Ο Σάμιουελ Γκρίντλεϊ Χάου γεννήθηκε στις 10 Νοεμβρίου του 1801, στη Βοστώνη της Μασαχουσέτης. Μεγάλωσε μέσα σε μια οικογένεια που είχε εμπορικές επιχειρήσεις. Ο ίδιος σπούδασε αρχικά στο Πανεπιστήμιο Μπράουν και κατόπιν ιατρική στο Πανεπιστήμιο Χάρβαρντ, από όπου αποφοίτησε το 1824. Μετά το τέλος των σπουδών του, διαπνεόμενος από έντονα φιλελληνικά αισθήματα, αποφάσισε να πάει στην Ελλάδα, για να συνδράμει την Ελληνική Επανάσταση. Εκεί πρόσφερε τις υπηρεσίες του και ως γιατρός και ως μαχόμενος. Για ένα διάστημα, μεταξύ 1827 και 1828, επισκέφτηκε την Αμερική, προκειμένου να εξασφαλίσει βοήθεια προς την Ελλάδα από τους φιλέλληνες συμπατριώτες του. Επιστρέφοντας στην Ελλάδα, αξιοποίησε στο έπακρο τα βοηθήματα των Αμερικανών, αναλαμβάνοντας μια σειρά από δράσεις και έργα για την ανακούφιση των εξαθλιωμένων Ελλήνων. Έφυγε από την Ελλάδα το 1830 για λόγους υγείας. Τιμήθηκε για την προσφορά του στον ελληνικό Αγώνα με τον τίτλο του «Λαφαγιέτ της Ελληνικής Επανάστασης» και το 1835 η ελληνική κυβέρνηση τον τίμησε απονέμοντάς του τον Μεγαλόσταυρο του Σωτήρος. Επανήλθε, βέβαια, στην Ελλάδα δύο φορές ακόμη, το 1844 καθώς και το 1867. Την τελευταία φορά για να βοηθήσει στην Κρητική Επανάσταση. Το 1843 παντρεύτηκε στην Αγγλία την Τζούλια Ουώρντ Χάου, τη στιχουργό του αμερικανικού εμβατηρίου “Battle Humn of the Republic”, και απέκτησε πέντε παιδιά. Κατά τα χρόνια της επιστροφής στην πατρίδα του, ασχολήθηκε με θέματα που αφορούσαν τους τυφλούς, εφαρμόζοντας τεχνικές ανάγνωσης και ιδρύοντας μάλιστα και ένα πρότυπο ίδρυμα τυφλών. Ασχολήθηκε επίσης και με παιδιά με διανοητικά προβλήματα. Αγωνίστηκε και για την κατάργηση της δουλείας. Πέθανε τον Ιανουάριο του 1876, στη Βοστώνη.
Τα χρόνια της νεότητας στην Αμερική
Το υπόβαθρο της μετακίνησής του στην Ελλάδα.
Oπως ήδη αναφέρθηκε, ο Σάμιουελ Χάου γεννήθηκε στη Βοστώνη και υπήρξε μέλος μιας εύπορης οικογένειας. Η μητέρα του, Πάττη Γρίδλεϋ, στην οποία πιθανόν να όφειλε και την ευαισθησία του, υπήρξε μια όμορφη, καλοσυνάτη, ευαίσθητη γυναίκα και στοργική μητέρα. Χαρακτηριστικό δείγμα της ευαισθησίας της μητέρας του –όπως ο ίδιος ο Σάμιουελ το θυμόταν και το αφηγούνταν μέχρι τις τελευταίες μέρες της ζωής του και μας το παραθέτει χαρακτηριστικά ο ∆ιονύσιος Π. Καλογερόπουλος στο έργο του Σύντομος βιογραφία του Σάμιουελ Χάου (∆ιονύσιος Π. Καλογερόπουλος, Σύντομος βιογραφία του Σάμιουελ Χάου, στο: Αμερικανοί Φιλέλληνες, Αθήνα 1935, σ. 3)– αποτελεί το περιστατικό σύμφωνα με το οποίο ο μικρός Σάμιουελ είχε διαπράξει μια αταξία στη θάλασσα κατά τη διάρκεια της οποίας κινδύνευσε να πνιγεί. Τότε, λοιπόν, τον ανακάλυψε ο πατέρας του και τον παρέπεμψε στη μητέρα του, για να τον δείρει. Η μητέρα του όμως, αντί να τον δείρει, τον αγκάλιασε.
Ο πατέρας του, Τζόζεφ Νηλς Χάου, ήταν πλοιοκτήτης και πολιτικά διέκειτο ευνοϊκά προς την παράταξη των ∆ημοκρατικών, γεγονός που επηρέασε την επιλογή του σχετικά με τις σπουδές των παιδιών του, καθώς επέλεξε οι κολεγιακές σπουδές του γιου του, Σάμιουελ, να γίνουν στο Πανεπιστήμιο Μπράουν της Πρόβιντανς και όχι στο Πανεπιστήμιο Χάρβαρντ. Έτσι, ο Σάμιουελ σπούδασε αρχικά στο Πανεπιστήμιο Μπράουν, αλλά αμέσως μετά την αποφοίτησή του, το 1821, με δική του πρωτοβουλία ακολούθησε σπουδές ιατρικής στο Πανεπιστήμιο Χάρβαρντ, απ’ όπου μάλιστα ανακηρύχθηκε διδάκτωρ ιατρικής, το 1824. Αξίζει, επίσης, στο σημείο αυτό να επισημανθεί πως οι πρόγονοι της οικογένειάς του υπήρξαν αγωνιστές στον απελευθερωτικό αγώνα των Αμερικανών (Καθημερινή, 25.3.1985). Το γεγονός αυτό συντέλεσε προφανώς στο ότι ο Σάμιουελ υπήρξε δεινός υπέρμαχος της ελευθερίας και εξηγεί ενδεχομένως το έμφυτο αίσθημα ενσυναίσθησης, το οποίο τον παρεκίνησε να συνδράμει έμπρακτα στον Αγώνα της Επανάστασης των Ελλήνων για την ανεξαρτησία.
Το αλτρουιστικό αίσθημα του Σάμιουελ Χάου, που εκφράστηκε ως πράξη προσφοράς και αυτοθυσίας απέναντι στον ελληνικό λαό, αποδεικνύει αρχικά η μετάβασή του στην επαναστατημένη Ελλάδα κατά την περίοδο 1825-1830 (με μία διακοπή μεταξύ Νοεμβρίου 1827 και Νοεμβρίου 1828). Σχεδόν αμέσως μετά το πέρας των σπουδών του, και παρά τις αντιρρήσεις της οικογένειάς του και την έλλειψη χρημάτων, πιθανόν τον Απρίλιο του 1825 ο νεαρός Σάμιουελ, διαπνεόμενος από το φιλελληνικό πνεύμα, κατόρθωσε να έλθει στην Ελλάδα και να λάβει μέρος στην Επανάσταση εναντίον των Τούρκων. Απόφαση ηρωική, μεγαλειώδης και σπάνια, ιδιαίτερα για έναν νέο άνθρωπο. Ταιριαστή όμως με την προσωπικότητα του νέου, αν αναλογιστεί κανείς το αίσθημα φιλαλληλίας του Σάμιουελ, συνδυαζόμενο με μια σειρά από συγκυρίες που το ενίσχυσαν.
Αρχικά, ας σημειωθεί πως η απόφαση του Χάου ελήφθη σε μια περίοδο που το πνεύμα του φιλελληνισμού είχε διαδοθεί και είχε αφυπνίσει την κοινή γνώμη των Αμερικανών πολιτών, καθώς και ο ίδιος ο πρόεδρος των ΗΠΑ, Μονρόε, είχε εκφράσει τη συγκίνησή του απέναντι στα δεινά που υφίστατο το ελληνικό έθνος και είχε διακηρύξει πως ήταν αδύνατο να μένει κανείς ασυγκίνητος και απαθής απέναντι σε αυτά. Επιπλέον, πιο συγκεκριμένα στη Βοστώνη, ο γνωστός φιλέλληνας και φίλος του Αδαμάντιου Κοραή, Έντουαρτ Έβερετ, είχε γνωστοποιήσει την ελληνική κατάσταση, προκειμένου να ευαισθητοποιήσει και κατ’ επέκταση να κινητοποιήσει τους εκεί φιλέλληνες να βοηθήσουν τους επαναστατημένους Έλληνες. Και όπως ήταν φυσικό, ο νεαρός ιδεαλιστής Σάμιουελ Χάου, υπέρμαχος της ελευθερίας και της δημοκρατίας και ένθερμος οπαδός του φιλελληνισμού, δεν έμεινε απλός παρατηρητής (Καθημερινή, 24-25.3.1985).
