Τα εκατοντάδες γκράφιτι στις γειτονιές των πόλεων αποτελούν άλλοτε εικαστικές παρεμβάσεις στο γκρίζο αστικό τοπίο και άλλοτε πολιτικά ή κοινωνικά μηνύματα, πάντα με δημόσιο χαρακτήρα. Η ιστορία των γκράφιτι είναι τόσο παλιά όσο και η ιστορία του ανθρώπου. Από τις παλαιολιθικές βραχογραφίες στα σπήλαια των Πυρηναίων με τις αρχέγονες αναπαραστάσεις ανθρώπων και ζώων, στα κυκλαδικά πλοία της Ανδρου, και από τα χαράγματα της Πομπηίας, στα σημερινά γκράφιτι στη σύγχρονη μεγαλούπολη, αποδεικνύουν την έμφυτη τάση του ανθρώπου να δηλώσει την παρουσία του, να επικοινωνήσει το μήνυμά του ή τις σκέψεις του.
Τα παλαιότερα γκράφιτι συνήθως είναι χαραγμένα με κάποιο αιχμηρό αντικείμενο και σπανιότερα είναι ζωγραφισμένα με κάρβουνο ή και με κάποιο είδος έγχρωμης γραφίδας. Φαίνεται ότι ένα ιδιαίτερα προσφιλές θέμα τους ήταν τα καράβια: ιστιοφόρα που αρμενίζουν, καράβια αγκυροβολημένα, ναυμαχίες, επιδρομές, πειρατείες, αποβάσεις για κυνήγι θηραμάτων ή σκηνές αλιείας. Τα αποκαλούμε ναυτικά χαράγματα ή ακιδογραφήματα ή χαράγματα πλοίων και αντιπροσωπεύουν μια σημαντική πηγή για τη μελέτη των ναυτικών κοινωνιών του παρελθόντος. Τα συναντάμε σε μνημεία όλων των εποχών, πάνω σε βράχια δίπλα στη θάλασσα, σε τοίχους μοναστηριών, σε κρήνες, σε τζαμιά, σε πύργους, σε αρχαίους ναούς, σε όλες τις χώρες και ιδιαίτερα στη Μεσόγειο.
Η έρευνα
Στην Ελλάδα υπάρχουν εκατοντάδες, ίσως χιλιάδες χαράγματα καραβιών, ιδιαίτερα σε εκκλησίες. Οι Ελληνες υπήρξαν οι κύριοι ναυτικοί της ανατολικής Μεσογείου τους τελευταίους αιώνες. Ιδιαίτερα από τον 18ο αιώνα και μετά, οι τοπικές ναυτικές κοινότητες του Ιονίου και του Αιγαίου ανέπτυξαν αξιοθαύμαστη ναυτιλιακή δραστηριότητα, ναυπηγική τεχνογνωσία και παραγωγή στα νησιά και τους παράκτιους οικισμούς όπου ναυπηγήθηκαν χιλιάδες μικρά και μεγάλα πλοία.
Η σημασία της ναυτιλίας και η έκταση του ναυτικού πολιτισμού αποτυπώνονται από τους ίδιους τους ναυτικούς και όχι μόνο, στα γκράφιτι ή χαράγματα πλοίων που συναντάμε διάσπαρτα σε όλη την ελληνική επικράτεια. Στο Κέντρο Ναυτιλιακής Ιστορίας του Ινστιτούτου Μεσογειακών Σπουδών του Ιδρύματος Τεχνολογίας και Ερευνας μελετάμε αυτές τις απεικονίσεις πλοίων, οι οποίες διασώθηκαν ανά τους αιώνες, ως στοιχεία τεκμηρίωσης του ναυτικού πολιτισμού. Σε αυτό το έργο δίνουμε ιδιαίτερη έμφαση στην ιστορία, την τυπολογία και την τεχνολογία των πλοίων που απεικονίζονται. Είναι ένα διετές διεπιστημονικό ερευνητικό έργο ιστορίας, αρχαιολογίας και ναυτικής τέχνης, με τίτλο «Ιστορικά χαράγματα πλοίων σε ελληνικά μνημεία» (Historic Ship Graffiti on Greek Monuments – HiSGM) που χρηματοδοτείται από το Ελληνικό Ιδρυμα Ερευνας και Καινοτομίας του υπουργείου Ανάπτυξης, με περαιτέρω υποστήριξη από το υπουργείο Πολιτισμού, το οποίο έδωσε την άδεια καταγραφής και μελέτης των ναυτικών χαραγμάτων.
