Ο Τιμολέων Φιλήμων γεννήθηκε στο Ναύπλιο το 1833 και ήταν γιος του Ιωάννη Φιλήμονος, του ιστορικού της Ελληνικής Επανάστασης, γραμματέα και συναγωνιστή του ∆ημητρίου Υψηλάντη. Σπούδασε νομικά στο Πανεπιστήμιο Αθηνών και έγινε διδάκτωρ Νομικής με άριστα, σε πολύ μικρή ηλικία. Από νεαρή, επίσης, ηλικία ασχολήθηκε με τη δημοσιογραφία, αρχικά στην εφημερίδα Αιών, που εξέδιδε ο πατέρας του (1838-1854), και αργότερα και σε άλλες εφημερίδες και περιοδικά της εποχής του. Ανέλαβε μάλιστα ο ίδιος ο Τιμολέων Φιλήμων να επανεκδώσει τον Αιώνα το 1857, έως το 1887 (κατά διαστήματα). Η δημοσιογραφική του δεινότητα ανέδειξε τη λογιοσύνη, την πολυμάθεια, τη δυναμικότητα, το θάρρος και την ευθυβουλία να εκφράζει τις φιλελεύθερες, καινοτόμες και δημοκρατικές ιδέες του. Το 1863, ως γραμματέας μιας επιτροπής αποτελούμενης από τους Κ. Κανάρη, Θ. Ζαΐμη και ∆. Γρίβα, μετέβη στη ∆ανία για να προσφέρει το στέμμα της Ελλάδας στον βασιλιά Γεώργιο Α΄. Έμεινε κοντά στον Γεώργιο Α΄ ως γραμματέας και δάσκαλός του έως το 1867. Την επόμενη χρονιά πολιτεύτηκε και εκλέχθηκε βουλευτής Αττικής τρεις φορές έως το 1881. Υπήρξε επίσης πρόεδρος της Ιστορικής και Εθνολογικής Εταιρείας την περίοδο 1882-1887 και γραμματέας της διεθνούς επιτροπής για την ανασύσταση των Ολυμπιακών Αγώνων, επιτροπής που ανέλαβε και τη διεξαγωγή των Αγώνων στην Αθήνα, το 1896. Είχε ακόμα, από το 1874 έως το 1886, αναλάβει τη θέση του εφόρου της Βιβλιοθήκης της Βουλής, όπου πρόσφερε τεράστιο έργο. Από το 1887 έως το 1891 διετέλεσε δήμαρχος Αθηναίων, με αξιόλογη συμβολή στην ανάπτυξη των δημόσιων έργων. ∆ημοσίευσε μελέτες και μεταφράσεις ξένων έργων, άφησε όμως και πολλά ανέκδοτα έργα. Πέθανε στην Αθήνα το 1898.
Τα χρόνια της νεότητας και η επίσημη αποστολή στη Δανία
Μια προσωπικότητα με ευρυμάθεια, ένας επιστήμονας και δημοσιογράφος με κύρος.
Ο Τιμολέων Φιλήμων έλαβε σπουδαία μόρφωση, την οποία ενίσχυσε θεωρητικά και πρακτικά σε όλη τη διάρκεια της ζωής του. Είχε την ευκαιρία και το προνόμιο να γράφει στην εφημερίδα που ανήκε στον πατέρα του από την ηλικία των 16 χρόνων. Εφόδιο που καλλιέργησε επιμελώς και το οποίο τον κατέταξε μετέπειτα στους πλέον διακεκριμένους δημοσιογράφους της εποχής του. Υπήρξε αρθρογράφος και σε άλλες εφημερίδες και περιοδικά της εποχής, όπως για παράδειγμα στην Πανδώρα και στον Παρνασσό. Σπούδασε νομικά στο Πανεπιστήμιο Αθηνών και έγινε διδάκτωρ Νομικής σε πάρα πολύ νεαρή ηλικία.
Ο Τιμολέων Φιλήμων, όπως διαβάζουμε στο Άστυ, στα χρόνια της νεότητας, το 1859, καταδικάστηκε σε τρίμηνη φυλάκιση για προσβολή, μέσω της εφημερίδας του, κατά του βασιλιά Όθωνα (Το Άστυ, αρ. φ. 113, 15.11.1887, σ. 2).