Αξίζει στο σημείο αυτό να σημειωθεί το γεγονός πως και η παιδεία του ίδιου του νέου συνέτεινε στην ενίσχυση του φιλελληνικού του αισθήματος. Γράφει ο ίδιος ο Χάου στις 8 Σεπτεμβρίου 1825, ευρισκόμενος στην Κρήτη: «Φλέγομαι υπό της επιθυμίας να τύχω ευκαιρίας όπως εκδράμω εις το εσωτερικόν της Κρήτης διά να ίδω και απολαύσω τας σκηνάς τας οποίας με τόσον ωραία χρώματα εξεικόνισεν ο Σαβάου [Σ.τ.Μ. Γάλλος περιγράψας την Κρήτην κατά τον δέκατον όγδοον αιώνα]» (Σάμιουελ Χάου, Σάμιουελ Χάου: Ημερολόγιο από τον Αγώνα 1825-1829, Αθήνα 1971, σ. 72). Ήταν όμως και η περίοδος κατά την οποία είχε γίνει ευρέως γνωστή και η δράση του Λόρδου Βύρωνα στα ελληνικά δρώμενα. Και ο Σάμιουελ, πέραν της επιστημονικής του ενασχόλησης με την ιατρική επιστήμη, είχε εντρυφήσει και στη φιλολογία, με ιδιαίτερο ενδιαφέρον προς τα ποιήματα του Λόρδου Βύρωνα.
Στο σημείο αυτό, αντλώντας πιο προσωπικές πληροφορίες από το Σάμιουελ Χάου: Ημερολόγιο από τον Αγώνα 1825-1829, είναι ανάγκη να προσθέσουμε και το γεγονός ότι η περίοδος κατά την οποία ο Σάμιουελ αποφάσισε να πάει στην Ελλάδα, ήταν μια περίοδος δυσάρεστη και συναισθηματικά φορτισμένη για τον ίδιο –πέρα από τις ιδεαλιστικές του αναζητήσεις– και σε προσωπικό επίπεδο. Το συναισθηματικό αδιέξοδο στο οποίο είχε περιέλθει μετά την ερωτική απογοήτευση που προέκυψε από τη διάλυση του δεσμού του με την αγαπημένη του, Σοφία Χάιατ, φαίνεται πως πυροδότησε την ήδη υπάρχουσα επιθυμία του σχετικά με την επιδίωξη μιας έμπρακτης προσφοράς προς την αγωνιζόμενη Ελλάδα. Στην προσέγγιση αυτή αξίζει να επισημανθεί ακόμη και η ανασφάλεια που ένιωθε ο Χάου, η οποία προέκυπτε από την ιατρική του ειδικότητα και την αδυναμία για γρήγορη οικονομική αποκατάσταση, δεδομένα που αποτελούσαν τροχοπέδη στην ευόδωση της σχέσης του με την αγαπημένη του. Η ειδικότητα του χειρουργού, που κατείχε, απαιτούσε μακροχρόνια εξάσκηση και εμπειρία, προκειμένου να του εξασφαλίσει επαγγελματική καταξίωση και οικονομική ανεξαρτησία. (θ΄-ι΄)
Ενδεικτικά της κατάστασης που μόλις περιγράφηκε είναι τα λόγια του ίδιου του Σάμιουελ Χάου σε απόσπασμα από την πρώτη επιστολή που στέλνει προς τον πατέρα του από την Ελλάδα, τον Μάρτιο του 1825: «Αγαπητέ μου πάτερ, Ευρίσκω επί τέλους καλήν ευκαιρίαν να γράψω απ’ ευθείας εις την Αμερικήν και να σας περιγράψω λεπτομερώς την κατάστασίν μου, τας ελπίδας μου και τα συναισθήματά μου. Πρώτον χαίρω ειλικρινώς διότι ήλθον εις την Ελλάδα. Πιστεύω ότι, ανεξαρτήτως από των υπηρεσιών τας οποίας θα προσφέρω υπέρ της ελευθερίας, θα δυνηθώ να προοδεύσω ενταύθα περισσότερον εντός ενός έτους ή όσον θα προώδευον εις την Βοστώνην εντός πέντε ετών. Ομιλώ ευχερώς την γαλλικήν γλώσσαν, ήρχισα να ομιλώ την ελληνικήν και να εκμανθάνω την ιταλικήν. Η κατάταξίς μου ως ιατρού εις τον στρατόν επραγματοποιήθη, δεν θ’ αναλάβω όμως τα καθήκοντά μου προ της ενάρξεως των επιχειρήσεων, αίτινες προβλέπεται ότι θ’ αρχίσωσι πολύ ταχέως. Ως προς τον μισθόν μου, ουδέν λαμβάνω ούτε μ’ ενδιαφέρει τούτο. Αφού η κυβέρνησις δεν είνε εις θέσιν να θρέψη και να ενδύση τους πτωχούς και δεινοπαθούντας στρατιώτας, η καρδιά μου δεν μου επιτρέπει να ζητήσω χρήματα, όταν μάλιστα διά της ιδιαιτέρας εξασκήσεως του επαγγέλματός μου δύναμαι να εξασφαλίζω τα προς το ζην». (3-4)
Χειρουργός και μαχητής στην ελληνική επανάσταση
«Ήρχισα ήδη να κατανοώ ότι ώφειλον να πολεμήσω ως κοινός στρατιώτης, ή να υποχωρήσω».
Στο τέλος του 1824 ή στις αρχές του 1825 και μετά από ένα μεγάλο και δύσκολο ταξίδι, ο Σάμιουελ Χάου αποβιβάστηκε στη Μονεμβασιά, στο οχυρό που δεν δίστασε να το παρομοιάσει με το Γιβραλτάρ, και φέροντας συστατική επιστολή από τον Έντουαρτ Έβερετ προς τον πολιτικό του Αγώνα Γεώργιο Γλαράκη, απευθύνθηκε στην τοπική κυβέρνηση. Έπειτα πήγε στο Ναύπλιο και τον Μάρτιο του 1825 διορίστηκε ιατροχειρουργός στο στρατόπεδο της Πάτρας. Παρά τις αντίξοες συνθήκες που αντιμετώπισε στη μαχόμενη Ελλάδα, προσαρμόστηκε εύκολα και ορίστηκε κατόπιν χειρουργός στο σώμα του Αλέξανδρου Μαυροκορδάτου, το οποίο αντιμετώπιζε τον Ιμπραήμ στη Μεσσηνία. Συντέλεσε καθοριστικά στη δημιουργία ενός πρόσκαιρου νοσοκομείου και σε μια υπηρεσία μεταφοράς τραυματιών.