Μέσω του έργου αυτού επιδιώκουμε να εντοπίσουμε, να καταγράψουμε, να μελετήσουμε, ακόμη και να αποκαταστήσουμε ψηφιακά ιστορικά χαράγματα πλοίων που βρίσκονται σε μεταβυζαντινά και νεότερα μνημεία στην Ελλάδα. Η έρευνα εστιάζει στα χαράγματα πλοίων ως ιστορικά τεκμήρια ναυτικής ζωής και τεχνολογίας, ενώ παράλληλα αναδεικνύει τα ίδια τα μνημεία που τα φιλοξενούν ως εξέχοντα σημεία ναυτικής πολιτιστικής κληρονομιάς. Τελικό αποτέλεσμα αυτής της έρευνας είναι η δημιουργία ανοιχτής βάσης δεδομένων με ναυτικά χαράγματα και η δημοσιοποίησή τους στο ευρύ κοινό. Οι περιοχές που επελέγησαν, Μεγαρίδα, Αίγινα, Κρήτη, Χίος, Πάτμος και Ανδρος, διαθέτουν πλούσια ιστορία ναυτικής δραστηριότητας που μπορεί να συμβάλει στην επεξήγηση της ύπαρξης μεγάλου αριθμού ναυτικών χαραγμάτων στα μνημεία τους. Ελπίζουμε ότι η αναγνώριση και η δημοσίευση ιστορικών χαραγμάτων πλοίων θα οδηγήσουν τελικά στη διάσωση και τη διαφύλαξή τους.
Η καταγραφή
Η ομάδα έρευνας χρησιμοποιεί σύγχρονες τεχνολογίες, έναν συνδυασμό ψηφιακής φωτογραφίας, βίντεο και σάρωσης για να βελτιστοποιήσει τη διαδικασία καταγραφής. Οπου οι επιφάνειες είναι στρεβλές ή παραμορφωμένες, ακολουθείται η παραδοσιακή εφαρμογή φύλλου διαφανούς φιλμ για την αντιγραφή με το χέρι.
Τα περισσότερα ναυτικά χαράγματα που καταγράφηκαν στο πλαίσιο αυτού του έργου ήταν άγνωστα, καθώς δεν είχαν εντοπιστεί και καταγραφεί ποτέ μέχρι τώρα. Τα συναντάμε κυρίως σε θρησκευτικά μνημεία: εκκλησίες, παρεκκλήσια και μοναστήρια, συνήθως στην ύπαιθρο. Πολλά είναι χαραγμένα στο εσωτερικό των μνημείων εκτός κάποιων περιπτώσεων που τα χαραγμένα καράβια βρίσκονται στους εξωτερικούς τοίχους, όπως στην Ομορφη Εκκλησία στην Αίγινα ή στη Μονή Δαφνίου.
Συνήθως σχεδιάζονται πάνω στις τοιχογραφημένες ή μη επιφάνειες του κυρίως ναού ή του νάρθηκα. Δεν λείπουν όμως και οι εξαιρέσεις, όπως στην εκκλησία των Αγίων Αποστόλων στο Πυργί της Χίου, με τοιχογραφίες του 1665, όπου είναι σχεδιασμένα στον χώρο του ιερού, ένα μέρος κατ’ εξοχήν απρόσιτο για τους απλούς ανθρώπους. Συχνά συνυπάρχουν με επιγραφές και άλλα είδη χαραγμάτων, όπως σύμβολα και απεικονίσεις ανθρώπων ή/και ζώων. Στην περίπτωση των θρησκευτικών μνημείων τα χαράγματα πλοίων έχουν αφιερωματικό χαρακτήρα. Οι χαράκτες – αφιερωτές επιδιώκουν τον θαυμασμό του έργου τους από τους άλλους προσκυνητές, αλλά κυρίως με την εγχάρακτη αφιερωματική τους πράξη εξασφαλίζουν τη μόνιμη παρουσία του αφιερώματός τους στον οίκο του Θεού, οπότε και την αέναη προστασία του.