Η ευρυμάθεια και το κύρος του ως επιστήμονα και δημοσιογράφου, καθώς και η ενεργός ανάμειξή του στα πολιτικά πράγματα της χώρας ανέδειξαν την προσωπικότητά του σε τέτοιο βαθμό, ώστε να επιλεχθεί το 1863 και να οριστεί γραμματέας (μαζί με τους Βρατσάνο και Γ. Α. Μαυροκορδάτο) μιας τριμελούς ελληνικής αντιπροσωπείας, απαρτιζόμενης από τους Κ. Κανάρη, Θ. Ζαΐμη και ∆. Γρίβα, η οποία ανέλαβε να ταξιδέψει στην Κοπεγχάγη για να προσφέρει το ελληνικό στέμμα στον πρίγκιπα της ∆ανίας Γεώργιο, τον μελλοντικό βασιλιά της Ελλάδας. Η επιτροπή έφτασε στην Κοπεγχάγη στις 10 Απριλίου και έτυχε θερμής υποδοχής από τους ομογενείς και από τον πρόξενο της Ελλάδας, όπως παραδίδει η εφημερίδα Ελπίς της επόμενης ημέρας (Ελπίς, αρ. φ. 1.196, 11.4.1863, σ. 2). Κατόπιν ανταλλαγής αλλεπάλληλων τηλεγραφημάτων για την επίτευξη του εγχειρήματος, στα τέλη Μαΐου, ο σκοπός της αποστολής είχε επιτευχθεί. «Εκ Κοπεγχάγης, την 1 Ιουνίου, ώρα 1 45/50 μ.μ. Η υπόθεσις ετελείωσεν. Ο υπουργός μας εκοινοποίησεν εγγράφως, ότι το στέμμα εγένετο αποδεκτόν, και ότι ο βασιλεύς θέλει αναχωρήσει μετά την προσεχή ένωσιν των Ιονίων Νήσων. Η επίσημος αποδοχή του στέμματος θέλει τελεσθή πιθανώς το Σάββατον. ΚΑΝΑΡΗΣ, ΖΑΪΜΗΣ, ΓΡΙΒΑΣ», ανέφερε η εφημερίδα Ελπίς στις 24 Μαΐου 1863 (Ελπίς, αρ. φ. 1.202, 24.5.1863, σ. 1).
Η αποστολή για την παράδοση του στέμματος επέστρεψε στην Ελλάδα, αλλά ο Τιμολέων Φιλήμων παρέμεινε στη ∆ανία. Ο βασιλιάς Γεώργιος τον διόρισε γραμματέα και δάσκαλό του. Ο Φιλήμων παρέμεινε στην υπηρεσία του βασιλιά έως το 1867. Έπειτα ασχολήθηκε με την πολιτική.
Ακαταπόνητος δημοσιογραφία
Δημοσιογραφική ευθύτητα και ανυστεροβουλία, ακόμη και όταν η θεματολογία άγγιζε λεπτά ζητήματα.
Η δημοσιογραφική πορεία του Τιμολέοντος Φιλήμονος ξεκίνησε από πολύ νωρίς. Σε ηλικία μόλις 16 ετών αρθρογραφούσε στην εφημερίδα Αιών που εξέδιδε ο πατέρας του, Ιωάννης Φιλήμων. Συνεργαζόταν, επίσης, και με το περιοδικό Πανδώρα για πάνω από 20 χρόνια, από το 1850 έως το 1872. Η έκδοση της εφημερίδας Αιών κινδύνευσε και τελικά διεκόπη βίαια το 1854, όταν τα γαλλικά στρατεύματα κατέστρεψαν το τυπογραφείο και ο πατέρας του Τιμολέοντα φυλακίστηκε. Αποφυλακίστηκε ύστερα, με την προϋπόθεση να σταματήσει να εκδίδει την εφημερίδα του. «Τελευταίον δε και επίσης ιερόν καθήκον υπαγορεύει ημίν, όπως ευγνωμονήσομεν προς την σκιάν του Στρατηγού