Οι ανάγκες όμως της μαχόμενης χώρας απαιτούσαν και τη συμμετοχή του στο πεδίο της μάχης. Γράφει σχετικά στο ημερολόγιο: «Ήρχισα ήδη να κατανοώ ότι ώφειλον να πολεμήσω ως κοινός στρατιώτης, ή να υποχωρήσω, πράγμα το οποίον ουδέποτε θα έπραττον». (σ. 9) Και έτσι μεταλλασσόταν συχνά από στρατιώτης σε γιατρό και το αντίστροφο, όπως ο ίδιος περιγράφει την 26η Απριλίου 1825, αναφερόμενος σε γεγονότα σχετικά με την επίθεση των Τούρκων κατά του Νεοκάστρου: «Ευρισκόμην εις εξαίρετον διάθεσιν και θα ελάμβανον μέρος εις την μάχην με όλην την αγαλλίασιν του κόσμου». Και την επόμενη ακριβώς ημέρα αναφέρει: «Χωρικοί ελθόντες εις το στρατόπεδόν μας με προσεκάλεσαν να ίδω ένα ποιμένα πυροβοληθέντα υπό των στρατιωτών κατά την άμυνα του ποιμνίου». (σ. 16)
Παρά τον ζήλο του για προσφορά και την ακαταπόνητη δράση του, δεν ήταν λίγες οι φορές που το ηθικό του κάμφθηκε και η ψυχολογική του κατάσταση μεταστρεφόταν απότομα από τη μία μέρα στην άλλη. Έγραφε για παράδειγμα στις 4 Μαΐου του 1825: «Όλα είναι σύγχυση εδώ˙ είναι ανάγκη να βάλω τις αποσκευές μου στο άλογό μου αν πρέπει να το σκάσω. Αυτή μπορεί να είναι η τελευταία φορά που γράφω». Ενώ δύο μέρες αργότερα, στις 6 Μαΐου του 1825: «Η μέρα είναι ωραία, αν και αρχίζει να ζεσταίνη και η χώρα αρχίζει ν’ αποκτά αυτή την ωραία όψη που της δίνει το φυτρωμένο γρασίδι». (ιθ΄)
Μετά την πτώση του Παλαιοκάστρου και με διάχυτη την αβεβαιότητα για την τύχη του Αλέξανδρου Μαυροκορδάτου, ο πρόεδρος Γεώργιος Κουντουριώτης διόρισε τον Χάου αρχίατρο και διέταξε όλους τους γιατρούς να απευθύνονται σε αυτόν για κάθε ζήτημα που αφορούσε τις ιατρικές υποθέσεις. Η προέλαση όμως του Ιμπραήμ στη Μεσσηνία ανάγκασε τον Χάου, από το Νεόκαστρο όπου βρισκόταν, να μεταφερθεί στην Καλαμάτα. Τέλη Μαΐου του 1825, έχει φροντίσει με περισσή επιμέλεια τους τραυματίες του και περιγράφει γλαφυρά την αβεβαιότητα των εξελίξεων εν μέσω πολέμου και τη διάχυτη απειλή του κινδύνου: «Όλοι οι πληγωμένοι μου και σχεδόν οι μισοί του Νικολή διατάχθηκαν να φύγουν […]». Έτσι λοιπόν και ο ίδιος ο Χάου, στις 31 Μαΐου του 1825, κατευθύνθηκε προς την Τριπολιτσά. «Στις 4 μ.μ. ξεκίνησα από Καλαμάτα, αφού νοίκιασα τρία άλογα για την Τριπολιτζά […]».
Στις 3 Ιουνίου, η αμφιβολία για την εξέλιξη των πολεμικών πραγμάτων τον έχει κατακλύσει: «Πιθανώς ο εχθρός νάχη προχωρήσει μέχρι το Λεοντάρι κι έχει δηώσει όλη την Αρκαδία. Ο κίνδυνος πυκνώνει γύρω μας […]». Και η ανησυχία του κορυφώνεται σε αυτή την κρίσιμη στιγμή, λόγω του αβέβαιου της τοποθέτησής του: «Κανένα νέο ακόμα για προορισμό μου, εάν θα τραβήξω για το Μεσολόγγι με τον Κολοκοτρώνη ή για την Πάτρα. Ξέρω και δεν μ’ ενδιαφέρει˙ αλλά δεν επιθυμώ να είμαι εδώ άπρακτος, ενώ χύνεται αίμα. Ο κίνδυνος πυκνώνει σε κάθε μέρος της χώρας». (μστ΄-μζ΄) Έπειτα πήγε στην Ύδρα και αργότερα στο Ναύπλιο. «Σάββατον 25 Ιουνίου – Ανεχώρησα εξ Ύδρας προχθές και έφθασα ενταύθα χθες την νύκτα», εννοεί ότι έφτασε στο Ναύπλιο. Στους Μύλους, μια περιοχή απέναντι από το Ναύπλιο, ο ∆ημήτριος Υψηλάντης με τον στρατό του κατέφεραν ένα πλήγμα κατά του εχθρού και ο Χάου έσπευσε να προσφέρει τις ιατρικές του υπηρεσίες. (54)
Του προτάθηκε να πάει στο στρατόπεδο του Κολοκοτρώνη και μέσα στο γενικότερο κλίμα αμφιβολίας εξέφραζε τους ενδοιασμούς του στο ημερολόγιό του, στις 17 Αυγούστου του 1825: «Θέλω να πάω στο στρατόπεδο του Κολοκοτρώνη, αλλ’ όλοι εκείνοι που τους θεωρώ φίλους με συμβουλεύουν έντονα να μην ξεκινήσω, γιατί δύσκολα θα γλυτώσω τη ζωή μου από αρρώστεια και ας μην πω διόλου πως θα σκοτωθώ ή θα συλληφθώ αιχμάλωτος από τους Τούρκους. […] Ένα τακτικό σώμα θα με ευχαριστούσε εμένα περισσότερο, αλλ’ ίσως δεν θα ήταν τόσο πλεονεκτικό, κατά λόγον σκοπιμότητος, όσο το στρατόπεδο όπου θα μπορούσα να μάθω πολύ περισσότερα». (ια΄)
«23 Αυγούστου – Την εσπέραν εκλήθην υπό του εκτελεστικού Σώματος, μου προέτειναν δε να μεταβώ εις Κρήτην ως ιατρός. – Είμαι έτοιμος απήντησα». Από τον Σεπτέμβριο, λοιπόν, του 1825 και για έναν μήνα περίπου βρέθηκε στη Γραμβούσα της Κρήτης, στο φρούριο όπου διοικητής ήταν ο ∆ημήτριος Καλλέργης και όπου αναμένονταν ενισχύσεις από την κυβέρνηση του Ναυπλίου, προκειμένου οι Κρήτες να εξεγερθούν. Στις 25 Νοεμβρίου του 1825 βρέθηκε στην Αθήνα και εντυπωσιάστηκε από τη μεγαλοπρέπεια των αρχαίων μνημείων της. Από εκεί τον ∆εκέμβριο μετέβη στη Σαλαμίνα και από τον Ιανουάριο του 1826 έως τον Οκτώβριο του ίδιου χρόνου ανέλαβε τη θέση του πρώτου ιατροχειρουργού στα δύο νοσοκομεία του Ναυπλίου (Παγκόσμιο Βιογραφικό Λεξικό, Χάου [Howe], Σάμιουελ Γκρίντλυ, Αθήνα 1999, τ. 10, σσ. 401-402).
Στις 30 Απριλίου του 1826, σε μια επιστολή προς τον φίλο του Σάμψων, ο Χάου εκφράζει τα επικριτικά σχόλιά του για την αδιαφορία των Ευρωπαίων απέναντι στο πολιορκημένο Μεσολόγγι ως εξής: «Επί δέκα μήνας οι οφθαλμοί της χριστιανικής Ευρώπης ήσαν εστραμμένοι προς το Μεσολόγγι. Έβλεπον τους κατοίκους του αγωνιζομένους εν τω μέσω απεριγράπτων δεινοπαθημάτων κατά της φρίκης του πολέμου και της πείνης. […] Όλα ταύτα ήσαν γνωστά, αλλά δεν ηγέρθη ουδέ εις προς υπεράσπισιν δάκτυλος μέχρις ότου επήλθεν η μοιραία καταστροφή». Και συνεχίζει χαρακτηρίζοντας όνειδος του αιώνα την εγκατάλειψη εκατομμυρίων χριστιανών στη βάσανο του τουρκικού ζυγού. (106) Στις 8 Ιουνίου του 1826, ο Χάου, απογοητευμένος από όλους αυτούς που εγκατέλειψαν την Ελλάδα την κρίσιμη ώρα του κινδύνου, εκφράζει, μέσω μιας επιστολής προς τον φίλο του Ουίλιαμ, το σχέδιό του να συμπράξει με μια ομάδα νεαρών Γάλλων αξιωματικών, με απώτερο σκοπό να ενθαρρύνει τους Έλληνες να συνεχίσουν τον κλεφτοπόλεμο σε περίπτωση που εγκαταλειφθεί κάθε οργανωμένη αντίσταση στην Ελλάδα. (115)
Τον Νοέμβριο του 1826 ανέλαβε την τακτική χειρουργική υπηρεσία του στόλου, όπως παραδίδει ο ίδιος στο ημερολόγιό του: «Μετά τον διορισμόν μου ως διευθυντού του υγειονομικού τμήματος του στόλου επεβιβάσθην χθες εξ Ύδρας της ατμοκινήτου φρεγάτας “Καρτερίας”, επί της οποίας θα υπηρετώ ως αρχιχειρουργός». (121) Και έτσι έλαβε μέρος στις ναυτικές επιχειρήσεις στα νησιά Ύδρα, Πόρο, Σαλαμίνα και σε Πειραιά και Φάληρο κατά την περίοδο της πολιορκίας της Αθήνας, έως τον Απρίλιο του 1827.