Τα χαράγματα συνήθως συναντώνται σε εξωτερικούς τοίχους λατρευτικών χώρων, όπως στην Ομορφη Εκκλησιά της Αίγινας ή στη Μονή Δαφνίου. Στο Πυργί της Χίου, ωστόσο, είναι σχεδιασμένα στο ιερό του ναού των Αγίων Αποστόλων!
Σε στάβλους και κρήνες
Χαράγματα εντοπίζουμε επίσης σε δημόσια μνημεία, όπως μία ομάδα 31 χαραγμάτων πλοίων στον στάβλο του 17ου αιώνα της μονής του Αγίου Ιωάννη Προδρόμου Ατάλης, πάνω από τον κόλπο Μπαλί, στην Κρήτη. Επίσης, στην κρήνη του Βεζίρη Μελέκ Πασά, του 1768, που βρίσκεται στο κέντρο της πόλης της Χίου, καταγράφηκαν 41 χαράγματα πλοίων. Τα συναντάμε και σε ιδιωτικά μνημεία, όπως στον Πύργο Αληδάκη, ένα αρχοντικό της οθωμανικής περιόδου που βρίσκεται στην ενδοχώρα του νομού Χανίων της Κρήτης, όπου υπάρχουν 6 χαράγματα πλοίων πάνω στον κεντρικό πυλώνα της εισόδου. Εντύπωση προκαλεί ότι τα περισσότερα μνημεία με ναυτικά χαράγματα βρίσκονται σε σημαντική απόσταση από τη θάλασσα.
Για την πληρέστερη κατανόηση του φαινομένου των ναυτικών χαραγμάτων η έρευνα εξετάζει τόσο τη θέση τους στο μνημείο όσο και την ιστορία των ίδιων των μνημείων σε κάθε περιοχή καθώς και τη σύνδεσή τους με τις τοπικές κοινότητες και τις θαλάσσιες δραστηριότητες. Η χωρική και ιστορική διερεύνηση μπορεί να απαντήσει σε ερωτήματα που αφορούν τους ανθρώπους που τα δημιούργησαν, τη σχέση τους με τα μνημεία ή ακόμη και με τις συγκεκριμένες επιφάνειες που επέλεξαν να τα χαράξουν.
Αν και τα περισσότερα χαράχτηκαν με αιχμηρά εργαλεία πάνω σε σκληρές επιφάνειες, έχουν εφαρμοστεί σπανιότερα και άλλες τεχνικές, όπως οι παραστάσεις ιστιοφόρων που λαξεύτηκαν στους βράχους του νησιού Σπιναλόγκα. Επίσης, στη μονή Πρεβέλης, στην Κρήτη, τα περιγράμματα δύο μεγάλων μπάρκων χαράχθηκαν πρώτα στο νωπό επίχρισμα και στη συνέχεια τονίστηκαν με μικρά βότσαλα που κολλήθηκαν πάνω στις χαράξεις. Τα διακοσμητικά αυτά χαράγματα βρίσκονται σε αίθουσα του 18ου αιώνα η οποία, σύμφωνα με την προφορική παράδοση, χρησιμοποιήθηκε αργότερα για συναντήσεις της Φιλικής Εταιρείας την περίοδο του 1821.
Στην εκκλησία Παναγιά Κερά στο Αμάρι της Κρήτης, εντοπίστηκαν τμήματα χαραγμάτων σε επιχρίσματα του 13ου αιώνα, που απεικονίζουν έξι μακρόστενα κωπήλατα πλοία, όπως οι γαλέρες ή οι γαλέες των Βυζαντινών.
