Στις 22 Ιουλίου 1943, η Αθήνα συγκλονίζεται με μία από τις μαζικότερες και πιο αιματηρές διαδηλώσεις της Κατοχής. Χιλιάδες πολίτες ξεχύνονται στους δρόμους διαμαρτυρόμενοι για τα σχέδια των δυνάμεων του Aξονα να επεκτείνουν τη βουλγαρική κατοχή στη Βόρεια Ελλάδα.
Η κινητοποίηση ξεκινά ως γενική απεργία και μετατρέπεται σε παλλαϊκή διαδήλωση που καταλήγει με δεκάδες νεκρούς και τραυματίες, αλλά επιτυγχάνει τον σκοπό της: την αποτροπή της ενσωμάτωσης της Θεσσαλονίκης και άλλων περιοχών στη βουλγαρική ζώνη διοίκησης.
Από το 1941, η Ανατολική Μακεδονία και η Θράκη έχουν παραχωρηθεί στη Βουλγαρία από τη ναζιστική Γερμανία, στο πλαίσιο της στρατηγικής εξισορρόπησης των συμμαχιών του Aξονα στη Βαλκανική. Η βουλγαρική κατοχή είναι η σκληρότερη απ’ όλες. Η ελληνική γλώσσα απαγορεύεται, τα σχολεία και οι εκκλησίες κλείνουν ή περνούν σε βουλγαρικό έλεγχο, τα ελληνικά τοπωνύμια αλλάζουν, ενώ χιλιάδες κάτοικοι εξορίζονται ή δολοφονούνται. Η εξέγερση του Σεπτεμβρίου του 1941 στη Δράμα και στο Δοξάτο είχε πνιγεί στο αίμα με μαζικές εκτελέσεις αμάχων. Πολλοί Eλληνες των περιοχών αυτών καταφεύγουν πρόσφυγες στην Αθήνα, μεταφέροντας την εμπειρία μιας κατοχής που δεν περιορίζεται στον στρατιωτικό έλεγχο, αλλά επιδιώκει την εθνική και πολιτισμική εξάλειψη.
Το καλοκαίρι του 1943, με την Ιταλία να βρίσκεται σε τροχιά κατάρρευσης και τους Συμμάχους να έχουν αποβιβαστεί στη Σικελία, οι Γερμανοί εξετάζουν την ανακατανομή των ζωνών κατοχής στην Ελλάδα. Κυκλοφορούν πληροφορίες ότι η γερμανική διοίκηση σκοπεύει να παραδώσει και τη Θεσσαλονίκη στους Βούλγαρους, ώστε να διασφαλίσει τη σταθερότητα στη Μακεδονία με έναν «έμπιστο» σύμμαχο, καθώς οι ιταλικές δυνάμεις εμφανίζονται αναξιόπιστες. Η προοπτική αυτή προκαλεί συναγερμό στο εσωτερικό. Οι αντιστασιακές οργανώσεις, οι συνδικαλιστικοί φορείς, αλλά και αστοί πολιτικοί σχηματίζουν ένα ευρύ μέτωπο αντίδρασης. Το ΕΑΜ και η Εθνική Αλληλεγγύη παίζουν καταλυτικό ρόλο στη διοργάνωση, αλλά η συμμετοχή ξεπερνά τα όρια της Αριστεράς: η απειλή δεν είναι πολιτική, αλλά εθνική.
Στις 22 Ιουλίου, η απεργία είναι γενική και η πορεία προς το Σύνταγμα εξελίσσεται σε μαζική διαδήλωση. Πάνω από 100.000 άνθρωποι, εργάτες, φοιτητές, πρόσφυγες από τη Θράκη, γυναίκες και παιδιά κατακλύζουν το κέντρο της Αθήνας. Τα συνθήματα είναι ρητά: «Η Μακεδονία είναι ελληνική», «Κάτω οι Βούλγαροι», «Oχι άλλη κατοχή». Οι δυνάμεις κατοχής, οι γερμανικές και ιταλικές, καθώς και η Χωροφυλακή, απαντούν με πυροβολισμούς. Η Πλατεία Κλαυθμώνος μετατρέπεται σε θέατρο αιματηρής καταστολής. Η 17χρονη Παναγιώτα Σταθοπούλου, μαθήτρια και μέλος της ΕΠΟΝ, όταν είδε τον σημαιοφόρο να πέφτει νεκρός, έτρεξε να πάρει τη σημαία και να την υψώσει μπροστά σε γερμανικό άρμα. Το τανκ την παρέσυρε και τη σκότωσε. Αμέσως μετά, η 19χρονη Κούλα Λίλη, φοιτήτρια της Γαλλικής Ακαδημίας, ανέβηκε πάνω στο ίδιο άρμα και προσπάθησε να ακινητοποιήσει τον οδηγό χτυπώντας τον με το τακούνι της. Eπεσε κι εκείνη νεκρή, από πυρά σχεδόν εξ επαφής.
