Το προτελευταίο δίσεκτο έτος του φθίνοντα 19ου αιώνα, το 1896, και ειδικότερα στις 18 (π. ημ.)/30 (ν. ημ.) Σεπτεμβρίου, ημέρα Τετάρτη, είδε το πρώτο φως της ζωής στη Λιβαδειά το δευτερότοκο παιδί του Αραχωβίτη φιλολόγου – γυμνασιάρχη Σωκράτη ∆ήμου Κόκκαλη (1856-1944), ακριβώς τρεις ημέρες πριν από τα τεσσαρακοστά γενέθλιά του (21 Σεπτεμβρίου 1856), και της Λιβαδείτισσας Πολυξένης Πέτρου Νάκου (1866-1937)1, ο Πέτρος Σωκράτους Κόκκαλης!
Στα μέσα Σεπτεμβρίου της χρονιάς αυτής, το νεαρό ζευγάρι Κόκκαλη είχε χρειαστεί να οδοιπορήσει με το κάρο, το συνηθισμένο μεταφορικό μέσο της εποχής, από την Κόρινθο, όπου υπηρετούσε από τις 5 Οκτωβρίου 1895 ο Σωκράτης ως φιλόλογος καθηγητής στο Α΄ Γυμνάσιο της πόλης, στο πλαίσιο μιας δυσμενούς μετάθεσης λόγω των αντιβασιλικών του φρονημάτων, μια θητεία που διήρκεσε έως τις 10 Μαρτίου 1898.
∆εν πρόλαβε, ωστόσο, ο νεαρός βλαστός να σαραντίσει και το Σάββατο 12 Οκτωβρίου 1896, προφανώς επειδή οι γονείς του έπρεπε να επισπεύσουν την επιστροφή τους στην πρωτεύουσα της Κορινθίας για επαγγελματικούς λόγους, το βαπτίζουν στον μητροπολιτικό ναό της πόλης των Λεβαδέων, στα Εισόδια της Θεοτόκου, που βρίσκονται σε απόσταση αναπνοής από το πατρικό σπίτι της Πολυξένης, και παίρνει το όνομα του πατέρα της, Πέτρου Λουκά Νάκου (περ. 1835 – περ. 1925), σπουδαίου συμβολαιογράφου, σπουδαγμένου στην Πίζα της Ιταλίας και ευυπόληπτου πολίτη της λιβαδείτικης κοινωνίας. Νονά του νεοφώτιστου ήταν η Ελισάβετ Π. Νάκου, μικρότερη αδελφή της Πολυξένης.
Οι οιωνοί της γέννησής του και οι ρίζες της Οικογένειας
Γιος ενός γνήσιου ορεσείβιου Αραχωβίτη, ενός ευφυούς και δυναμικού ευπατρίδη.
Έτσι, ο Πέτρος Σωκρ. Κόκκαλης από τις 12 Οκτωβρίου 1896 και στο εξής θα είναι το νέο όνομα που θα χαράξει με την πολυτάραχη πολιτεία και τις ριζοσπαστικές πρωτοβουλίες του τον ορίζοντα όχι μόνο της Ιατρικής, αλλά και της νεοελληνικής κοινωνίας των έξι πρώτων δεκαετιών του 20ού αιώνα.
Ας δούμε όμως στη συγκεκριμένη συνάφεια ποια ήταν εκείνα τα γεγονότα που διαμόρφωσαν καταλυτικά το κλίμα μέσα στο οποίο γεννήθηκε ο πρωταγωνιστής της μελέτης μας και κυρίως ποια από αυτά στη βραχυπρόθεσμη ή μακροπρόθεσμη προοπτική του χρόνου, σε παγκόσμιο ή εγχώριο πεδίο, λειτούργησαν ως οροθέσια στον βίο και στις επιλογές του.
Τρία ήταν τα κομβικά αυτά επεισόδια που εκτυλίχθηκαν με την έλευσή του στη ζωή.
Το πρώτο σχετίζεται με τους Ολυμπιακούς Αγώνες, διότι, ως γνωστόν, το 1896 ήταν ο χρόνος που ταυτίστηκε σχεδόν αποκλειστικά σε όλο τον κόσμο με την αναβίωση της πρώτης Ολυμπιάδας στην Αθήνα, ύστερα από μια σιωπή 15 αιώνων, με πρωταγωνιστές τον Πιερ ντε Κουμπερτέν (1863-1937) και τον ∆ημήτριο Βικέλα (1835-1908), γενικό γραμματέα τον πρώτο και πρόεδρο τον δεύτερο της ∆ιεθνούς Ολυμπιακής Επιτροπής, του οργανωτικού εκείνου φορέα που έφερε εις πέρας τον προσδοκώμενο στόχο.
Αναμφίβολα, η έναρξη των πρώτων Ολυμπιακών Αγώνων την Κυριακή του Πάσχα 24 Μαρτίου/5 Απριλίου 1896 αποτέλεσε έναν σηματωρό όχι μόνο για την πορεία του νεοελληνικού κράτους, το οποίο από τον ∆εκέμβριο του 1893 βίωνε στο πολύπαθο σώμα του με προεξάρχοντα τον Χαρίλαο Τρικούπη μία από τις οξύτερες οικονομικές του κρίσεις, αλλά και για ολόκληρη την ανθρωπότητα.
Τα αισθήματα της εθνικής αυτοπεποίθησης και αισιοδοξίας, που αναδύθηκαν αυθόρμητα από την πρώτη Ολυμπιάδα της Αθήνας του 1896 και διαχύθηκαν με ορμή στον ελληνικό κόσμο, δεν έμελλε να επιδράσουν για πολύ πάνω στους ανθρώπους του, και αυτό οφείλεται στην αιφνίδια αναζωπύρωση του Κρητικού Ζητήματος, που οδήγησε εξαιτίας των άστοχων πολιτικών χειρισμών στον Ατυχή Ελληνοτουρκικό Πόλεμο του 1897 και λίγο αργότερα, το 1898, στη συνεπακόλουθη επιβολή του ∆ιεθνούς Οικονομικού Ελέγχου, που τόσα δεινά και αγωνίες επισώρευσε στην ελληνική κοινωνία.
Το δεύτερο γεγονός, που ήταν εξίσου μείζονος σπουδαιότητος με το πρώτο και εκτυλίχθηκε την ίδια περίοδο, αλλά ήταν λιγότερο γνωστό, επειδή ίσως προήλθε από συγκεκριμένο επιστημονικό χώρο, εκείνον της ιατρικής έρευνας, δεν ήταν άλλο από την πρώτη επέμβαση στην ανθρώπινη καρδιά.
Μέχρι τις 9 Σεπτεμβρίου 1896 ίσχυε απαρέγκλιτα η αρχή που συμπύκνωσε με ευρηματικότητα ο επιφανής χειρουργός, καθηγητής στην Ιατρική Σχολή του Πανεπιστημίου της Βιέννης, Theodor Billroth (1829-1894), ότι «όποιος τολμήσει να ράψει την καρδιά, να είναι βέβαιος πως θα χάσει την εκτίμηση όλων των συναδέλφων του»!
Το απόφθεγμα όμως αυτό που είχαν σεβαστεί αιώνες, η συγκυρία δημιούργησε τις προϋποθέσεις να ανατραπεί άρδην μέσα σε λίγες στιγμές. Και αυτό συντελέστηκε το απόγευμα εκείνης της 9ης Σεπτεμβρίου 1896 (ν. ημ.) στο ∆ημοτικό Νοσοκομείο της Φρανκφούρτης, με πρωταγωνιστή τον διευθυντή της χειρουργικής κλινικής του, Ludwig Rehn (1849-1930), ο οποίος τόλμησε το ακατόρθωτο.
Έτσι, η πρώτη εγχείρηση καρδιάς στον άνθρωπο είχε στεφθεί με απροσδόκητη επιτυχία και η είδηση είχε διαδοθεί αστραπιαία σε όλο τον κόσμο περίπου εκείνες τις ημέρες που ο δικός μας Πέτρος Σωκρ. Κόκκαλης είχε δει το φως της ζωής στη Λιβαδειά. Η κατάκτηση αυτή καθεαυτή βάρυνε νομοτελειακά ως μοναδικός οιωνός στις μελλοντικές επιλογές του νεαρού Πέτρου.
Το τρίτο και τελευταίο γεγονός, που επηρέασε ευθύβολα τον πολιτισμικό ορίζοντα της έλευσης του Πέτρου Σωκρ. Κόκκαλη στη ζωή, συνδέεται με την ιδιαίτερή του πατρίδα και δεν είναι άλλο από την επίσκεψη του Γάλλου επιφανούς πολιτικού και ιατρού Ζωρζ Κλεμανσώ (1841-1929) στην Αράχωβα, στις 23 Μαΐου 1896.