Την ίδια χρονιά, το 1827, ίδρυσε μαζί με τον συμπατριώτη του John Russ το νοσοκομείο στον Πόρο και ανέλαβε την περίθαλψη του άμαχου πληθυσμού και τη διανομή των αμερικανικών βοηθημάτων για τον επισιτισμό του εξασθενημένου λαού. Στο ημερολόγιό του ο Σάμιουελ Χάου περιγράφει αναλυτικά την περιήγησή του σε διάφορα μέρη του ελληνικού χώρου όπου διετίθεντο τα βοηθήματα προς τις ευπαθείς οικογένειες. Για παράδειγμα, στις 18 Ιουλίου του 1827 από το Άστρος περιγράφει χαρακτηριστικά τη διανομή αλευριού σε φτωχές οικογένειες της περιοχής, που ζούσαν κάτω από συνθήκες πλήρους εξαθλίωσης. Και στις 9 Οκτωβρίου του ίδιου χρόνου γράφει από την Πάρο: «Μετά την σύνταξιν του καταλόγου των πτωχών και την διανομήν των σχετικών αποδείξεων εις τας οικογενείας, ηρχίσαμεν την διανομήν. ∆ιενείμαμεν άλευρον εις τριακοσίας δέκα οικογενείας». Όπως ήταν φυσικό λοιπόν, οι συνθήκες παντελούς ένδειας που αντιμετώπισε στις δράσεις αυτές ενίσχυσαν έτι περαιτέρω το φιλανθρωπικό του αίσθημα.
Στο σημείο αυτό χρήσιμο θα ήταν να συμπεριληφθεί και να αναδειχθεί η ανυπόκριτη και οξεία κριτική του Χάου απέναντι στον λαό που τόσο πρόθυμα έσπευσε να βοηθήσει. Στάση που ανεπιφύλακτα συνάδει με το ηθικό μεγαλείο της προσωπικότητάς του, με τη δυτική παιδεία του αλλά και με την εκρηκτικότητα της νεότητας. ∆ιαβάζουμε ενδεικτικά στο ημερολόγιό του ένα από τα πολλά και δριμύτατα σχόλιά του για τους Έλληνες: «Και πιστεύω ότι αν κατέβαινε από τον ουρανό ο Αρχάγγελος Μιχαήλ μ’ ένα τάγμα αγγέλων για να πολεμήση, θα έλεγαν ότι τα κίνητρά του είναι εντελώς εγωιστικά». (κδ΄) Στηλίτευε βέβαια το ίδιο επικριτικά και πολλούς από τους ξένους που συμμετείχαν στον Αγώνα ή τους ξένους που διέδιδαν χαλκευμένες ειδήσεις σχετικά με την Ελληνική Επανάσταση και σχετικά με τις νίκες ή τις ήττες των Ελλήνων, ανάλογα με τα ιδιοτελή συμφέροντά τους. Η αλήθεια ωστόσο είναι ότι την ίδια ειλικρινή επίκριση επεφύλαττε πολύ συχνά και προς τον ίδιο του τον εαυτό. Το γεγονός αυτό, σε συνδυασμό με τη διαχρονικά ακλόνητη αφοσίωσή του στην Ελλάδα, αναδεικνύει την ανυστερόβουλη και πηγαία επιθυμία του να βοηθήσει ουσιαστικά και σε βάθος.
Ενόσω λοιπόν καταφέρεται έντονα και αυστηρά κατά όλων των παραπάνω, διερωτάται και ο ίδιος εν είδει μιας προσπάθειας για αυτεπίγνωση: «Και είναι αυτός ο λαός στην υπόθεση του οποίου είμαι και εγώ στρατευμένος; Και του οποίου τα αισθήματα και φόβους κάνω δικά μου; Αλλοίμονο, έχουν μολύνει μίαν υπόθεση, την πιο δίκαιη, με πράξεις διαβολικώτατες και σχεδόν τόσο κακές, όσο και των απανθρώπων εχθρών τους. Αλλά ο φιλάνθρωπος θα πει: “Αν είναι τόσο εξαχρειωμένοι, τόσο περισσότερη ανάγκη καλυτερεύσεως έχουν”». Ο προβληματισμός του αυτός προέκυψε μετά τη μανιώδη δολοφονία διακοσίων Τούρκων αιχμαλώτων από Υδραίους, ως αντεκδίκηση για την ανατίναξη ενός καραβιού από έναν Τούρκο σκλάβο. (μα΄)
Η «φιλάνθρωπος» επίσκεψη στην Αμερική και η επάνοδος στην Ελλάδα
Η δράση στην Αίγινα υπέρ του καταπονημένου ελληνικού λαού.
Τον Νοέμβριο του 1827, ο Χάου επέστρεψε στην Αμερική και έτυχε θερμής υποδοχής από τους συμπατριώτες του, καθώς ήταν πρόσωπο γνωστό για τη φιλελληνική του δράση από τον αμερικανικό Τύπο. Μετά λοιπόν από ένα μεγάλο ταξίδι, τον Φεβρουάριο του 1828 ο Χάου έφτασε στη Νέα Υόρκη, ως μέλος μιας ειδικής αποστολής της ελληνικής κυβέρνησης με στόχο τη συλλογή εράνων για την κάλυψη των αναγκών της Ελλάδας. Είχε ταξιδέψει με το πλοίο «Ιωάννα», το οποίο είχε προηγουμένως φτάσει στο Ναύπλιο με προμήθειες για τον ελληνικό λαό. Σχεδόν αμέσως μετά την άφιξή του, απευθύνθηκε στο φιλελληνικό κομιτάτο της Αμερικής, προκειμένου να μεταφέρει επιστολή της ελληνικής κυβέρνησης αλλά και δική του. Οι επιστολές παρουσίαζαν τις συνθήκες εξαθλίωσης και ανέχειας στις οποίες ήταν αναγκασμένοι να ζουν οι αγωνιζόμενοι και άμαχοι Έλληνες.
