Και σαν ήρθε η ώρα του, κράτησε γερά στα δόντια του την ψυχή και την παρέδωσε ανήμερα της απελευθερώσεως των Ιωαννίνων. Τι άνθρωπος!»
Σημείωση: Η δρ Δροσιά Κατσίλα δώρισε στην Εταιρεία Ηπειρωτικών Μελετών το 2022 με αβρότητα το δαψιλές εμβληματικό αρχείο τού, εκ μητρός, παππού της, Χρήστου Χρηστοβασίλη, μέρος της βιβλιοθήκης του και πολυάριθμα οικογενειακά κειμήλια. Την 21η Φεβρουαρίου 2025 εγκαινιάστηκε, στο Λαογραφικό Μουσείο «Κώστας Φρόντζος», έκθεση αφιερωμένη στον Χρηστοβασίλη, η οποία θα διαρκέσει έως το τέλος Ιανουαρίου 2026.
Βιβλιογραφία
Αρχείο Χρηστοβασίλη της Εταιρείας Ηπειρωτικών Μελετών.
Κατσίλα Δροσιά, Ο βίος και το έργο του Χρήστου Χρηστοβασίλη. Γραμματολογική και αρχειακή μελέτη (έκδ. Ε.Η.Μ.), Ιωάννινα 2007.
Λιάμπη Κατερίνη (επιμέλεια), Η Χρηστοβασίλειος Πολιτεία. Αγώνας, λογοτεχνία, δημοσιογραφία, οικογένεια (έκδ. Ε.Η.Μ.), Ιωάννινα 2025.