Αναφερόμαστε στο επεισόδιο αυτό, που κατέχει ξεχωριστή θέση στις ιστορικές διαδρομές της πολίχνης του Παρνασσού, διότι ο νεαρός Ασκληπιάδης αυτοπροσδιοριζόταν πάντα ως Αραχωβίτης, καθ’ όλη τη διάρκεια της ζωής του, παρότι η Λιβαδειά ήταν η γενέτειρα της μητέρας του και του ιδίου, και αρκετά καλοκαίρια των παιδικών του χρόνων είχε περάσει μέσα στη στοργική φροντίδα του συνονόματου παππού του, Πέτρου Λουκά Νάκου.
Ο Πέτρος Σωκρ. Κόκκαλης υπήρξε έως τον μυελό των οστέων του ένας γνήσιος ορεσίβιος Αραχωβίτης και αυτό δεν το ξέχασε ποτέ, αποδεικνύοντάς το έμπρακτα σε κάθε ευκαιρία με τις τολμηρές και ριψοκίνδυνες επιλογές του. Κουβαλούσε μέσα στον κληρονομικό του κώδικα ζωντανά και ανάγλυφα τα χαρακτηριστικά πολλών γενεών Κοκκαλαίων.
Γενάρχης της υπερήφανης και πολυμελούς αυτής οικογένειας ήταν ο Λουκάς Κόκκαλης (περ. 1765-1838), εύπορος αρχοντοδημογέροντας της Αράχωβας, με ισχυρή προσωπικότητα και βαθιά κοινωνική διεισδυτικότητα στην ευρύτερη περιοχή του Παρνασσού ήδη από τα προεπαναστατικά χρόνια.
Ποιος ήταν όμως ο σπουδαίος αυτός Λουκάς Κόκκαλης, ο οποίος είχε γεννηθεί εκεί γύρω στο 1765, πάνω δηλαδή στην πολλά υποσχόμενη αφόρμηση του πνευματικού ρεύματος του Νεοελληνικού ∆ιαφωτισμού (περ. 1750 – 1821), με αποτέλεσμα να ανήκει στην προτελευταία προεπαναστατική γενιά, που διέθετε όλα εκείνα τα κοινωνικά και οικονομικά προνόμια προκειμένου να αποθησαυρίσει πλούτο και πολιτική επιρροή; Κατακτήσεις που του έδιναν τη δυνατότητα να εισέλθει στο κεφάλαιο της εθνεγερσίας του 1821 ιδεολογικά ώριμος και συνειδητοποιημένος, οικονομικά ανεξάρτητος και αυτόβουλος, και πάνω από όλα αποφασισμένος να θυσιάσει τα πάντα για την πατρίδα;
Έτσι, για να φιλοτεχνηθεί με πρωτογενές υλικό το πορτρέτο του ευφυούς και δυναμικού αυτού ευπατρίδη, ας αφήσουμε τον ίδιο να μας μιλήσει από καρδιάς για τον ρόλο και τη συμβολή του στον εννιάχρονο εθνικοαπελευθερωτικό Αγώνα με μια επιστολή που έστειλε, απευθυνόμενος σε πρώτο ενικό πρόσωπο στον πρώτο βασιλιά των Ελλήνων, όπως χαρακτηριστικά σημειώνει, τον νεαρό Όθωνα από τη βαυαρική δυναστεία των Βίτελσμπαχ, στην οποία του γράφει στις 12 Οκτωβρίου 1837 από την Αθήνα:
«Προς την Α. Μ. τον Βασιλέα των Ελλήνων
Βασιλεύ,
Εξεύρω ότι η τιμή τιμήν δεν έχει, αλλ’ όμως επιθυμώ να εγκαταλείψω εις τους υιούς μου, ως μνημείον προτρέπον εις αρετήν, τον σταυρόν της τιμής, αν η Μεγαλειότης σου ευδοκήση να με κοσμήση με αυτόν. Τολμώ, Βασιλεύ, να εγκλείσω ενταύθα αποδεικτικόν άλλων συναγωνιστών εξόχων της πατρίδος, το οποίον θέλουν ίσως χρησιμεύσει εις την αίτησιν του της Μεγαλειότητός σου.
Βασιλεύ,
Αθήναις 12 Οκτωβ(ρίου) 1837 Ταπεινού και πιστού υπηκόου σου
Λουκάς Κόκκαλης»
Αναντίρρητα, εκείνο που εντυπωσιάζει εκ πρώτης όψεως τον αναγνώστη είναι το ύφος της επιστολής και ιδιαίτερα η ευθύτητα και το σθένος με το οποίο απευθύνεται, λιτά και συμπυκνωμένα, ο γηραλέος Λουκάς Κόκκαλης, περίπου 72 χρονών τότε, σε πρώτο ενικό πρόσωπο προς τον Όθωνα, ξεκινώντας από την τιμή που τιμή δεν έχει. Το υπέρτατο αξιακό αγαθό που μπορεί κανείς να επικαλεστεί μόνο όταν θέλει να κατακτήσει ένα έπαθλο αξιοπρέπειας και τιμής.
Μέσα σε τρεις γραμμές ο υπερήφανος Αραχωβίτης προκριτοδημογέροντας αναφέρει τρεις φορές τη λέξη «τιμή», θέλοντας με τον τρόπο αυτόν να διαμηνύσει στον ανώτατο πολιτειακό άρχοντα της μόλις πρόσφατα απελευθερωμένης πατρίδας ότι, μόνο και μόνο γι’ αυτόν τον σταυρό της τιμής, τον σταυρό του Σωτήρος δηλαδή, ενδιαφέρεται, προκειμένου να τον αφήσει ως παρακαταθήκη στους γιους του, «ως μνημείον προτρέπον εις αρετήν», όπως γλαφυρά σημειώνει.
Μάλιστα, και με όλους τους τύπους επιδαψίλευσης σεβασμού προς τον νεαρό μονάρχη, συνεχίζει αταλάντευτα ο ορεσίβιος γενάρχης, λέγοντάς του ότι του εσωκλείει και μια συστατική επιστολή, αποδεικτική της δράσης και των υπηρεσιών του προς τον τόπο, από άλλους εξέχοντες συναγωνιστές, την οποία και αυτούσια παραθέτουμε:
«Ενδεικτικόν
Ο κύριος Λουκάς Κόκκαλης εκ της κατά Παρνασσόν κειμένης Κωμοπόλεως Αράχοβας, εις εκ των προκρίτων αυτής, άμα εξερράγη ο υπέρ Πατρίδος πόλεμος, δράξας τα όπλα, και πολλούς εκ των συμπολιτών του έχων υπ’ οδηγίαν του ώρμησε κατά των εχθρών. Και ου μόνον στρατιωτικώς υπηρέτησε την Πατρίδα εις όλην την διάρκειαν των υπέρ Ανεξαρτησίας πολέμων, αλλά και χρηματικώς εξοικονομών πολλάκις τα στρατόπεδα με τροφάς και πολεμοφόδια εξ ιδίων του.
»∆ιό δίδωται το παρόν εις χείρας του, διά να τω χρησιμεύση όπου ανήκη.
Τη 14 : 8βρι : 1837 (14 Οκτωβρίου 1837) Συνταγματάρχης
Εν Αθήναις Χρ(ιστόφορος) Περραιβός
Ιω(άννης) του Γκούρα»
Η υποστηρικτική αυτή του αιτήματος του Λουκά Κόκκαλη επιστολή φέρει φαρδιά πλατιά τις υπογραφές του Χριστόφορου Περραιβού (1774-1863) και του Ιωάννη Μαμούρη (1797-1867), ο οποίος υπέγραφε ως «Ιωάννης του Γκούρα».
Ο πρώτος, ο Χριστόφορος Περραιβός, υπήρξε σύντροφος του Ρήγα Βελεστινλή-Φεραίου (1757-1798), Φιλικός, αγωνιστής της Επανάστασης και συγγραφέας σημαντικών ιστορικών έργων, ο οποίος συνδέθηκε στενά με τον Αραχωβίτη προκριτοδημογέροντα τόσο στα πεδία των μαχών και ιδιαίτερα σε εκείνο της Αράχωβας (18 – 24.11.1826) όσο και στο πλαίσιο, σύμφωνα με ασφαλείς ενδείξεις, της Γ΄ Εθνοσυνέλευσης, που συνήλθε πρώτα στην Επίδαυρο (6 – 16.4.1826), κατόπιν στην Ερμιόνη (18.1 – 18.3.1827) και τέλος στην Τροιζήνα (19.3 – 5.5.1827), στις εργασίες της οποίας και οι δύο τους ήταν πληρεξούσιοι (= βουλευτές).