Πιο συγκεκριμένα, ο Χάου στην επιστολή του επεσήμαινε το γεγονός ότι πολλοί από τους τραυματίες του πολέμου έχαναν τη ζωή τους όχι εξαιτίας της σοβαρότητας των τραυμάτων τους, αλλά λόγω της έλλειψης νοσοκομείου, επιμελούς φροντίδας και τροφής. Έγραφε μάλιστα: «Η θέσις του ιατρού εις τας περιπτώσεις ταύτας είνε τωόντι οδυνηρά, καθόσον είνε υποχρεωμένος να παρίσταται μάρτυς της δυστυχίας χωρίς να δύναται να προσέλθη αρωγός, ευρίσκει δε την εξάσκησιν του επαγγέλματός του ανωφελή εξ ελλείψεως των κοινοτάτων επιτηδείων της ζωής». (187) Έκανε έκκληση, λοιπόν, προς τους συμπατριώτες του να συνδράμουν για τη δημιουργία νοσοκομείου στην Ελλάδα, αναδεικνύοντας την αποτελεσματικότητα του ήδη ιδρυθέντος πρόχειρου νοσοκομείου στον Πόρο. Πρότεινε μάλιστα, εάν ευοδωθεί το σχέδιό του και ιδρυθεί το νοσοκομείο, να αναλάβει ο ίδιος τη διεύθυνση και την επιστασία της οργάνωσής του, αλλά όσον αφορά τη διαχείριση πρότεινε να ανατεθεί σε κάποιον επιφανή Έλληνα, όπως τον Αλέξανδρο Μαυροκορδάτο ή τον Ανδρέα Μιαούλη. (189)
Στη συνέχεια, ο Χάου επισκέφθηκε την οικογένειά του στη Βοστώνη. Αλλά και από εκεί δεν έπαυε να προωθεί το φιλανθρωπικό του έργο και να διεκδικεί τη βοήθεια για την Ελλάδα. Συγκέντρωνε τα ονόματα γνωστών φιλελλήνων με στόχο να τους στείλει επιστολές, στις οποίες θα περιέγραφε τη δεινή κατάσταση της Ελλάδας ως αυτόπτης μάρτυρας, προκειμένου η μαρτυρία του να λειτουργήσει ως τεκμήριο αλήθειας και να πεισθούν να βοηθήσουν τη χειμαζόμενη χώρα. Ήταν όμως μια περίοδος που ο φιλελληνισμός είχε πληγεί και ο Χάου συναντούσε πολλά εμπόδια στο φιλανθρωπικό του έργο, όπως αποτυπώνεται και σε μια επιστολή του προς τον φίλο του Στόουν: «Ευρίσκω τον φιλελληνισμόν της Βοστώνης εις το τελευταίον στάδιον της παρακμής του, δεν βλέπω δε μέσον τι θεραπείας προς αναζωογόνησίν του». (189)
Στο πλαίσιο αυτό, σε μια προσπάθεια να αφυπνίσει το νωθρό αίσθημα των φιλελλήνων συμπατριωτών του και παρακινημένος από τους φίλους του, συνέγραψε την Ιστορική σκιαγραφία της Ελληνικής Επανάστασης. Πρόκειται για ένα σχεδιάγραμμα της Επανάστασης στο οποίο επιχείρησε να αποτυπώσει τα ιστορικά γεγονότα του Αγώνα όπως ο ίδιος τα έζησε τα προηγούμενα χρόνια, αλλά εμπεριείχε και παρατηρήσεις γεωπολιτικές, κοινωνιολογικές και χαρακτηρισμούς σύγχρονων Ελλήνων που είχε γνωρίσει ο ίδιος ο Χάου. Το εγχείρημά του υπήρξε μεγαλόπνοο μεν και αυθεντικό, ανακριβές δε και ατυχές. Ο λόγος ήταν ότι βιάστηκε να το ολοκληρώσει στο διάστημα των τελευταίων μηνών της διαμονής του στην Αμερική, εν μέσω πληθώρας υποχρεώσεων για την προώθηση των σκοπών του φιλελληνισμού.
Επίσης, η ενθουσιώδης ιδιοσυγκρασία του Χάου, ιδίως σε ό,τι αφορούσε τα ελληνικά ζητήματα, τον προέτρεπε να εξάρει τα προτερήματα των Ελλήνων και δεν του επέτρεψε να αποτυπώσει επαρκώς τα λάθη τους. Έτσι, το έργο του δεν μπόρεσε να αποβεί αντικειμενικό και να χαρακτηριστεί ιστορικό. Αυτό βέβαια δεν σημαίνει ότι έγραψε σκοπίμως ανακρίβειες ή ότι διαστρέβλωσε τα γεγονότα. Το γεγονός μάλιστα ότι ο ίδιος ο Χάου συνειδητοποίησε τις ατέλειες του έργου του και κάποια χρόνια αργότερα συγκέντρωσε όλα τα αντίτυπα και τα έκαψε επιβεβαιώνει τον καλοπροαίρετο σκοπό της πρόθεσής του για τη συγγραφή του έργου, ο οποίος βέβαια δεν επετεύχθη πλήρως από τη σκοπιά της ανάδειξης της ιστορικής αλήθειας, δεν στερείται όμως ουσιώδους ενδιαφέροντος (Σάμιουελ Γκρίντλεϋ Χάου, Ιστορική σκιαγραφία της Ελληνικής Επανάστασης, Αθήνα 1997, εκδόσεις Εκάτη, σσ. 17-19).
Παρ’ όλα αυτά, η φιλότιμη και ποικίλη δράση του, αλλά και οι φιλελληνικές εκκλήσεις και περιοδείες του στην Αμερική, βρήκαν ανταπόκριση, με αποτέλεσμα ο Χάου να αποκομίσει χρηματικές (60.000 δολαρίων) και υλικές προσφορές, που εξασφάλισαν σημαντική βοήθεια για την Ελλάδα.
Η ενθουσιώδης ιδιοσυγκρασία του Χάου τον προέτρεπε να εξάρει τα προτερήματα των Ελλήνων και δεν του επέτρεψε να αποτυπώσει επαρκώς τα λάθη τους.
Στις 12 Νοεμβρίου του 1828, ο Σάμιουελ Χάου επιστρέφει στην Ελλάδα και συγκεκριμένα στην Αίγινα, όπου αναλαμβάνει αμέσως δράση για να συνδράμει τον καταπονημένο ελληνικό λαό και να εκπληρώσει τα σχέδια του φιλελληνικού κομιτάτου της Αμερικής. Αξίζει εδώ να αναφερθεί και ένα περιστατικό που αποτυπώνει το πόσο είχε οικειοποιηθεί τον ελληνικό τρόπο ζωής ο Χάου. Πιο συγκεκριμένα, μετά την επιστροφή του από την Αμερική και ενδεδυμένος καθώς ήταν με ευρωπαϊκά ρούχα δεν έγινε αμέσως αντιληπτός, γιατί όταν βρισκόταν στην Ελλάδα φορούσε φουστανέλλα: «δυσκόλως με αναγνωρίζουσι μεταμορφωμένον με την ευρωπαϊκήν ενδυμασίαν μου. (Σ. Προ της εις την Αμερικήν αναχωρήσεώς του ο Χάου εφόρει φουστανέλλαν)». (193)
Θα απευθυνθεί αρχικά στην κυβέρνηση, προκειμένου να εξασφαλίσει τη συγκατάθεσή της στην επιθυμία του να θέσει την Αίγινα ως κέντρο της επικείμενης δράσης του. Θεώρησε την Αίγινα κατάλληλο μέρος γιατί αποτελούσε έδρα της κυβέρνησης, ήταν σε κεντρικότερο σημείο από τον Πόρο και είχε περισσότερους κατοίκους που πλήττονταν από την ανέχεια και τις στερήσεις. Αφού οργάνωσε την εκφόρτωση στην Αίγινα και εφοδίασε με προμήθειες τους εκεί πτωχούς, τις επόμενες μέρες περιόδευσε σε Επίδαυρο και Πόρο για τη διανομή των βοηθημάτων. Επίσης, συναντήθηκε με εξέχουσες προσωπικότητες της ελληνικής πολιτικής πραγματικότητας, η οποία είχε αλλάξει στο διάστημα που ο ίδιος απουσίαζε. Συνάντησε τον Μιαούλη, τον Τομπάζη, τον Μαυροκορδάτο, τον Σπυρίδωνα Τρικούπη και τον Καποδίστρια.