Μεϋράν, αρχηγού του στρατού της κατοχής κατά την εποχήν της παύσεως του Αιώνος. Ει και εκτελών απόφασιν φύσει σκληράν και δυσχερή, κατώρθωσε μολοντούτο διά του ευγενούς τρόπου αυτού και του ιπποτικού χαρακτήρος, όπως αποδώση και τινά γλυκύτητα, αντί τόσης πικρίας, εκτιμήσας ακριβώς την θέσιν ημών και ουδέποτε καταχρησάμενος της δυνάμεως ην είχε. Η επί προσωπική ευθύνη αυτού απαλλαγή ημών από της φυλακής ει και επιβληθείσης της παύσεως του Αιώνος, εξηγεί άνευ περαιτέρω λόγων την τε φυσικήν καλοκαγαθίαν του ανδρός, και την εκτίμησιν, ην έκαμε περί του καθήκοντος ημών ως Έλληνος δημοσιογράφου. Την αυτήν ευγνωμοσύνην εκφράζομεν και προς τον υπασπιστήν του Στρατηγού, τότε Λοχαγόν ∆ε-Λωναίς, τον εκτελέσαντα την σύλληψιν του Συντάκτου του Αιώνος και οδηγήσαντα αυτόν εις Πειραιά, δι’ όσην έδειξεν ευγενή συμπάθειαν και πραγματικήν συγκίνησιν κατά την βαρείαν δι’ ημάς ημέραν της 7 Σεπτεμβρίου 1854». Αυτός ήταν ο σχολιασμός για το παρελθόν γεγονός της σύλληψης του πατέρα του, όταν ο Αιών θα αρχίσει να εκδίδεται ξανά, υπό τη διεύθυνση πλέον του Τιμολέοντα (Αιών, αρ. φ. 1.493, 24.1.1857, σ. 4).
Έκτοτε ήταν που ανέλαβε δράση ο νεαρός Τιμολέων Φιλήμων. Επιχείρησε και πέτυχε την επανέκδοση της εφημερίδας Αιών, το 1857. «Επαναλαμβάνοντες την έκδοσιν του Αιώνος, οφείλομεν προ παντός άλλου, ίνα εκφράσωμεν την ευγνωμοσύνην ημών προς την χορείαν των ∆ημοσιογράφων, όσοι διά περιπαθείας και ειλικρινείας υπερασπίσθηκαν ημάς κατά τας δεινάς περιστάσεις, αίτινες συνώδευσαν την παύσιν του Αιώνος», γράφει ο συντάκτης στον Αιώνα, στο πρώτο φύλλο μετά την επανέκδοσή του. Και δικαίως εξέφρασε την ευγνωμοσύνη του, γιατί πραγματικά οι εφημερίδες της εποχής είχαν αναδείξει το γεγονός, όπως διαφαίνεται και από δημοσίευμα της εφημερίδας Αμάλθεια της Σμύρνης: «Απόσπασμα του γαλλικού στρατού αναβάν εκ Πειραιώς εις Αθήνας την 7 Σεπτεμβρίου συνέλαβε τον συντάκτην του Αιώνος Κ. Φιλήμονα και απήγαγεν αυτόν εις Πειραιά εντός γαλλικού πλοίου, μετά των πιεστηρίων και των στοιχείων της τυπογραφίας του, διότι δήθεν, κατά συνέπειαν ομιλίας μετά τινός των υπαλλήλων της γαλλικής πρεσβείας. Ο Κ. Φιλήμων είπεν ότι, ναι μεν δεν έχει σκοπόν να γράψη ποτέ κατά του γαλλικού στρατού της κατοχής, αλλά δεν θέλει παύση από του να γράφη περί των εν τη Ανατολή διαμαχομένων στρατών» (Αμάλθεια, αρ. φ. 813, 17.9.1854, σ. 4).