Ο δεύτερος, ο Ιωάννης Μαμούρης, υπήρξε αγωνιστής του 1821, εντάχθηκε από πολύ νωρίς, προεπαναστατικά κιόλας, ως πρωτοπαλίκαρο στο ένοπλο σώμα του εξαδέλφου του αρματολού Ιωάννη Γκούρα (1791-1826), γι’ αυτό και έμεινε στη συλλογική μνήμη ως ο «Ιωάννης του Γκούρα» και, όπως ήδη αναφέρθηκε, υπέγραφε και έτσι. Συμμετείχε σχεδόν σε όλες τις αναμετρήσεις της Ανατολικής Στερεάς Ελλάδας, στο πλαίσιο των οποίων γνωρίστηκε με τον Λουκά Κόκκαλη και συνδέθηκε μαζί του, αν και υπηρέτησε σε διαφορετικά μετερίζια από εκείνον.
Οι δύο αυτές επιφανείς υπογραφές λένε πολλά και είναι συνδηλωτικές της εμβέλειας και των γνωριμιών που διέθετε ο Λουκάς Κόκκαλης σε πανελλήνια κλίμακα στα πέτρινα χρόνια των δοκιμασιών και του Αγώνα. Επίσης, είναι αποκαλυπτικές και των πολιτικών επιλογών του. Έτσι, όσον αφορά τα φρονήματά του θα μπορούσε κανείς να ισχυρισθεί ότι ήταν ένας συνειδητοποιημένος ρωσόφιλος με συνταγματικό προφίλ. Είναι ακόμα γνωστό πως οι στενοί του φίλοι διαπνέονταν από τις ίδιες ιδέες· ο μεν Χριστόφορος Περραιβός ήταν ένας πολύ μετριοπαθής ρωσόφιλος με γαλλικές επιρροές, ενώ ο Ιωάννης Μαμούρης αρχικά ήταν, όπως και ο πάτρωνάς του Γκούρας, αγγλόφιλος και στη συνέχεια επί Καποδίστρια μετακινήθηκε στο Ρωσικό Κόμμα. Κατά την Οθωνική περίοδο υπηρέτησε με αφοσίωση το νέο καθεστώς, χωρίς όμως να παραμελεί και τους ρωσόφιλους δεσμούς του.
Επιβεβαιωτική μαρτυρία του ισχυρισμού του Χριστόφορου Περραιβού και του Ιωάννη Μαμούρη αναφορικά με τις οικονομικές παροχές εκ μέρους του Λουκά Κόκκαλη αποτελεί και η εγγραφή που επισημάναμε στο «Μητρώο του Γου επί των Πολιτικών Τμήματος» και ειδικότερα στον «Κατάλογο των χρηματικώς συνεισενεγκόντων κατά τον Αγώνα, άνευ προσωπικών εκδουλεύσεων», ότι ο Αναγνώστης Λουκ. Κόκκαλης, ουσιαστικά όμως ο Λουκάς Κόκκαλης, όπως επεξηγεί στη συνέχεια, πρόσφερε 9.919 γρόσια την πρώτη φορά και 28.730 γρόσια τη δεύτερη, στον Αγώνα. Ποσά διόλου ευκαταφρόνητα για τα οικονομικά μεγέθη της εποχής.
Οι σπουδές του στην Αθήνα και την Κεντρική Ευρώπη
Η παλινόστησή του στα «καθ’ ημάς» και η σταδιοδρομία του στο Πανεπιστήμιο
Ο Πέτρος Σωκρ. Κόκκαλης επέλεξε να σπουδάσει Ιατρική, επειδή οι επιρροές από το κλειστό οικογενειακό περιβάλλον ήταν ισχυρές και βαθύρριζες και προέρχονταν από ανθρώπους όπως ο πρόγονός του πρακτικός ιατρός και χειρουργός Αλέξανδρος Λουκ. Κόκκαλης (περ. 1795 – περ. 1880), ο μακρινός συγγενής του καθηγητής Ανατομίας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών Λουκάς Παπαϊωάννου (1831-1890), ο επίσης μακρινός συγγενής του διάδοχος στην έδρα του τελευταίου, Γεώργιος Λουκ. Σκλαβούνος (1869-1954) και τέλος ο καθηγητής ∆ιαιτητικής στην Ιατρική Αθηνών Ιωάννης Νικολαΐδης Λεβαδεύς (1800-1871), ο πρώτος εν γένει Βοιωτός καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Αθηνών από την ίδρυσή του, το 1837, συγγενής και αυτός από την πλευρά του Λιβαδείτη παππού του, Πέτρου Λουκ. Νάκου (περ. 1835 – περ. 1925).
Ασφαλώς και ο παραδοσιακός εκπαιδευτικός πατέρας του Σωκράτης ∆ήμ. Κόκκαλης τον επηρέασε καταλυτικά προς την κατεύθυνση αυτή, ενισχύοντας την πεποίθησή του ότι το λειτούργημα του ιατρού θα του χάριζε το κοινωνικό γόητρο και την οικονομική ευρωστία που του αναλογούσαν. Αναμφίβολα όμως η επιλογή των σπουδών του είναι ένα πολυπαραγοντικό ζήτημα, που χρήζει ιδιαίτερης ανάλυσης και τεκμηρίωσης.
Ύστερα από δύο χρόνια φοίτησης στο ελληνικό Πανδιδακτήριο –και με αυτά εισερχόμαστε στη δεύτερη περίοδο της ζωής του (1913-1928), εκείνη των σπουδών του στην Ευρώπη– ο δεκαεπτάχρονος Πέτρος πήγε στο Βερολίνο, όπου στις 16 Οκτωβρίου 1913 γράφτηκε στην Ιατρική Σχολή του οικείου πανεπιστημίου, μπαίνοντας ταυτόχρονα στον στενό κύκλο των φίλων και μαθητών του τότε πρύτανη Max Planck (1858-1947), διακεκριμένου φυσικού που τιμήθηκε το 1918 με το Nόμπελ Φυσικής χάρη στις ανακαλύψεις του στο πεδίο των κβάντα. Και τούτο έγινε κατορθωτό χάρη στη συστατική επιστολή που του έδωσε ο καθηγητής Ανατομίας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών Γεώργιος Λουκ. Σκλαβούνος (1869-1954) και, όπως ήδη αναφέρθηκε, μακρινός του συγγενής.
Ο Max Planck διευκόλυνε σε σημαντικό βαθμό τη φοίτηση του ευνοούμενού του δίπλα σε κορυφαίες μορφές της Ιατρικής του Βερολίνου, όπως ο διάσημος χειρουργός August Bier (1861-1949), ο καινοτόμος βακτηριολόγος August von Wassermann (1866-1925) και ο ευρηματικός ανατόμος Heinrich Wilhelm von Waldeyer-Hartz (1836-1921). Τον Ιούλιο του 1914 και λίγο πριν από την έκρηξη του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου, ο Έλληνας φοιτητής στην Ιατρική του Βερολίνου Πέτρος Σωκρ. Κόκκαλης πέρασε με επιτυχία τις δύσκολες εξ αντικειμένου εξετάσεις του προδιπλώματος των σπουδών του (Physikum) .
Στις 15 Απριλίου 1915 μετακινήθηκε πάλι με την αρωγή του μέντορά του Max Planck στην ομόλογη σχολή της Ζυρίχης, εφόσον νωρίτερα είχε υποβάλει αίτηση στράτευσης στον γερμανικό στρατό, χωρίς όμως αυτή να εγκριθεί, με το επιχείρημα ότι ήταν αλλοδαπός. Έναν χρόνο παρέμεινε ο νεαρός Κόκκαλης, και μάλιστα με την ιδιότητα του εθελοντή βοηθού (Famulus), κοντά στον σπουδαίο Γερμανό καθηγητή της χειρουργικής Ernest Ferdinand Sauerbruch (1875-1951) στη Ζυρίχη.
Στις 8 Μαΐου 1916 συνέχισε τις ιατρικές του σπουδές στη Βέρνη, με στόχο την εκπόνηση της διδακτορικής διατριβής, δίπλα στον εξίσου ή ακριβέστερα διαπρεπέστερο καθηγητή της χειρουργικής Theodor Kocher (1841-1917), ο οποίος το 1909 είχε τιμηθεί με το Νόμπελ Ιατρικής ως αναγνώριση των πρωτοποριακών ερευνών του στη βρογχοκήλη, μια ασθένεια που ταλάνιζε επί πολλά χρόνια τη μόνο από ψηλά βουνά περιστοιχισμένη Ελβετία.
Λίγο μετά τον θάνατο του τελευταίου (27 Ιουλίου 1917), ο Πέτρος Σωκρ. Κόκκαλης έδωσε στις 19 ∆εκεμβρίου 1917 τις κρατικές εξετάσεις (Staatsexamen), παίρνοντας το πτυχίο του ιατρού, και στις 22 Ιανουαρίου 1919 ολοκλήρωσε τις σπουδές του, συγγράφοντας τη διδακτορική του διατριβή με θέμα σχετικά με τον θυρεοειδή αδένα, υπό την επίβλεψη στην τελική φάση του καθηγητή Fritz de Quervain (1868-1940), και κατακτώντας έτσι τον επίζηλο τίτλο του διδάκτορα. Και όλα αυτά με την οικονομική στήριξη εν είδει υποτροφίας της φαρμακευτικής εταιρείας Merck από το Darmstadt.