Για τη συνάντησή του με τον Καποδίστρια και την εντύπωση που αποκόμισε από αυτόν γράφει στο ημερολόγιό του, στις 24 Νοεμβρίου 1828: «Κατά την κρίσιν μου, φαίνεται άνθρωπος τελείως ικανοποιημένος με τον εαυτόν του, ότι κατέχει μεγάλα δώρα ιδιοφυΐας, τα οποία εν τούτοις πραγματικώς στερείται καθ’ ολοκληρίαν. Άνευ σαφούς και συστηματικής διερευνήσεως των πραγμάτων, κρίνει μόνον εκ της εμφανίσεως της επιφανείας, ανίκανος να γενικεύση και να συστηματοποιήση τας βλέψεις του. Αναμφιβόλως κατά τα αισθήματα είνε Ρώσσος, θα ήτο δε περισσότερον τύραννος ή όσον του επιτρέπει το Σύνταγμα, εάν είχεν αρκετήν ετοιμότητα και αποφασιστικότητα όπως άγη και φέρη λαόν οίος οι Έλληνες». (198)
Έπειτα, ο Χάου πληροφορείται ότι ο δόκτωρ Russ έφυγε από την πόλη, αφού προηγουμένως έκλεισε, ελλείψει μέσων, το νοσοκομείο που είχαν ιδρύσει μαζί. Το γεγονός αυτό τον απογοήτευσε πάρα πολύ. Το φιλανθρωπικό του αίσθημα όμως δεν κάμφθηκε και το πνεύμα της φιλαλληλίας, που διαχρονικά τον διακατείχε, εκφράστηκε στη συνέχεια με το ενδιαφέρον που επέδειξε για την τύχη των προσφύγων της Αθήνας και της Στερεάς Ελλάδας, οι οποίοι μαστίζονταν από την ασιτία. Παρότι ενημερώθηκε, σχετικά με αυτούς, ότι απασχολούνταν στις εργασίες για την ανέγερση ορφανοτροφείου και εξασφάλιζαν τουλάχιστον την τροφή τους, ο Χάου δεν ησύχασε. Ως πνεύμα ανήσυχο, φιλάνθρωπο και προνοητικό, τον απασχολούσε η τύχη των προσφύγων μετά την ολοκλήρωση του ορφανοτροφείου. Ήταν τότε, λοιπόν, που συνέλαβε την ιδέα της κατασκευής λιμενοβραχίονα στην Αίγινα, ο οποίος έμεινε γνωστός ως «μόλος των Αμερικανών». Με αυτόν τον τρόπο, ο Χάου, παρέχοντας εργασία σε περίπου πεντακόσια άτομα, θα τα απομάκρυνε από την ασιτία και θα διευκόλυνε τη συνεχή προσέλευση των προσφύγων στην Αίγινα.
Ενδεικτικές του πόσο εναρμονισμένα ισορροπούσε πλέον το συναίσθημα του Σάμιουελ Χάου μεταξύ ευαισθησίας και ορθολογισμού, παρόρμησης και αυτοσυγκράτησης, είναι οι σκέψεις του κατά την περίοδο των εργασιών του λιμενοβραχίονα: «Τοιαύται σκηναί μου εμπνέουν πολλάκις την απόφασιν να δώσω άνευ περαιτέρω βραδύτητος όλας τας προμηθείας όσας έχω, αλλ’ η σκέψις των παρισταμένων δυσχερειών και η πείρα της σχετικής ανεπαρκείας εις τον τρόπον της διανομής με υποχρεώνουσι να κλείω τους οφθαλμούς εις τας ατομικάς περιπτώσεις και μόνον την γενικήν δυστυχίαν να λαμβάνω υπ’ όψιν». (207) Επιβεβαιώνεται έτσι και το γεγονός ότι ο πηγαίος αλτρουισμός του είχε πλέον μετουσιωθεί σε ένα είδος ώριμης ενσυναίσθησης, όπου στη θέση του άλλου έμπαινε πλέον το γενικό καλό του κοινωνικού συνόλου. Και χωρίς αμφιβολία αυτό ήταν αποτέλεσμα και της πείρας που αποκτήθηκε από την τραγική εμπειρία της συμμετοχής στον πόλεμο και της αντιμετώπισης των αντιξοοτήτων του πολέμου.
Ένα άλλο παράδειγμα που επιβεβαιώνει τα παραπάνω αποτελεί και το πώς ο Χάου αντιμετώπισε τους κατοίκους από τα Μέγαρα, που κατατρύχονταν εξίσου από την ένδεια αλλά και από τις επιδρομές των Τούρκων. Όταν οι αντιπρόσωποι των δεινοπαθούντων Μεγαρέων τού περιέγραφαν την κατάσταση των συμπολιτών τους, με σκοπό να τους βοηθήσει, του πρότειναν να μη δώσει αλεύρι στους πληγέντες από την πείνα αλλά σπορά για να τραφούν για μεγαλύτερο χρονικό διάστημα. Ο Χάου αποδέχτηκε την πρότασή τους, ως πιο αποτελεσματική, και τους ζήτησε να δεσμευτούν ότι θα παρείχαν το ένα τρίτο της συγκομιδής, για να λειτουργεί σχολείο στο χωριό καθενός από αυτούς που έλαβαν το βοήθημα της σποράς. «Οι απλοϊκοί χωρικοί εξεπλάγησαν και εσταυροκοπήθησαν, εκφράζοντες συγχρόνως υψίστην χαράν διά το “άγιον πράγμα” και εθαύμαζον ότι ουδέποτε είχεν γεννηθή εις τας κεφαλάς των τοιαύτη ιδέα», έγραφε στο ημερολόγιο στις 27 ∆εκεμβρίου του 1828. (213)
Και συνεχίζει ακαταπόνητος τη δράση του και την επόμενη χρονιά, όπως μας παραδίδεται στο ημερολόγιό του: «7 Φεβρουαρίου 1829. Παρουσιασθείς σήμερον ενώπιον του κυβερνήτου κατά πρόσκλησίν του, τω εξέθηκα τα σχέδιά μου προς ίδρυσιν νοσοκομείου και ορφανοτροφείου θηλέων. Ως προς το νοσοκομείον τον παρεκάλεσα μόνον να ορίση το μέρος το οποίον προετίμα. Ως προς το ορφανοτροφείον εζήτησα την συμβουλήν του». ∆υστυχώς, όμως, οι προτάσεις του αυτές δεν υλοποιήθηκαν. (220) Στις 13 Μαρτίου του 1829, επισκεπτόμενος την ευρύτερη περιοχή της Κορίνθου, πέρασε και από τα Εξαμίλια και βλέποντας την εύφορη γη σκέφτηκε να ζητήσει από την κυβέρνηση πέντε χιλιάδες στρέμματα γης για τη συγκρότηση αποικίας πτωχών οικογενειών που θα ασχολούνταν με τις γεωργικές καλλιέργειες. Χωρίς να χάσει χρόνο, στις 16 Μαρτίου υπέβαλε αίτηση στο Συμβούλιο. Ο Κυβερνήτης ενέκρινε την πρότασή του και παρείχε και συνδρομή για την υλοποίησή της. Ο συνοικισμός στα Εξαμίλια ονομάστηκε Ουασιγκτωνία και φιλοξενούσε 36 οικογένειες, εκ των οποίων οι 26 προέρχονταν από μέρη που υπάγονταν στην Τουρκία. (223-227) Στόχευε να επεκτείνει σταδιακά αυτό το έργο του, όμως λόγοι υγείας τον υποχρέωσαν να επιστρέψει στην πατρίδα του το 1830.
Η ζωή στην πατρίδα
Εκταμιεύοντας το αγωνιστικό βίωμα στην ειρηνική ανθρωπιστική προσφορά.
Ο Σάμιουελ Χάου, επιστρέφοντας στην πατρίδα του τον Ιούνιο του 1830, συνέχισε τις σπουδές του στον κλάδο της οφθαλμολογίας, εξειδικεύτηκε στα θέματα των τυφλών και συνέχισε τη φιλανθρωπική του δράση. Την επόμενη χρονιά, το 1831, ταξίδεψε στην Ευρώπη και επιδόθηκε με εμβρίθεια στη μελέτη των τεχνικών και των συστημάτων διδασκαλίας για τυφλούς που εφάρμοζαν οι Ευρωπαίοι. Κατά την περίοδο της παραμονής του στο Παρίσι, συνέστησε και μια αμερικανο-πολωνική επιτροπή, που διεξήγε εράνους για την προστασία και την περίθαλψη των Πολωνών προσφύγων. Ανέλαβε, δε, ο ίδιος το εγχείρημα της μεταφοράς και της διάθεσης των βοηθημάτων στο Βερολίνο, με αποτέλεσμα να συλληφθεί από τις πρωσικές αρχές και να φυλακιστεί για έξι εβδομάδες.
