Η 11η Αυγούστου 1919 σηματοδοτεί μία από τις πιο καθοριστικές στιγμές της γερμανικής ιστορίας του 20ού αιώνα: την υπογραφή του Συντάγματος της Βαϊμάρης από τον σοσιαλδημοκράτη πρόεδρο Φρίντριχ Εμπερτ, στην ομώνυμη πόλη της Θουριγγίας. Η πράξη αυτή επισφράγισε τη γέννηση της πρώτης κοινοβουλευτικής δημοκρατίας στη Γερμανία, σε μια περίοδο δραματικών ανακατατάξεων οι οποίες ακολούθησαν την ήττα της χώρας στον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο. Η αυτοκρατορική εξουσία του Κάιζερ Γουλιέλμου Β΄ εξέπεσε τον Νοέμβριο του 1918, ύστερα από λαϊκές εξεγέρσεις και τη γενικευμένη κατάρρευση του μετώπου. Η παραίτηση του Κάιζερ, η ανακήρυξη της Δημοκρατίας και η ανάληψη της εξουσίας από τις δυνάμεις του Σοσιαλδημοκρατικού Κόμματος δημιούργησαν μια νέα πραγματικότητα που έπρεπε να καλυφθεί νομικοθεσμικά με ένα νέο πολιτειακό πλαίσιο.
Η Συντακτική Εθνοσυνέλευση συγκλήθηκε τον Φεβρουάριο του 1919 στη Βαϊμάρη και όχι στο Βερολίνο, το οποίο εκείνη την εποχή ήταν εστία συνεχών συγκρούσεων μεταξύ παραστρατιωτικών σωμάτων (Freikorps), αριστερών επαναστατών και κυβερνητικών δυνάμεων. Η δολοφονία ηγετών του Σπαρτακιστικού Κινήματος και οι αιματηρές συγκρούσεις στους δρόμους είχαν καταστήσει την πρωτεύουσα επικίνδυνη και ασταθή. Η επιλογή της ήσυχης και με πλούσιο πολιτιστικό υπόβαθρο Βαϊμάρης στόχευε να προσδώσει κύρος και γαλήνιο περιβάλλον στη διαδικασία σύνταξης του νέου Συντάγματος, μακριά από την πολιτική βία της πρωτεύουσας.
Σε αυτό το κλίμα, το νέο Σύνταγμα επιχείρησε να συνδυάσει τον κοινοβουλευτισμό με την άμεση λαϊκή νομιμοποίηση. Προέβλεπε έναν πρόεδρο Δημοκρατίας εκλεγόμενο απευθείας από τον λαό, με ευρείες εξουσίες, μεταξύ των οποίων και η δυνατότητα διάλυσης του Ράιχσταγκ και έκδοσης έκτακτων διαταγμάτων σε περίπτωση κρίσης. Καθιέρωνε το καθολικό εκλογικό δικαίωμα για άνδρες και γυναίκες –πρωτοποριακό για την εποχή– και θεμελίωνε σειρά ατομικών και κοινωνικών δικαιωμάτων, όπως την ελευθερία του λόγου, του Τύπου, της συνάθροισης, την προστασία της κατοικίας, αλλά και την κοινωνική ασφάλιση και το δικαίωμα στην εργασία. Θεωρήθηκε, όχι άδικα, ένα από τα πιο προοδευτικά συντάγματα της περιόδου του Μεσοπολέμου.
Ομως, η Βαϊμάρη γεννήθηκε μέσα σε συνθήκες βαθιάς εθνικής ταπείνωσης. Η Συνθήκη των Βερσαλλιών, η οποία είχε υπογραφεί μόλις δύο μήνες πριν από την ψήφιση του Συντάγματος, επέβαλε στη Γερμανία βαριές επανορθώσεις, σημαντικές εδαφικές απώλειες και περιορισμούς στην άμυνά της. Η ειρήνη αυτή θεωρήθηκε από μεγάλο μέρος της κοινωνίας «δικτατορική» και τροφοδότησε έναν εκρηκτικό συνδυασμό εθνικιστικής οργής και δυσπιστίας προς το νέο καθεστώς, το οποίο πολλοί αποκαλούσαν «Δημοκρατία των Εγκληματιών του Νοέμβρη» (Novemberverbrecher).