Έτσι, ο νεαρός Έλληνας ασκληπιάδης άρχισε να εργάζεται στη Χειρουργική Πολυκλινική της Βέρνης από τον Ιούνιο του 1918 έως τον Μάιο του 1919 και από τον Μάιο έως τον Αύγουστο της ίδιας χρονιάς, του 1919 δηλαδή, στην Πανεπιστημιακή Χειρουργική Κλινική της Βέρνης ως εξωτερικός βοηθός του καθηγητή Fritz de Quervain. Και αμέσως τον Οκτώβριο του 1919 συνέχισε ως βοηθός κοντά στον καθηγητή Ernest Ferdinand Sauerbruch στην Πανεπιστημιακή Χειρουργική Κλινική του Μονάχου έως και τον Μάρτιο του 1928, με ένα βραχύχρονο διάλειμμα από την 1η Αυγούστου έως την 1η Οκτωβρίου 1927 και μετά την αναχώρησή του τον Μάρτιο του 1928 από το Μόναχο, από τις 10 Απριλίου έως τις 2 Μαΐου 1928, ως αναπληρωτής διευθυντής στο Χειρουργικό και Ακτινολογικό Τμήμα του Νοσοκομείου «Bethesda» στο Solingen.
Η πολύχρονη αυτή μαθητεία του κοντά στους διασημότερους δασκάλους της ευρωπαϊκής Ιατρικής, με την αποθησαύριση πολύτιμων γνώσεων και εμπειριών, οδήγησε στην απόκτηση της ειδίκευσής του στη Χειρουργική, η οποία είχε ως τομέα εμβάθυνσης την καινοτόμα καταπολέμηση της πιο επικίνδυνης μορφής της φυματίωσης, της σπηλαιώδους. Συμπαραστάτες του σε όλη αυτή τη διαδρομή φαίνεται να ήταν το Ίδρυμα Ροκφέλερ και η Notgemeinschaft der Deutschen Wissenschaft.
Στη συνέχεια, στα μέσα του 1928 –και με αυτά μπαίνουμε στην τρίτη περίοδο του βίου του (1928-1940), εκείνη της επανόδου του στην πατρίδα και της ανέλιξής του στον καθηγητικό θώκο του Πανεπιστημίου Αθηνών– επέστρεψε στην Ελλάδα, όπου τον Φεβρουάριο του 1929 διορίστηκε ως διευθυντής στο Χειρουργικό Τμήμα του ∆ημοτικού Νοσοκομείου «Ελπίς» και στις 19 Απριλίου 1929 έγινε υφηγητής της Χειρουργικής στο Πανεπιστήμιο Αθηνών. Στις 17 Οκτωβρίου 1930 ορίστηκε διευθυντής και στο Τμήμα της Χειρουργικής στην «Αστυκλινική» του Πανεπιστημίου Αθηνών, προσφέροντας παράλληλα τις πολύτιμες υπηρεσίες του στους ενδεείς συμπατριώτες του όχι μόνο στα «Λαϊκά Ιατρεία» της εποχής, αλλά και ευρύτερα.
Η φήμη του νεόφερτου γερμανοτραφούς ιατρού με τη μοναδική χειρουργική δεξιότητα και την οξυδερκή διαγνωστική ικανότητα, που αδιακρίτως πρόσεχε και φρόντιζε τους ασθενείς του, διαχεόταν παντού, με αποτέλεσμα να προσέρχεται αθρόο στις υπηρεσίες του όλο το φάσμα της αθηναϊκής κοινωνίας. Και φυσικά οι ισχυροί και εύρωστοι οικονομικά τον επισκέπτονταν στο ιατρείο του επί της οδού Ζαλοκώστα 7, στην πλατεία Συντάγματος. Ανάμεσα σε αυτούς ας μνημονευθούν ενδεικτικά ο Παναγής (1868-1936) και η Λίνα Τσαλδάρη (1887-1981), ο Παναγιώτης Κανελλόπουλος (1902-1986), ο Γεώργιος Βλάχος (1886-1951), ο Ευρυσθεύς Μαγιάκος (1893-1971), ο Νικόλαος Έξαρχος (1897-1976), γόνοι της βασιλικής οικογένειας Γλύξμπουργκ κ.ά.
Στις 10 Απριλίου 1935, ο Πέτρος Σωκρ. Κόκκαλης και ο Νικόλαος Λούρος (1898-1986) με τον Κωνσταντίνο Χωρέμη (1898-1966) ανέλαβαν ο καθένας τον δικό του θώκο ως τακτικοί καθηγητές στην Ιατρική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών και τούτο ως απόρροια των πολιτικών ανακατατάξεων ύστερα από το ατελέσφορο βενιζελογενές κίνημα της 1ης Μαρτίου 1935. Ο διορισμός των τριών στις καθηγητικές έδρες στη σκιά των συγκεκριμένων πολιτικών γεγονότων, αν και ιδιότυπος, υπήρξε μία από τις ευστοχότερες εξαιρέσεις στη μακρά λίστα των άκομψων παρεμβάσεων της πολιτείας στον καταστατικό τρόπο λειτουργίας του Πανεπιστημίου. Ο Πέτρος Σωκρ. Κόκκαλης ανήλθε στην έδρα της Εγχειρητικής και Τοπογραφικής Ανατομικής και στη διεύθυνση της Γ΄ Πανεπιστημιακής Χειρουργικής Κλινικής του «Ευαγγελισμού». Η ερευνητική του κατίσχυση και η ιατρική του αναγνώριση ήταν πλέον μια αναμφισβήτητη και αναντίρρητη πραγματικότητα που υποσχόταν πολλά για το μέλλον.
Στην προοπτική της συνταξιοδότησης του Νικολάου Αλιβιζάτου (1876-1945) εκλέχθηκε στις 5 Ιουλίου 1939 στη Β΄ Έδρα της Χειρουργικής Κλινικής και ταυτόχρονα έθεσε υπό τη διεύθυνσή του τη Β΄ Πανεπιστημιακή Χειρουργική Κλινική στο Αρεταίειο Νοσοκομείο.
Ας υπογραμμιστεί εδώ ιδιαίτερα ότι ο Πέτρος Σωκρ. Κόκκαλης, εκτός από γενικός χειρουργός με ώριμη οργανωτική ικανότητα, πρωτοπόρα ακαδημαϊκή συγκρότηση και πολυσχιδές ερευνητικό προφίλ, εγκαινίασε τέσσερις νέες ειδικότητες της Χειρουργικής στην Ελλάδα, όπως ήταν η θωρακοχειρουργική, η καρδιοχειρουργική, η αγγειοχειρουργική και η νευροχειρουργική. Ήταν ο πρωτολάτης και κύριος συγγραφέας του δίτομου συλλογικού συγγράμματος Χειρουργική (1934), γνωστού ως Χειρουργική των Οκτώ, όπου είχε την επιμέλεια μαζί με τον Ζαννή Καΐρη και το οποίο συνέθεσαν από κοινού οκτώ καθηγητές της Ιατρικής Αθηνών.
Το συγκεκριμένο έργο αποτέλεσε νευραλγικό σταθμό για την ιατρική βιβλιογραφία και την πανεπιστημιακή διδασκαλία της χειρουργικής στην εποχή του, δημιουργώντας ταυτόχρονα στον εμπνευστή του την άνεση να εισαγάγει εκείνος πρώτος στην Ελλάδα τη θωρακοπλαστική και τη φρενικοεξαίρεση για τη θεραπεία της φυματίωσης, καθώς επίσης να φέρει εις πέρας την πρώτη πνευμονεκτομή με τη μέθοδο Tourniquet, για την επίλυση του προβλήματος της διαπύησης του πνεύμονα, και την πρώτη περικαρδιεκτομή για την εκτόνωση της συμπιεστικής περικαρδίτιδας.
Στη συνάφεια της συγγραφικής αυτής προσπάθειας αλλά και της δημοσίευσης του έργου, ο επιφανής πλέον ακαδημαϊκός δάσκαλος γνώρισε τη Νίκη Κουλέτση (1.4.1913 – 12.3.1997), την οποία και νυμφεύθηκε στις 23 Νοεμβρίου 1938, αποκτώντας μαζί της δύο παιδιά, τον Σωκράτη (1939) και την Αυγή-Πολυξένη (1944-2015).
Η εμπλοκή του στον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο
Η μεταστροφή του στην αριστερά.
Στις 28 Οκτωβρίου 1940 –και με αυτά εισερχόμασθε στην τέταρτη περίοδο της ζωής του (1940-1949), εκείνη της συμμετοχής του στον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο και στον Εμφύλιο, καθώς και της συνεπακόλουθης μεταστροφής του στην Αριστερά– εκδηλώθηκε ο Ελληνοϊταλικός Πόλεμος και ο καταξιωμένος Αραχωβίτης ιατρός αποφασίζει να υπηρετήσει την πατρίδα στην προκεχωρημένη γραμμή των «πρόσω», πηγαίνοντας στην Ήπειρο ως σύμβουλος αρχίατρος της ελληνικής στρατιάς.