Μετά την επιστροφή του από το Παρίσι, γνωρίστηκε στη Βοστώνη και συνεργάστηκε με τον γιατρό J. Fisher, γνωστό για την καινοτόμο δράση του στα ζητήματα των τυφλών. Έτσι το 1832 δημιούργησε αρχικά ένα σχολείο τυφλών στο πατρικό του σπίτι στη Βοστώνη, το οποίο εξελίχθηκε στο πρότυπο ίδρυμα τυφλών, το New England Asylum for the Blind. Πρόκειται για το μετέπειτα περίφημο Perkin’s Institution and Massachusetts Asylum for the Blind, τη διεύθυνση του οποίου κατείχε ο Χάου έως το τέλος της ζωής του. Κατόπιν τον διαδέχθηκε ο γαμπρός του, σύζυγος της μεγάλης κόρης του, Ιουλίας, Μιχαήλ Αναγνωστόπουλος. Στο ίδρυμα φοίτησε και η τυφλή και κωφάλαλη συγγραφέας Helen Miller (Παγκόσμιο Βιογραφικό Λεξικό, Χάου [Howe], Σάμιουελ Γκρίντλυ, Αθήνα 1999, τ. 10, σ. 402). Η σύσταση του ιδρύματος αποτέλεσε εγχείρημα υψίστης και βαρύνουσας σημασίας, αν αναλογιστεί κανείς ότι η πιθανότητα της εκπαίδευσης των τυφλών αποτελούσε ουτοπία για εκείνη την εποχή. Στο ίδρυμα λειτούργησε με πρωτοβουλία του Χάου και τυπογραφείο για την εκτύπωση βιβλίων σε κώδικα ανάγνωσης τυφλών. Η προσφορά του Χάου προς τους τυφλούς δεν περιορίστηκε μόνο στο ίδρυμα. Εξέδωσε βιβλία που αφορούσαν σοβαρές παθήσεις, οι οποίες σχετίζονταν με την απώλεια όρασης, και το 1841-42 κυκλοφόρησε οκτάτομη έκδοση της Βίβλου για τυφλούς.
Το 1843, ο Χάου, πιστός πάντα στα ανώτερα ιδεώδη που του υπαγόρευαν την ανάληψη δράσης για τη διεκδίκηση των δικαιωμάτων των κοινωνικά αδύναμων ανθρώπων, δημοσίευσε μελέτη που πραγματευόταν την έρευνά του σχετικά με τα άτομα με μειωμένη διανοητική αντίληψη. Αξιόλογη ήταν επίσης η σχολή που ίδρυσε για την υγιή και αξιοπρεπή ανάπτυξη και για τη μόρφωση των ατόμων με μειωμένη αντιληπτική ικανότητα. Από το 1846, πρωτοστάτησε και συνετέλεσε καθοριστικά στον αγώνα για την κατάργηση της δουλείας. Εξέδωσε για τον σκοπό αυτόν και τρεις εφημερίδες, τον Ελευθερωτή, την Αντιδουλική Σημαία και την Κοινοπολιτεία. Αντιπροσωπευτικό παράδειγμα της ευαισθησίας του απέναντι στο ζήτημα της δουλείας υπήρξε και ένα παλαιότερο περιστατικό, κατά την περίοδο που συμμετείχε στην Ελληνική Επανάσταση: «Από έναν ιερέα και από τον βασιλέα ηγόρασα μίαν μαύρην σκλάβαν, επί της οποίας αμφότεροι είχον δικαιώματα, ένεκα χρέους προς αυτούς της δυστυχούς γυναικός. Επλήρωσα 180 γρόσια, έλαβον παρ’ αυτών απόδειξιν πληρωμής και έγγραφον ομολογίαν, ότι ουδεμίαν είχον πλέον επ’ αυτής απαίτησιν, και την απηλευθέρωσα αμέσως».
Στον Αμερικανικό Εμφύλιο Πόλεμο (1861-1865) υπηρέτησε ως γιατρός στην υγειονομική υπηρεσία των Βορείων. Επιπλέον, υπήρξε ιδρυτής και πρόεδρος (1865-1874) του Συμβουλίου Φιλανθρωπικών Ιδρυμάτων της Μασαχουσέττης και μέλος της επιτροπής για την εξέταση της προσάρτησης της ∆ομινικανής ∆ημοκρατίας στις Ηνωμένες Πολιτείες (1871).
Η συνεισφορά στον κρητικό αγώνα
Η πολύμορφη δράση το 1866-1869.
Ο Σάμιουελ Χάου, σε ηλικία πλέον 66 ετών, μετά τη λήξη του αμερικανικού εμφυλίου πολέμου μεταξύ Νοτίων και Βορείων και καθώς είχε πληροφορηθεί την εξέγερση των Κρητών ενάντια στον τουρκικό ζυγό, εργάστηκε και πάλι για να βοηθήσει την Ελλάδα. Είδε μάλιστα τον αγώνα των Κρητών σαν μια ένοπλη διαπραγμάτευση του «Ανατολικού Ζητήματος», λόγω της στρατηγικής θέσης του νησιού στη νοτιοανατολική πλευρά της Μεσογείου.
Αρχικά, στη Βοστώνη ίδρυσε έναν φιλοκρητικό σύλλογο, για να αναδείξει το κρητικό ζήτημα και να ευαισθητοποιήσει την αμερικανική κοινή γνώμη. Οργάνωσε και συλλαλητήριο στη Βοστώνη για τον ίδιο σκοπό, αλλά και για να παροτρύνει τους συμπατριώτες του να συνεισφέρουν έμπρακτα με έρανο στον αγώνα της Κρήτης. (7) Κατόπιν αυτής της δράσης, ο Χάου επεδίωξε να επικοινωνήσει με την αμερικανική πρεσβεία στην Αθήνα, υπηρεσία που δεν είχε όμως συσταθεί. Τελικά, απευθύνθηκε στον Αμερικανό αντιπρόσωπο στην Κωνσταντινούπολη, για να μεσολαβήσει για τη διάθεση του ποσού που είχε προκύψει από τον έρανο. Από όλη αυτή τη χρονοβόρο διαδικασία, προέκυψε και κάτι θετικό. Οι διαμεσολαβήσεις που έγιναν γνωστοποίησαν ευρύτερα το θέμα του εράνου και προσέλκυσαν και νέες συνεισφορές.
Και στις αρχές Μαΐου του 1867, έσπευσε για μία ακόμη φορά στην Ελλάδα. Ταξίδεψε στην Κρήτη μυστικά, γιατί είχε επικηρυχθεί από την τουρκική κυβέρνηση, και βοήθησε τους κατοίκους της Μεγαλονήσου. Εγκαταστάθηκε, εν τω μεταξύ, στην Αθήνα, όπου ίδρυσε ελληνοαμερικανική επιτροπή (402), και οργάνωσε την υποδοχή και την περίθαλψη των γυναικοπαίδων προσφύγων που αναζητούσαν καταφύγιο στην ηπειρωτική Ελλάδα και στα νησιά του Αιγαίου.
Γράφει χαρακτηριστικά για τις πρώτες στιγμές της δράσης του στο έργο του Κρήτες πρόσφυγες και Αμερικανοί ευεργέτες τους. Μια αναφορά που απευθύνεται σε όσους έδωσαν χέρι βοήθειας στους πρόσφυγες της Κρήτης 1866-1868: «Αμέσως, αφού το έλεγξα προσωπικά, επιβεβαίωσα τον αριθμό, την κατάσταση και τις ανάγκες των προσφύγων της κυρίως Ελλάδας. Υπήρχαν πάνω από 12.000 παντελώς άποροι, που ζούσαν από φιλανθρωπίες, περίπου 2.000 που, εγκαταλείποντας τα σπίτια τους, είχαν εξοικονομήσει αρκετά ή που ήταν σε θέση να κερδίσουν τα προς το ζην. Και συνεχώς έφθαναν νέοι πρόσφυγες… Το μεγαλύτερο μέρος τους ήταν παιδιά τρυφερής ηλικίας. Οι υπόλοιποι ήταν γυναίκες και κάποιοι ηλικιωμένοι. Ζούσαν στριμωγμένοι όλοι μαζί, άλλοι σε στρατώνες, άλλοι σε κτίρια, είκοσι, τριάντα, σαράντα στο κάθε δωμάτιο, καθιστοί ή ξαπλωμένοι στο πάτωμα χωρίς τραπέζια, καρέκλες ή κρεβάτια. Σε αυτή τη θλιβερή κατάσταση, ρακένδυτοι, πεινασμένοι και ανήμποροι» (Σάμιουελ Γκρίντλεϊ Χάου, Κρήτες πρόσφυγες και Αμερικανοί ευεργέτες τους. Μία αναφορά που απευθύνεται σε όσους έδωσαν χέρι βοήθειας στους πρόσφυγες της Κρήτης 1866-1868, Αθήνα 2010, εκδόσεις Εκάτη, σ. 26). Υπήρχαν όμως και περιπτώσεις προσφύγων που δεν ήταν δυνατόν να μετακινηθούν στους στρατώνες, λόγω αναπηρίας για παράδειγμα. Έτσι, οι άνθρωποι αυτοί έμεναν σε στάβλους και σε υποτυπώδη κτίσματα. Πρώτο μέλημα, λοιπόν, του Χάου γι’ αυτούς τους ανθρώπους ήταν να στείλει Αμερικανούς ιεραποστόλους, εφοδιασμένους με χρήματα, για να τους συνδράμουν.