Δεν ήταν οι μόνες. Ο Θώμης Χατζηθωμάς, φοιτητής του Πολυτεχνείου, ο Θανάσης Τεριακής, και η 23χρονη Επονίτισσα εργάτρια Oλγα Μπακόλα, είναι μερικά μόνο από τα ονόματα που καταγράφηκαν ανάμεσα στους περίπου 15-30 νεκρούς εκείνης της ημέρας, ενώ δεκάδες ακόμη τραυματίστηκαν ή συνελήφθησαν. Η πλειονότητα των θυμάτων ήταν φοιτητές, μαθητές, νέοι εργάτες και εργάτριες που κατέβηκαν στους δρόμους με αυθορμητισμό και αίσθημα ευθύνης απέναντι στο μέλλον.
«Το Comando Piazza Αθηνών, κατόπιν της ανοήτου χθεσινής αποπείρας προς διατάραξιν της δημοσίας τάξεως εν Αθήναις, διέταξεν όπως από της χθες και μέχρι νεωτέρας διαταγής η ελευθέρα κυκλοφορία των πολιτών λήγη την 8ην μ.μ. ώραν. Τα κέντρα και τα δημόσια καταστήματα θα κλείουν την 7.30΄μ.μ.», έγραφε την επομένη η «Καθημερινή», η οποία τελούσε υπό καθεστώς λογοκρισίας.
«Κατ’ ανακοίνωσιν της αστυνομικής Διευθύνσεως Αθηνών διά διαταγής του Ιταλικού Φρουραρχείου Αθηνών, από της πρωΐας της σήμερον και μέχρι της 29ης τρέχοντος μηνός συμπεριλαμβανομένης: Θέατρα, κινηματογράφοι, κέντρα διασκεδάσεως, καμπαρέ, καφενεία, μπαρ, ζαχαροπλαστεία, οινοπωλεία, χαρτοπαικτικαί λέσχαι και γενικώς άπαντα τα δημόσια κέντρα τα περιλαμβανόμενα εντός της δικαιοδοσίας του Comando Piazza Αθηνών θα παραμένουν κλειστά εξαιρέσει των εστιατορίων και οινομαγειρείων, τα οποία θα παραμένουν ανοικτά διά την αποκλειστικήν παρασκευήν φαγητών προς εξυπηρέτησιν του κοινού», κατέληγε.
Πάντως, η κινητοποίηση της 22ας Ιουλίου δεν ήταν μόνο συμβολική. Η θυσία των νέων ανθρώπων που έχασαν τη ζωή τους εκείνη την ημέρα δεν ήταν μάταιη. Η κινητοποίηση του αθηναϊκού λαού απέναντι στο σχέδιο επέκτασης της βουλγαρικής κατοχής στη Βόρεια Ελλάδα οδήγησε τελικά στην αναδίπλωση των αρχών κατοχής: τα σχέδια για την επέκταση της βουλγαρικής ζώνης κατοχής αναβλήθηκαν επ’ αόριστον και δεν υλοποιήθηκαν ποτέ. Το γερμανικό επιτελείο κατάλαβε ότι ένα τέτοιο βήμα θα πυροδοτούσε γενικευμένη εξέγερση, σε μια στιγμή που ολόκληρο το μέτωπο κλονιζόταν.
Επιμέλεια στήλης: Μυρτώ Κατσίγερα, Βασίλης Μηνακάκης, Αντιγόνη-Δέσποινα Ποιμενίδου, Αθανάσιος Συροπλάκης