Η σύμπτυξη του μετώπου και η οπισθοχώρηση τον Απρίλιο του 1941 τον βρίσκει στην Αθήνα και η είσοδος των γερμανικών στρατευμάτων και λίγο αργότερα και των ιταλικών στην ελληνική πρωτεύουσα του δημιουργεί μελαγχολικά αισθήματα. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα να διεγερθούν τα πατριωτικά του ανακλαστικά και να μην υπογράψει μαζί με άλλους συναδέλφους του το πρωτόκολλο συνεργασίας που έθεσαν ως «όρο εκ των ων ουκ άνευ» οι ιταλικές αρχές· γεγονός που αποτέλεσε και την αφετηρία της αντίστασής του εναντίον των κατακτητών. Στην ίδια προοπτική αντίστασης βρίσκεται και η άρνησή του μαζί με τον Μαρίνο Γερουλάνο (1867-1960) προς τον αρχίατρο της Luftwaffe στην Αθήνα Wilhelm Tönnis (1898-1978), να δημιουργήσουν ένα κοινό γερμανοελληνικό υποδειγματικό νευροχειρουργικό κέντρο στο νοσοκομείο «Άγιος Σάββας», προκαλώντας έτσι ένα κύμα οργής στους εισβολείς, που προσδοκούσαν ευθύς μετά την έλευσή τους μια θετικότερη στάση ιδιαίτερα από τους περισσότερο διακεκριμένους γερμανοσπουδαγμένους επιστήμονες.
Ο Πέτρος Σωκρ. Κόκκαλης στις 10 Ιουνίου 1942 θεώρησε ηθική του επιταγή να υποβάλει έγγραφη κατάθεση ενώπιον του Πειθαρχικού Συμβουλίου του Πανεπιστημίου Αθηνών στο πλαίσιο της περιώνυμης «∆ίκης των Τόνων» που το προοίμιό της είχε εκδηλωθεί από τον Νοέμβριο του 1941 με κατηγορούμενο τον καθηγητή Ιωάννη Κακριδή (1901-1992), ο οποίος πρέσβευε το αρχαίο ελληνικό άτονο σύστημα, υποστηρίζοντας έτσι σθεναρά στο πρόσωπο του διωκόμενου συναδέλφου του την ακαδημαϊκή ελευθερία, που τόσα είχε επιβαρυνθεί από το δικτατορικό καθεστώς του Μεταξά αλλά και που τόσα υπέφερε από τις δυστυχίες της Κατοχής.
Η συγκεκριμένη δικαστική διαμάχη αποτέλεσε στη συνάφεια της εποχής το κριτήριο με βάση το οποίο αξιολογούνταν ο κάθε καθηγητής σε ποια κοσμοαντίληψη ανήκε, σε αυτήν του παρελθόντος και της οπισθοδρόμησης ή σε εκείνην του μέλλοντος και της πρωτοπορίας. Και ο Πέτρος Σωκρ. Κόκκαλης φαίνεται πως επέλεξε με πλήρη επίγνωση των ευθυνών του τον δρόμο της ανακαίνισης και της καινοτομίας, εισερχόμενος με ένταση και πάθος στο κίνημα του δημοτικισμού και υιοθετώντας στις συναναστροφές του τη δημοτική γλώσσα.
Η ληξιαρχική πράξη της ίδρυσης της Ιατρικής Σχολής στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης με το Ν∆ 1021 της 18ης Φεβρουαρίου 1942 έφερε σε ευθεία σύγκρουση τον Κωνσταντίνο Λογοθετόπουλο, υπουργό Παιδείας της πρώτης δοσιλογικής κυβέρνησης (30.4.1941 – 2.12.1942) του Γεωργίου Τσολάκογλου (1886-1948), με τον Πέτρο Σωκρ. Κόκκαλη και τους ομοϊδεάτες του καθηγητές και επίκεντρο το μείζον θέμα της στελέχωσης της νεοϊδρυθείσας Σχολής.
Ήταν ως εκ τούτου φυσικό επακόλουθο οι δοσιλογικές κυβερνήσεις της «Ελληνικής Πολιτείας» να θέσουν το μελετώμενο πρόσωπο στην πρώτη γραμμή των διώξεων, με συνέπεια να ξεκινήσει από τον Μάρτιο του 1942 η σταδιακή απομάκρυνσή του από τις δημόσιες θέσεις. Έτσι, στις 20 Οκτωβρίου 1942 η αποπομπή του Πέτρου Σωκρ. Κόκκαλη από το Πανεπιστήμιο φαίνεται να είναι οριστική και αμετάκλητη.
Η δραματική αυτή εξέλιξη είχε ως απότοκο πολλοί από τον ακαδημαϊκό κόσμο να εκδηλώσουν τα αλληλέγγυά τους αισθήματα απέναντι στον αναξιοπαθούντα ιατρό και καθηγητή, αφήνοντας να φανεί προς τα έξω το βαθύ ρήγμα που είχε επέλθει στις σχέσεις των ακαδημαϊκών λειτουργών και μάλιστα εκείνων της Ιατρικής Σχολής και η πόλωση που είχε επικρατήσει στις αντιλήψεις και στον τρόπο συναναστροφής ανάμεσα στις δύο μεγάλες ομάδες του χώρου, των «Κατισθμίων» (συντηρητικών) από τη μία με αρχηγέτη τον Κωνσταντίνο Λογοθετόπουλο (1878-1961) και των «Επτανησίων» (φιλελευθέρων) από την άλλη με δεσπόζουσα φυσιογνωμία τον Μαρίνο Γερουλάνο.
Στα μέσα του 1943 και με βαριά φορτισμένο το κοινωνικοπολιτικό κλίμα ο Κωνσταντίνος Τσάτσος (1899-1987) προσέγγισε τον Πέτρο Σωκρ. Κόκκαλη, εντάσσοντάς τον στη «Σοσιαλιστική Ένωση» δίπλα στον Αλέξανδρο Σβώλο (1892-1956), τον Κωνσταντίνο Καραμανλή (1907-1998), τον Άγγελο Αγγελόπουλο (1904-1995), τον Ξενοφώντα Ζολώτα (1904-2004), τον Πέτρο Γαρουφαλιά (1901-1984), τον Γεώργιο Οικονομόπουλο (1903-1981) και άλλους επιφανείς.
Οι διασυνδέσεις αυτές του διαπρεπή χειρουργού άνοιξαν διαύλους επικοινωνίας με κύκλους του Εθνικού Απελευθερωτικού Μετώπου (ΕΑΜ), έτσι ώστε να έβρισκαν κοινούς τρόπους συνεργασίας και δράσης. Το εγχείρημα αυτό, ωστόσο, δεν τελεσφόρησε και έτσι αποφάσισε αμέσως μετά τον εορτασμό της εθνικής επετείου στις 25 Μαρτίου 1944 να διαπεραιωθεί στη Μέση Ανατολή, ύστερα από πρόσκληση που του απηύθυνε με εμπνευστή τον Αλέξανδρο Σακελλαρίου η εξόριστη ελληνική κυβέρνηση και με την υποστήριξη του αγγλόφιλου «Κόδρου» του Παναγιώτη Λυκουρέζου.
Όμως τα μεγάλα εμπόδια στην Κερατέα και στην Κακιά Θάλασσα απέτρεψαν τη διαφυγή του στην Αίγυπτο και για να θολώσει τα νερά στην παρακολούθηση και καταδίωξη της γερμανικής αντικατασκοπίας, αξιοποίησε τις γνωριμίες που είχε κάνει λίγο νωρίτερα με τους ανθρώπους του ΕΑΜ, τον Θανάση Χατζή (1905-1982), τον Βασίλη Μαρκεζίνη (1905-1949) και τον Χριστόφορο Γκιζελή (1911-1969), ζητώντας τη βοήθειά τους.
Αυτό είχε ως αναπόδραστη συνέπεια ο Πέτρος Σωκρ. Κόκκαλης, όταν την επομένη της 25ης Μαρτίου 1944 αναχωρούσε από το υποστατικό του, στην Υψηλάντου 27 στο Κολωνάκι, για να ταξιδεύσει προς την Αλεξάνδρεια, να καταλήξει λόγω των έκρυθμων καταστάσεων στις 2 Απριλίου 1944 μαζί με τον Κώστα Θέο στη Βίνιανη και τους αντάρτες του Εθνικού Λαϊκού Απελευθερωτικού Στρατού (ΕΛΑΣ). Εξάλλου, τα αντιναζιστικά του φρονήματα και η εμπλοκή του στο δίκτυο προμήθειας των αντιστασιακών οργανώσεων με ιατροφαρμακευτικό υλικό από τα μεγάλα κρατικά νοσοκομεία ήταν ήδη γνωστά στον κατακτητή.