Στο πολιτικό φάσμα, η πόλωση ήταν ακραία: η άκρα Αριστερά ονειρευόταν μια σοβιετική Γερμανία, η Δεξιά και η Ακροδεξιά νοσταλγούσαν τον Κάιζερ ή οραματίζονταν αυταρχικές λύσεις. Στους δρόμους δρούσαν ένοπλες πολιτοφυλακές, ενώ απόπειρες πραξικοπήματος κατέδειξαν πόσο επισφαλής ήταν η δημοκρατική ομαλότητα. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτέλεσε το Πραξικόπημα του Καπ τον Μάρτιο του 1920: μια αποτυχημένη απόπειρα ανατροπής της κυβέρνησης, οργανωμένη από παραστρατιωτικά σώματα και εθνικιστές αξιωματικούς, η οποία κατέρρευσε χάρη σε μια μαζική γενική απεργία. Το επεισόδιο αποκάλυψε τόσο την αδυναμία της κυβέρνησης να ελέγξει τον στρατό και τα Freikorps, όσο και την εξάρτησή της από την κινητοποίηση των πολιτών για την υπεράσπιση της δημοκρατίας.
Παράλληλα, το ίδιο το Σύνταγμα έκρυβε θεσμικές αδυναμίες που αργότερα έμελλε να αποβούν μοιραίες. Το διαβόητο Αρθρο 48, το οποίο προοριζόταν για καταστάσεις έκτακτης ανάγκης, έδινε στον πρόεδρο τη δυνατότητα να κυβερνά με διατάγματα χωρίς την έγκριση του κοινοβουλίου. Στα πρώτα χρόνια χρησιμοποιήθηκε σποραδικά· αλλά από τα τέλη της δεκαετίας του 1920, και ιδιαίτερα στη Μεγάλη Υφεση του 1929-1933 έγινε εργαλείο παράκαμψης του κοινοβουλευτισμού. Η απουσία εκλογικού ορίου στις βουλευτικές εκλογές οδήγησε σε κατακερματισμό του Ράιχσταγκ, με πολλά μικρά κόμματα και δύσκολους κυβερνητικούς συνασπισμούς, κάτι που διευκόλυνε την άνοδο ακραίων πολιτικών δυνάμεων.
Βέβαια, η Δημοκρατία της Βαϊμάρης γνώρισε και στιγμές άνθησης. Η περίοδος 1924–1929, μετά τη σταθεροποίηση του νομίσματος και την εισροή ξένων δανείων μέσω του αμερικανικού Σχεδίου Dawes, υπήρξε «χρυσή εποχή» για την οικονομία, την επιστήμη και τις τέχνες. Το Βερολίνο έγινε διεθνές κέντρο κινηματογράφου, αρχιτεκτονικής, φιλοσοφίας και μουσικής, ενώ η Γερμανία επανήλθε ως ισότιμος παίκτης στη διεθνή σκηνή με τις Συνθήκες του Λοκάρνο (1925). Οι ταινίες του Φριτς Λανγκ, η αρχιτεκτονική του Μπαουχάους, η μουσική του Κουρτ Βάιλ και οι φιλοσοφικές αναζητήσεις της Σχολής της Φρανκφούρτης αντανακλούσαν ένα περιβάλλον πρωτοφανούς πολιτιστικής ζύμωσης.
Αυτή η άνθηση όμως αποδείχθηκε εύθραυστη. Το Κραχ του 1929 και η εκτίναξη της ανεργίας έπληξαν καίρια το κοινωνικό σώμα και αποσταθεροποίησαν τη δημοκρατία. Η αυξανόμενη προσφυγή στο Αρθρο 48, η πτώση των κυβερνήσεων συνασπισμού και η εκλογική άνοδος ακραίων κομμάτων –με κυρίαρχο το Εθνικοσοσιαλιστικό– οδήγησαν στην πλήρη κατάρρευση του πολιτεύματος. Το 1933, με την ανάληψη της καγκελαρίας από τον Αδόλφο Χίτλερ και την ψήφιση του «Νόμου περί Εξουσιοδότησης» (Ermächtigungsgesetz στις 23 Μαρτίου 1933, με τον οποίο η γερμανική Βουλή (Ράιχσταγκ) έδωσε στην κυβέρνηση του Αδόλφου Χίτλερ το δικαίωμα να νομοθετεί χωρίς την έγκριση του κοινοβουλίου, το Σύνταγμα της Βαϊμάρης έπαψε ουσιαστικά να ισχύει, χωρίς ποτέ να καταργηθεί τυπικά.
Η υπογραφή του στις 11 Αυγούστου 1919 έμεινε έτσι ως σύμβολο τόσο της ελπίδας για μια νέα δημοκρατική αρχή στη Γερμανία όσο και της τραγικής προεικόνισης για το πόσο δύσκολο είναι να ριζώσουν οι δημοκρατικοί θεσμοί σε ένα περιβάλλον πολιτικής βίας, οικονομικής ανασφάλειας και κοινωνικής πόλωσης.
Επιμέλεια στήλης: Μυρτώ Κατσίγερα, Βασίλης Μηνακάκης, Αντιγόνη-Δέσποινα Ποιμενίδου, Αθανάσιος Συροπλάκης