Η προσφορά επεκτεινόταν και σε ραπτικά, για να έχουν οι γυναίκες τη δυνατότητα να πλέκουν ρούχα, ιδίως στην «εποχή των πυρετών», δηλαδή σε περιόδους που οι μέρες ήταν κρύες και υγρές και ο κίνδυνος επιδημίας απειλούσε τους ήδη ταλαιπωρημένους πρόσφυγες. Σε επιστολή που έλαβε ο Χάου μετά την αναχώρησή του από την Ελλάδα, αποτυπώνεται η αναγνώριση της συνεισφοράς του: «Η άφιξη του ∆ρα Χάου, την περασμένη άνοιξη, με χρήματα από την Αμερική για την ανακούφιση των προσφύγων από την Κρήτη, άνοιξε μεγάλους ορίζοντες αποδοτικής απασχόλησης των Κρητικών, αφού σκοπός του ήταν να παρέχει στις γυναίκες και στα κορίτσια δουλειά για την οποία θα πληρώνονταν, αντί να τους δώσει χρήματα χωρίς αντάλλαγμα». Επίσης, δίνονταν χρήματα και σε σχολεία για προμήθειες ραφτικών, ώστε να μάθουν και τα παιδιά να ράβουν και να συνεισφέρουν και αυτά στις προσπάθειες ανατροπής της δεινής θέσης στην οποία είχαν περιέλθει οι πρόσφυγες.
Η φιλανθρωπική προσφορά αφορούσε και την παροχή άμεσης ή έμμεσης ηθικής και ψυχολογικής υποστήριξης των προσφύγων. «Το επόμενο βήμα ήταν να προσπαθήσουμε να σταματήσουμε την πτώση του ηθικού που προκαλεί η έλλειψη απασχόλησης, προσφέροντας στους πρόσφυγες δουλειά», αναφέρει ο ίδιος ο Χάου. (34) Όμως και αυτό το εγχείρημα δεν ήταν εύκολο, παρότι δεν απαιτούσε χρήματα ή υλικά εφόδια. Πρακτικά, η δυσκολία έγκειτο στο γεγονός ότι δεν υπήρχε ζήτηση για εργατικά χέρια. Ουσιαστικά, όμως, έπρεπε να καταπολεμηθεί και η νοοτροπία των προσφύγων που αφορούσε την απροθυμία τους να εργάζονται σε ξένα σπίτια και να σκορπίζει η οικογένειά τους. Το πρόβλημα αυτό επιχείρησε να το αντιμετωπίσει ο Χάου με τη συνδρομή Αμερικανίδων γυναικών, οι οποίες εφοδίασαν τις γυναίκες πρόσφυγες με υλικά για να εργάζονται στο σπίτι, προκειμένου να κατασκευάσουν μεγάλο όγκο χονδροφτιαγμένων τσαντών. Επιπλέον, το σκεπτικό των προσφύγων ότι η εξορία τους ήταν προσωρινή και ότι η επιστροφή τους στην Κρήτη επέκειτο να επιτευχθεί σύντομα, ενίσχυε την απροθυμία τους να δεχτούν λύσεις με μακροπρόθεσμη προοπτική βελτίωσης των συνθηκών ζωής τους και δυσχέραινε σημαντικά τις προσπάθειες αποκατάστασής τους.
Στη συνέχεια, καθώς ο Χάου συνειδητοποιούσε πως με τον καιρό οι πρόσφυγες αυξάνονταν και αυτοί που δεν εργάζονταν και λάμβαναν το καθημερινό επίδομα κινδύνευαν να εξαρτηθούν από αυτό, συνέλαβε την ιδέα πως ήταν ανάγκη να μειωθεί η έξοδος των Κρητικών. Γνώριζε ότι οι ορεινές περιοχές της Μεγαλονήσου δεν είχαν πληγεί από τις τουρκικές επιθέσεις και ότι οι Κρήτες που δεν είχαν μεταναστεύσει είχαν βρει καταφύγιο εκεί. Επομένως, θεώρησε ότι ο εφοδιασμός τους με προμήθειες θα απομάκρυνε τους ανθρώπους από την προοπτική της μετανάστευσης. Ζήτησε, λοιπόν, από την Κεντρική Επιτροπή της Κρήτης να τον βοηθήσει στο έργο του και εξασφάλισε έτσι τη συνδρομή των αρχών του στρατού για την ασφαλή μεταφορά των προμηθειών, την αποφυγή των ληστρικών εφόδων και τη δίκαιη διανομή των βοηθημάτων.
Η πρώτη αποστολή αφορούσε τη μεταφορά φαγητού και ρουχισμού και ανατέθηκε στον θαρραλέο και έμπιστο καπετάν Ηλία Στεκούλη, με την εντολή να παραβιαστούν όσο το δυνατόν λιγότερο οι διεθνείς νόμοι. Η αποστολή υπήρξε επιτυχής και ανακούφισε τους κατοίκους των χωριών και των επαρχιών, ενώ οι ευεργετημένοι έστειλαν ευχαριστήριες επιστολές προς τον Σάμιουελ Χάου. Ακολούθησε και δεύτερη αποστολή, αλλά το κύμα μετανάστευσης των Κρητών δεν περιορίστηκε, καθώς ο Ομέρ πασάς είχε σταδιακά διεισδύσει και στις ορεινές περιοχές. Το μεγαλείο της προσφοράς αυτών των αποστολών, που ανακούφισαν τους ανθρώπους στην Κρήτη, δεν φθίνει βέβαια ούτε στο ελάχιστο, από την αδυναμία να συντελέσει στη μείωση της μετανάστευσης. Στη συνέχεια ακολούθησε αποστολή διανομής ρουχισμού σε Αίγινα, Μήλο, Αθήνα και Άργος.
Μετά την επιστροφή στην πατρίδα του, ο Χάου συνέχισε να πραγματοποιεί περιοδείες και να διεξάγει εράνους για τη βοήθεια της Κρήτης. Εξέδωσε μάλιστα και την εφημερίδα The Cretan για την προώθηση του ίδιου σκοπού.
∆εν πρέπει να αγνοηθεί επίσης το ότι ο Χάου, σε όλο αυτό το διάστημα που εργαζόταν πυρετωδώς για τους πρόσφυγες, δεν έπαυε να παρατηρεί και τη στάση των ξένων δυνάμεων απέναντι στην τουρκική βιαιότητα. ∆εν δίστασε μάλιστα να εκφράσει ακόμη και τη δυσαρέσκειά του για τη στάση αδράνειας της πατρίδας του απέναντι στην ισοπεδωτική τακτική του Ομέρ πασά: «Και ντρέπομαι όταν σκέφτομαι πως, όταν οι Αμερικανοί αξιωματικοί ρώτησαν τι να έκαναν αν πεινασμένες γυναίκες και παιδιά από τις ακτές της Κρήτης τούς ζητούσαν βοήθεια και ικέτευαν να τις αφήσουν να ανέβουν στο πλοίο, η απάντηση ήταν: “Μπορείτε να τις σώσετε, αρκεί αυτό να μην προσβάλει την Τουρκία”! Σώστε τα αρνιά αν ο λύκος δεν έχει αντίρρηση»! (66) Τη στηλίτευση της εξαχρείωσης, της αδικίας και της ανισότητας, που ενέχονται στη ζωώδη φύση του ανθρώπου, ο Σάμιουελ Χάου με έναν πηγαίο και παράδοξο τρόπο την πέτυχε μέσα από την ανιδιοτελή προσφορά, που αναδείκνυε απλοϊκά μα μεγαλειωδώς την ανώτερη φύση του ανθρώπου.