Ας υπογραμμισθεί εδώ και ένα μείζονος σπουδαιότητας ιδεολογικοπολιτικό φαινόμενο που κυοφορήθηκε στο συλλογικό σώμα της ελληνικής κοινωνίας κατά τη χρονική διάρκεια από τον Α΄ έως τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, όταν η γερμανόφιλη ελίτ της δεκαετίας του 1910, περνώντας μέσα από την περιδίνηση της πρώτης παγκόσμιας σύγκρουσης αλλά και τις πολιτικές τριβές του μεσοπολέμου, μεταλλάχθηκε σε βρετανόφιλη και η μετουσίωση αυτή ολοκληρώθηκε με γοργούς ρυθμούς κυρίως κατά τη διάρκεια των πέτρινων χρόνων του 1940. Και τούτο οφείλεται σε σημαντικό βαθμό, πέραν των άλλων συνιστωσών, και στην ομόλογη πολιτική μεταστροφή της δυναστείας των Γλύξμπουργκ με πρωτουργό τον Γεώργιο Β΄.
Χαρακτηριστικό παράδειγμα μιας τέτοιας κοινωνικοπολιτικής μετάλλαξης αποτελεί ο Πέτρος Σωκρ. Κόκκαλης, ο οποίος, παρακολουθώντας τις επικρατούσες ροπές της γενιάς του, συγκρούσθηκε μετωπικά τόσο με το κατεστημένο της αστικής τάξης των ιατρών που ανήκε όσο και με τη δοσιλογική κυβερνητική κάστα της «Ελληνικής Πολιτείας», περνώντας έτσι, όπως άλλωστε επισημάνθηκε, στην αντίπαλη ιδεολογικά όχθη.
Αναμφίβολα, τα ιστορικά συμφραζόμενα με τους ενδιάμεσους αντιστασιακούς σταθμούς του υπό μελέτη προσώπου μας, που ήδη περιγράψαμε επιγραμματικά, έχουν το σημαντικότερο μερίδιο στην αλλαγή αυτή πορείας αλλά δεν θα πρέπει κανείς να μη λάβει σοβαρά υπόψη του και τη συνολικότερη παιδεία και τον κοσμοπολιτισμό του, που σχετιζόταν με τη βαθύτερη καλλιέργεια και την προσήλωσή του προς τα πιο ριζοσπαστικά κινήματα της ευρωπαϊκής ζωγραφικής, της μουσικής και της λογοτεχνίας ήδη από την περίοδο της φοίτησής του στα κεντροευρωπαϊκά πανεπιστήμια.
Στις 19 Απριλίου 1944, οι πολιτικές συγκυρίες επέβαλαν τον πρώτο ανασχηματισμό της Πολιτικής Επιτροπής Εθνικής Απελευθέρωσης (ΠΕΕΑ), με αποτέλεσμα ο Πέτρος Σωκρ. Κόκκαλης να τοποθετηθεί στον θώκο του γραμματέα της Κοινωνικής Πρόνοιας και προσωρινά και της Παιδείας μέσα στο ευρύτερο πλαίσιο των πολιτικών ανακατατάξεων με περισσότερο γνωστό τον διορισμό του Αλέξανδρου Σβώλου και του Άγγελου Αγγελόπουλου σε αντίστοιχα πόστα. Όλες οι εξελίξεις πλέον τον εξωθούσαν προς το στίβο της πολιτικής.
Πλησιάζουμε προς το τέλος της Κατοχής και ενόσω τον Σεπτέμβριο του 1944 ο πρωταγωνιστής μας βρισκόταν στον Φουρνά της Ευρυτανίας υπέβαλε αίτηση προς την ηγετική τριανδρία του Κομμουνιστικού Κόμματος, τον Γιώργη Σιάντο (1890-1947), τον Γιάννη Ιωαννίδη (1900-1967) και τον Πέτρο Ρούσο (1908-1992), προκειμένου να γίνει μέλος του κόμματος με αποτέλεσμα το αίτημά του να γίνει με θετικά αισθήματα αποδεκτό. Έτσι, ο Πέτρος Σωκρ. Κόκκαλης έγινε «αριστίνδην» κομμουνιστής και από εδώ και στο εξής θα υποστηρίξει με πάθος και αγωνιστικό φρόνημα τις επιλογές και τη δυναμική του σοσιαλιστικού οράματος. Ως εκ τούτου, η μετάβασή του από τον αντιβενιζελισμό στον λενινισμό ήταν απτή και αδιαμφισβήτητη πραγματικότητα.
Ο ιδεολόγος ιατρός θα επανακάμψει στις 16 Οκτωβρίου 1944 στην απελευθερωμένη Αθήνα με την τελευταία ομάδα του ΕΑΜ και θα νιώσει με πόνο την πολυαίμακτη περιπέτεια των ∆εκεμβριανών, θα δρομολογήσει την εκ νέου αναχώρησή του από την πρωτεύουσα και τη μετάβασή του στα Τρίκαλα, για να επιστρέψει τελικά στο σπίτι του μετά την υπογραφή της Συνθήκης της Βάρκιζας (12 Φεβρουαρίου 1945).
Από τον Εμφύλιο στο Παγκόσμιο Συμβούλιο Ειρήνης
Η αποπομπή από τα δημόσια αξιώματα, τα χρόνια στην Ανατολική Ευρώπη και η επιστημονική καταξίωση.
Μέσα στα κοινωνικοπολιτικά αυτά συμφραζόμενα, ο κρατικός μηχανισμός θα προχωρήσει στις προγραφές, ανάμεσα στις οποίες είναι και του Πέτρου Σωκρ. Κόκκαλη, ο οποίος θα αποπεμφθεί από όλα τα σημαντικά δημόσια αξιώματα που στο ενδιάμεσο είχε ανακτήσει και έτσι θα απομείνει να αγωνίζεται για την επιβίωση τη δική του και της οικογένειάς του. Θα σχολιάσει ο ίδιος πικρόχολα στο Ημερολόγιό του σε εγγραφή της 11ης Απριλίου 1947: «Στη ζωή μου έκανα πολλά πράματα. Και καλά, και κακά. ∆εν έχει σημασία που μας επαίνεσαν για τα κακά, και μας κατηγόρησαν για τα καλά»!
Στις 13 Σεπτεμβρίου 1946 ο Πέτρος Σωκρ. Κόκκαλης, ως συνέπεια των ανηλεών πολιτικών διώξεων και του κοινωνικού κατατρεγμού του, θα υποστεί το πρώτο καρδιακό επεισόδιο και λίγο αργότερα, στις 15 Φεβρουαρίου 1947, το δεύτερο. Στις 24 Μαΐου 1947 με το πλοίο «Κορινθία» θα αποπλεύσει από τον Πειραιά με προορισμό τη Μασσαλία και στις 25 Αυγούστου της ίδιας χρονιάς, ακολουθώντας και η οικογένειά του το ίδιο δρομολόγιο με το ατμόπλοιο «Τερψιχόρη», θα συναντηθούν όλοι μαζί και θα χαράξουν κοινή πορεία προς το Βελιγράδι, ενώ ο Εμφύλιος θα βρίσκεται στην κορύφωσή του.
Στο συγκείμενο αυτό, και ειδικότερα στις 23 ∆εκεμβρίου 1947, ο ραδιοφωνικός σταθμός της «Ελεύθερης Ελλάδας» θα δημοσιοποιήσει τη συγκρότηση της Προσωρινής ∆ημοκρατικής Κυβέρνησης (Π∆Κ) με τον Πέτρο Σωκρ. Κόκκαλη να αναλαμβάνει εκ νέου το Υπουργείο της Υγείας και της Κοινωνικής Πρόνοιας. Ο ιδεαλιστής χειρουργός είναι ο μοναδικός αξιωματούχος που καταλαμβάνει υπουργικό θώκο στην Π∆Κ το 1947 και ταυτόχρονα κατείχε και τη θέση του γραμματέα στην ΠΕΕΑ του 1944. Τον Μάιο του 1948 θα αναλάβει τα ηνία της προεδρίας της «Επιτροπής Βοήθεια για το Παιδί» (ΕΒΟΠ), που ήταν η οργάνωση του ΚΚΕ για την προστασία των παιδιών και την αποστολή τους στις χώρες των Λαϊκών ∆ημοκρατιών. Από τις γραμμές της Επιτροπής αυτής ο Πέτρος Σωκρ. Κόκκαλης θα δείξει τη βαθιά του καλλιέργεια και τον ανθρωπισμό, βοηθώντας αμέριστα τη χειμαζόμενη νέα γενιά.