Η χρονολόγησή τους είναι ένα δύσκολο έργο. Κάθε χάραγμα έχει δημιουργηθεί φυσικά μετά τον χρόνο κατασκευής του μνημείου ή της επιφάνειας πάνω στην οποία βρίσκεται. Επιπλέον, οι επιγραφές που σχετίζονται με τα χαράγματα ή/και τα χαρακτηριστικά των απεικονιζόμενων πλοίων μπορούν να αποτελέσουν ενδείξεις του χρόνου δημιουργίας τους. Tα περισσότερα χαράγματα πλοίων που καταγράφηκαν, στο πλαίσιο του έργου, χρονολογούνται τον 18ο και 19ο αιώνα, όπως αυτά στις μονές Πρέβελης και Αγίου Ιωάννη του Προδρόμου Ατάλης, όπου υπάρχουν απεικονίσεις σκαφών με δύο κατάρτια και πανιά σακολέβες.
Αποτυπώθηκαν, επίσης, χαράγματα που ανάγονται σε παλαιότερες εποχές, όπως στην εκκλησία της Παναγίας Αγρελωπούσαινας (13ος – αρχές 14ου αιώνα) σε αγροτική περιοχή κοντά στην Καλαμωτή της Χίου. Εκεί καταγράφηκαν πάνω από εκατό χαράγματα καραβιών πάνω σε τοιχογραφίες που χρονολογούνται όχι αργότερα από το 1317. Ακόμη, στην εκκλησία Παναγιά Κερά στο Αμάρι της Κρήτης εντοπίστηκαν τμήματα χαραγμάτων πάνω σε επιχρίσματα του 13ου αιώνα, που προέρχονται από τις απεικονίσεις έξι μακρόστενων κωπήλατων πλοίων, όπως οι γαλέρες ή οι γαλέες των Βυζαντινών.
Οι χαράξεις αυτές έχουν ελάχιστο βάθος και απαιτούν ειδικές τεχνικές φωτισμού για να γίνουν ορατές. Προφανώς αυτός είναι και ο λόγος που δεν είχαν εντοπιστεί μέχρι τώρα. Ακόμη, υπάρχουν μνημεία με χαράγματα, τα οποία καλύπτουν ένα ευρύ χρονολογικό φάσμα, όπως η εκκλησία του Σωτήρος Χριστού (13ος) στη Μεγαρίδα, της οποίας τα χαράγματα πλοίων χρονολογούνται από τον 14ο αιώνα μέχρι τον 18ο αιώνα.
Οι σκηνές
Στην πλειονότητα των ναυτικών χαραγμάτων, που καταγράφηκαν στο πλαίσιο του προγράμματος, απεικονίζονται μεμονωμένα πλοία, με μεγάλη ποικιλία μεγεθών, τύπων, εξαρτισμού και τεχνικών λεπτομερειών. Υπάρχουν ωστόσο και χαραγμένες παραστάσεις ναυτικών σκηνών, όπως μια σκηνή αλιείας στη Παναγιά Αγρελωπούσαινα ή μια επίθεση μικρότερων σκαφών με πυροβόλα όπλα σε ένα αγκυροβολημένο γαλιόνι στον Οσιο Μελέτιο στη Μεγαρίδα.
Η έρευνα βρίσκεται σε εξέλιξη και μέχρι τώρα έχουν καταγραφεί πάνω από 300 ναυτικά χαράγματα σε 28 μνημεία στη Μεγαρίδα, στην Κρήτη, στη Χίο και στην Πάτμο. Το αποτέλεσμα αυτό αναδεικνύει έναν άγνωστο πλούτο τεκμηρίων της ναυτικής πολιτιστικής κληρονομιάς, που υπάρχει σε πολλά μνημεία της Ελλάδας και επιβεβαιώνει τη σπουδαιότητα της ναυτιλίας σε όλες τις ιστορικές περιόδους του Ελληνισμού.
*Η δρ Κατερίνα Δελούκα, ο δρ Κώστας Δαμιανίδης και η καθηγήτρια Τζελίνα Χαρλαύτη εργάζονται στο Κέντρο Ναυτιλιακής Ιστορίας – ΙΜΣ – ΙΤΕ.