Γι’ αυτό και από τις 26 έως τις 31 Ιανουαρίου του 1949 βρέθηκε στο Ανατολικό Βερολίνο επικεφαλής μίας αντιπροσωπείας της Π∆Κ για να υποστηρίξει την υπόθεση της «∆ημοκρατικής Ελλάδας», ενώ ταυτόχρονα στον Γράμμο είχε συγκληθεί (29-30 Ιανουαρίου 1949) η περιώνυμη 5η Ολομέλεια της Κεντρικής Επιτροπής του ΚΚΕ, που ανακινούσε με τις γνωστές ριψοκίνδυνες συνέπειες το «Μακεδονικό Ζήτημα».
Τον Αύγουστο του 1949 η αριστερά ηττάται – και με αυτά μπαίνουμε στην πέμπτη και τελευταία περίοδο της ζωής του (1949-1962) εκείνη της μετάβασής του στην υπερορία και της διεθνούς επιστημονικής του καταξίωσης μέχρι τον θάνατό του – και ο Πέτρος Σωκρ. Κόκκαλης μεταβαίνει στα κράτη της Ανατολικής Ευρώπης, πρώτα στην Ουγγαρία και στη Βουδαπέστη μέχρι τις 25 Ιουλίου 1950 και κατόπιν στη Ρουμανία και στο Βουκουρέστι, συμβάλλοντας καταλυτικά στην οργάνωση των δομών της παιδείας και της υγείας των Ελλήνων πολιτικών προσφύγων. Ο ερχομός του στην DDR (Ανατολική Γερμανία) ξεκινά τον Απρίλιο του 1955, όπου και τον Μάιο της ίδιας χρονιάς εγκαθίσταται με όλη του την οικογένεια και θα είναι εκείνη η ενότητα η πιο πλούσια σε εμπειρίες, σε πολιτικά εγχειρήματα και επιστημονικές κατακτήσεις έως το τέλος του στις 15 Ιανουαρίου 1962.
Xάρη σε αυτή τη δικτύωσή του η αριστερά τον αξιοποίησε στο πλαίσιο των επίμαχων διαπραγματεύσεών της με τον διεθνή παράγοντα.
Ας πάρουμε όμως τα πράγματα από την αρχή. Ήδη από τον ∆εκέμβριο του 1950 είχε γίνει μέλος του Παγκοσμίου Συμβουλίου της Ειρήνης (ΠΣΕ) κοντά σε επιφανείς προσωπικότητες, όπως ο Pablo Picasso (1881-1973), η Irène (1897-1956) και ο Frédéric (1900-1958) Joliot – Curie, ο Yves Montand (1921-1991), ο Louis Aragon (1897-1982), ο John Desmond Bernal (1901-1971) και άλλοι. Με αφορμή τη θέση του αυτή, ο διαπρεπής χειρουργός συγχνωτίζεται ανθρώπους όχι μόνο της πολιτικής αλλά και της επιστήμης και των τεχνών, που είχαν τη δυνατότητα να τον κρατούν ενήμερο αναφορικά με τα παγκόσμια τεκταινόμενα. Επίσης, χάρη σε αυτή τη δικτύωσή του η αριστερά τον αξιοποίησε στο πλαίσιο των επίμαχων διαπραγματεύσεών της με τον διεθνή παράγοντα, προκειμένου να την εκπροσωπήσει και έτσι να διευκολύνει την επίτευξη των στοχεύσεών της στους παγκόσμιους οργανισμούς της εποχής.
Από νωρίς ο Πέτρος Σωκρ. Κόκκαλης είχε εκδηλώσει την επιθυμία του να επανακάμψει παράλληλα με τα κομματικά του καθήκοντα στην επιστημονική του δράση, και αυτό είχε αποτυπωθεί σε ένα βιογραφικό του σημείωμα που είχε απευθύνει στις 31 Μαΐου 1950 προς το Πολιτικό Γραφείο της Κεντρικής Επιτροπής του ΚΚΕ. Οι συνθήκες για μια τέτοιου είδους ενεργοποίηση προέκυψαν ευνοϊκές τον Νοέμβριο του 1954, όταν βρέθηκε στη Στοκχόλμη σε μία από τις συναθροίσεις του ΠΣΕ δίπλα στον Γερμανό υπουργό Παιδείας Paul Wandel (1905-1995) και έθεσε το θέμα της εγκατάστασής του στην DDR και της απασχόλησής του σε ένα πόστο ανάλογο με την ιατρική του ιδιότητα. Φυσικά, το ΚΚΕ νωρίτερα είχε εγκρίνει την επιθυμία του διαπρεπούς μέλους του και είχε φροντίσει να ενημερώσει σχετικά το αδελφό γερμανικό κόμμα, Σοσιαλιστικό Κόμμα Ενότητας της Γερμανίας (Sozialistische Einheitspartei Deutschlands-SED), μέσω των διαύλων επικοινωνίας που διατηρούσε ανοικτούς με τις ομόλογες χώρες.
Ας σημειωθεί ότι ο Πέτρος Σωκρ. Κόκκαλης πολύ πριν από τη χρονική συνάφεια 1954-1955 είχε πυκνές επαφές με τον γερμανικό χώρο, οι οποίες μάλιστα άρχισαν αμέσως μετά την ίδρυση της DDR στις 7 Οκτωβρίου 1949. Έτσι, στις 23 Νοεμβρίου 1949, ο επιφανής Έλληνας χειρουργός επισκέφθηκε το Ανατολικό Βερολίνο, προσκαλεσμένος της «Πολιτιστικής Ομοσπονδίας» (Kulturbund) στο Β΄ Συνέδριό της με επίκεντρο τη «δημοκρατική ανανέωση της Γερμανίας», και παρουσίασε ένα θέμα σχετικά με την πολιτική κατάσταση που επικρατούσε στην Ελλάδα αμέσως μετά την ήττα του ∆ημοκρατικού Στρατού και των αριστερών δυνάμεων.
Αξίζει να καταχωρισθούν εδώ και τρεις ακόμα σημαντικές επισκέψεις του Έλληνα ιατρού στο Βερολίνο, πέραν των άλλων, που είχαν στην εστίασή τους τη διευθέτηση των τρεχουσών ελληνικών πολιτικών υποθέσεων. Η πρώτη ήταν από τις 23 έως τις 28 Μαΐου 1954, προκειμένου να συμμετάσχει στην Έκτακτη Συνδιάσκεψη του ΠΣΕ μαζί με τον Λεωνίδα Μανωλίδη (1889-1968) και τον Μιχάλη Στριγγάρη, τους εκπροσώπους που είχαν έλθει από την Ελλάδα και τον Βάσο Λυσσαρίδη (1920) και τον Ανδρέα Πούγιουρο (1924-2012), που είχαν έλθει από την Κύπρο.
Στο πλαίσιο αυτό ο Πέτρος Σωκρ. Κόκκαλης παρουσίασε με ρηξικέλευθο και τεκμηριωτικό τρόπο τα θέματα της ειρήνης που αφορούσαν την Ελλάδα, όπως ήταν η εγκατάσταση των αμερικανικών βάσεων στη χώρα, η αποθήκευση των πυρηνικών όπλων, οι αμυντικοί εξοπλισμοί και οι ελληνικές συμπεριφορές απέναντι στις βαλκανικές σοσιαλιστικές χώρες. Στη συνάντηση αυτή έλαβαν μέρος επίσης, εκπροσωπώντας την DDR, ο Berthold Brecht (1898-1956), η σύζυγός του Helene Weigel (1900-1971), η Αnna Seghers (1900-1983) και ο Arnold Zweig (1887-1968), ενώ την Τουρκία εκπροσωπούσε ο ποιητής Nazim Hikmet (1902-1963).
Η καινοτόμα συμβολή στην ιατρική
Οι πειραματικές μεταμοσχεύσεις στην καρδιά.
Από τις 31 Μαΐου 1950, όπως ήδη αναφέρθηκε, ο Πέτρος Σωκρ. Κόκκαλης έχει εκφράσει την επιθυμία του να επανέλθει στην επιστημονική του δράση. Έτσι, τον Απρίλιο του 1955 σηκώνεται η αυλαία της έλευσης του ευπατρίδη ιατρού και της οικογένειάς του στο Βερολίνο και την 1η Ιουλίου 1955 διορίζεται διευθυντής στο Ινστιτούτο Πειραματικής Χειρουργικής του Κυκλοφορικού Συστήματος της Γερμανικής Ακαδημίας των Επιστημών (Arbeitsstelle für experimentelle Kreislaufchirurgie), το οποίο μετονομάζεται το 1960 σε Ινστιτούτο Πειραματικής Καρδιοχειρουργικής και Αγγειοχειρουργικής (Arbeitsstelle für experimentelle Herz- und Gefäßchirurgie) και στεγάζεται στο ∆ημοτικό Νοσοκομείο του Βερολίνου «Friedrichshain».
Λίγο αργότερα, και ειδικότερα στις 3 Ιουλίου 1957, ο Πέτρος Σωκρ. Κόκκαλης διορίζεται καθηγητής στην Ιατρική Σχολή του Πανεπιστημίου Humboldt με ανάθεση διδασκαλίας στον τομέα της Χειρουργικής και με ισχύ από την 1η Σεπτεμβρίου 1957.
Το κορυφαίο γεγονός στην επιστημονική δράση του ήταν τα πειράματα με τις μεταμοσχεύσεις ζωτικών οργάνων, όπως καρδιάς, πνευμόνων, καρδιάς και πνευμόνων, καθώς και κεφαλών σε σκύλους-πειραματόζωα.
Το συγκεκριμένο κεφάλαιο άνοιξε με την επίσκεψή του στη Σοβιετική Ένωση, και ειδικότερα στη Μόσχα και στο Λένινγκραντ, στις 16 Νοεμβρίου 1957, με αφορμή τον επίσημο εορτασμό του ιωβηλαίου των 40 χρόνων από την Οκτωβριανή Επανάσταση· επίσκεψη που διήρκεσε έως τα τέλη Ιανουαρίου 1958. Στο πλαίσιο αυτό επισκέφθηκε μία σειρά ερευνητικών ινστιτούτων με επίκεντρο την καρδιά και τις ομόλογες χειρουργικές επεμβάσεις, όπου και γνώρισε τον φυσιολόγο και πειραματιστή Wladimir P. Demichow (1916-1998), ο οποίος είχε ξεχωρίσει για τις μεταμοσχεύσεις ζωτικών οργάνων σε σκύλους αμέσως μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο.
Έτσι, στις 10 ∆εκεμβρίου 1958 και ύστερα από συστηματική προετοιμασία ο Wladimir P. Demichow μαζί με τον συνεργάτη του Igor A. Sytschenikow (1921-1988) έφθασε στο Βερολίνο και στο Πειραματικό Εργαστήριο του Πέτρου Σωκρ. Κόκκαλη. Και αμέσως ξεκίνησαν από κοινού τις μεταμοσχεύσεις, χρησιμοποιώντας το πρόσφατα επινοημένο σοβιετικό εργαλείο συρραφής αγγείων, που αποτελούσε αντικείμενο θαυμασμού από τη διεθνή ιατρική κοινότητα και αποκαλούνταν γι’ αυτό «σπούτνικ της χειρουργικής».
Για πρώτη φορά οι συγκεκριμένες εγχειρήσεις πραγματοποιούνταν έξω από τη Σοβιετική Ένωση και επίσης για πρώτη φορά μέσα σε γερμανικό έδαφος παρουσία μάλιστα 150 περίπου διακεκριμένων επιστημόνων από άλλες χώρες. Στις 19 ∆εκεμβρίου 1958 τα χαρακτηριστικότερα στάδια της μεταμόσχευσης κεφαλής σε σκύλο κινηματογραφήθηκαν για λογαριασμό της γερμανικής τηλεόρασης και προβλήθηκαν στο κοινό στις 14 Ιανουαρίου και στις 5 Φεβρουαρίου 1959.
Η δημοσιότητα που έλαβαν τα ιατρικά αυτά επιτεύγματα όχι μόνο στα γερμανικά αλλά και στα διεθνή μέσα ενημέρωσης της εποχής υπήρξε ασύλληπτη. Ο νεαρός Wladimir P. Demichow και ο ώριμος Πέτρος Σωκρ. Κόκκαλης είχαν αποκτήσει στη συγκεκριμένη συγκυρία την εικόνα ενός επιστημονικού διδύμου με παγκόσμια ακτινοβολία, που προέβαλε τις κατακτήσεις του ως απόδειξη της υπεροχής του σοβιετικού συστήματος απέναντι στην καπιταλιστική ∆ύση.
Ο Πέτρος Σωκρ. Κόκκαλης πρόσφερε στον Σοβιετικό φυσιολόγο το περιεχόμενο και τη νομιμοποίηση της γερμανικής μεθοδολογίας, που εκείνος στερούνταν. Από εδώ και στο εξής το αστέρι του μεσουράνησε στο διεθνές ιατρικό στερέωμα και οι προσκλήσεις που λάμβανε από τα σημαντικότερα ευρωπαϊκά χειρουργικά κέντρα διαδέχονταν η μία την άλλη.
Ας υπογραμμισθεί ότι οι πειραματικές αυτές προσπάθειες προλείαναν αποφασιστικά το έδαφος για την πρώτη πετυχημένη μεταμόσχευση ανθρώπινης καρδιάς στον Louis Washkansky, που πραγματοποίησε στο Κέιπ Τάουν λίγα χρόνια αργότερα, και ειδικότερα στις 3 ∆εκεμβρίου 1967, ο Νοτιοαφρικανός χειρουργός Christiaan Barnard (1922-2001).
Το ίδιο σημαντικές ήταν όμως ακόμη και οι σχέσεις του Αραχωβίτη ιατρού τόσο με τους Έλληνες διανοούμενους, πολιτικούς και εικαστικούς, όπως ο Νίκος Καζαντζάκης (1883-1957), ο Τάκης Χατζής (1913-1981), η Μέλπω Αξιώτη (1905-1973), ο Γιώργης Αθανασιάδης (1897-1970), ο Γιάννης Μηλιάδης (1895-1975), ο Ιωάννης Κακριδής, ο Αλέξης Πάρνης (1924), ο Μαρίνος Γερουλάνος, ο Βασίλειος Γριπονησιώτης (1910-1993), ο Γεώργιος Παπανδρέου (1888-1968), ο Παναγιώτης Κανελλόπουλος (1902-1986), ο ∆ημήτριος Παπασπύρου (1902-1987), ο Γιώργος Μπουζιάνης (1885-1959), όσο και με τους ανά την υφήλιο φίλους του, όπως ο Rudolf Nissen (1896-1981), ο Berthold Brecht (1898-1956), η Helene Weigel (1900-1971), η Carola Neher (1900-1942), η Αnna Seghers (1900-1983), ο Arnold Zweig (1887-1968), ο Nazim Hikmet (1902-1963) κ.ά.
Το πολυπρόσωπο αυτό πανόραμα των κοινωνικών επαφών και διασυνδέσεων του διεθνώς πλέον καθιερωμένου ιατρού αποκαλύπτει έναν πολυσχιδή, στοχαστικό, οξυδερκή, τολμηρό, ταλαντούχο και βαθιά καλλιεργημένο άνθρωπο με ξεχωριστό ενδιαφέρον και γνώσεις για όλες τις μορφές των τεχνών, με περισσότερο εύγλωττη τη φιλική του σχέση με τον κατ’ εξοχήν Ευρωπαίο εκφραστή του εξπρεσιονισμού Έλληνα Γιώργο Μπουζιάνη.
Την ίδια άποψη φαίνεται να υποστηρίζει γλαφυρά και ο στενός του φίλος Νικόλαος Λούρος, παρατηρώντας ότι «είχε όμως και κάποια επαναστατική για την εποχή εκείνη φλέβα. Θυμάμαι τους ενθουσιασμούς του για τον Κάφκα και τον ζωγράφο Κόκοτσκα, και αργότερα για το δικό μας τον Μπουζιάνη, που του είχε κάνει και το πορτρέτο του». Μία επαναστατική φλέβα, για να προεκτείνουμε ακόμη περισσότερο τη σκέψη του τελευταίου, που λες και συνέδεε με αδιόρατο τρόπο τον Πέτρο Σωκρ. Κόκκαλη με τον μεγάλο επαναστάτη Λένιν (1870-1924), όταν το 1916 οι δύο άνδρες γνωρίζονταν στη Ζυρίχη μέσω του σπουδαίου καθηγητή Κοινωνιολογίας στο οικείο Πανεπιστήμιο Αβροτέλη Ελευθερόπουλου (1869-1963).
Το αιφνίδιο γέρμα
Στις 15 Ιανουαρίου 1962, τη μοιραία εκείνη ∆ευτέρα, στην καρδιά του Βερολίνου έδυσε άωρα και αιφνιδιαστικά το άστρο του Πέτρου Σωκρ. Κόκκαλη, την πόλη που τόσο πολύ εμπιστεύθηκε και λάτρευσε, πάνω στον βωμό της ευθύνης και των ιδεωδών του, αφήνοντας πίσω του μία πικρή απογοήτευση και μία θλιμμένη ματαίωση τόσο στην οικογένειά του όσο και στη διεθνή ιατρική κοινότητα. Επιθυμία του ιδίου ήταν να ταφεί στην Ελλάδα, γι’ αυτό και η σορός του μεταφέρθηκε αεροπορικώς στην Αθήνα με άδεια που έδωσε προσωπικά ο τότε πρωθυπουργός της χώρας και παλαιός του γνώριμος και φίλος Κωνσταντίνος Καραμανλής. Στις 29 Ιανουαρίου 1962, η αττική γη δέχθηκε με δάκρυα στα φιλόξενα σπλάχνα της το εκλεκτό της τέκνο!