Η δημοσιογραφική ευθύτητα και η ανυστεροβουλία που διέτρεχαν την αρθρογραφία του Αιώνα τα χρόνια που συντάκτης ήταν ο Τιμολέων Φιλήμων, ακόμη και όταν η θεματολογία άγγιζε λεπτά ζητήματα, όπως τη λειτουργία της μοναρχίας και τον κρατικό αυταρχισμό, ήταν ευδιάκριτες και ανυπόκριτες. Το γεγονός αυτό, όμως, είχε και δυσάρεστα αποτελέσματα για την εφημερίδα. Την κατάσχεση, για παράδειγμα, φύλλων της, όπως επισημάνθηκε στην ίδια την εφημερίδα τον Ιανουάριο του 1959: «Ο αριθμός 1.690 του Αιώνος κατεσχέθη προχθές την πρωίαν» (Αιών, αρ. φ. 1.691, 1.1.1959, σ. 3). Χαρακτηριστικό, επίσης, παράδειγμα του τρόπου με τον οποίο η εφημερίδα αναδείκνυε θέματα κρατικού παρεμβατισμού αποτελεί η δηκτική διατύπωση: «Χρέος της Αστυνομίας ήτο να διαλύση την σκηνήν άνευ ύβρεων, άνευ βιαιοπραγιών, αλλ’ όχι, έπρεπε να σταλή στρατός ολόκληρος, ιππικόν, χωροφυλακή, να χαρακτηρισθή το κίνημα των μαθητών ως στάσις», που αναφέρεται σε ένα περιστατικό εξέγερσης των μαθητών για την υποστήριξη της ελληνικής βιομηχανίας, σύμφωνα με το οποίο κάποιοι μαθητές φόρεσαν ψάθινα καπέλα αντί για τα εισαγόμενα ακριβά καπέλα της σχολικής τους ενδυμασίας (Αιών, αρ. φ. 1.726, 12.5.1859, σ. 2). Η μαχητικότητα του δημοσιογράφου αναδεικνύεται, επιπλέον, και από το γεγονός ότι είχε το θάρρος στην πρώτη σελίδα της εφημερίδας του να εκδίδει δελτίο με τους διορισμούς, τις παύσεις και τις μεταθέσεις, όπως αυτές δημοσιεύονταν στην «Εφημερίδα της Κυβερνήσεως», με σκοπό να εξυπηρετεί τη διαφάνεια και να στηλιτεύει την ευνοιοκρατία.
Το 1859, λόγω οικονομικών δυσχερειών η έκδοση του Αιώνος κινδύνευσε, γεγονός που ώθησε πατέρα και γιο να ταξιδέψουν στο Λονδίνο, με σκοπό να αναζητήσουν χρηματοδότηση για την εφημερίδα. Κατά τη διάρκεια της επιστροφής από εκείνο το ταξίδι, συνέβη και η γνωριμία του Τιμολέοντος Φιλήμονος με τον ∆ημήτριο Βικέλα, που έμελλε να εξελιχθεί σε φιλία και να επισφραγιστεί με συνεργασίες, μία εκ των οποίων παρέμεινε ανεξίτηλη στην ιστορική μνήμη των Ελλήνων τόσο για τη σπουδαιότητά της όσο και για την επιτυχία της. Ήταν η συνεργασία τους στην επιτροπή διεξαγωγής των Ολυμπιακών Αγώνων στην Αθήνα, το 1896, στην οποία θα αναφερθούμε στη συνέχεια.
Βουλευτικός βίος
Αφιερωμένος στο ελεύθερο του πολιτεύεσθαι και στην πνευματική καλλιέργεια.
Το 1867 ο Τιμολέων Φιλήμων παραιτήθηκε από τη θέση του ως γραμματέας του βασιλιά και πολιτεύτηκε ως υποψήφιος βουλευτής στην Αττική. ∆έχτηκε μάλιστα και έντονη κριτική για την απόφασή του αυτή, όπως αποτυπώνεται σε δημοσίευμα της εφημερίδας Ελπίς: «Αφίνομεν εις τον συντάκτην του Αιώνος την ευχαρίστησιν να νομίζη ότι αυτός κέκτηται το προνόμιον να ήναι ο πρόμαχος του Ελληνικού θρόνου, και να χαρακτηρίζη ως εχθρούς του θρόνου τους ομιλούντας προς αυτόν γλώσσαν ευθύτητος και ειλικρινείας. Ούτε βουλευτικήν, ούτε υπουργικήν θέσιν επιδιώκομεν, επομένως δεν έχομεν ανάγκην ούτε να εξαπατώμεν τον θρόνον, κατά τας περιστάσεις, εξυμνούντες ή τσαλαπατούντες τον μη αρέσκοντα ημίν ή μη συντρέχοντα εις την φιλοδοξίαν μας, ούτε διά κολακειών και επιδείξεως αφοσιώσεως να επιζητώμεν την εύνοιαν του Ηγεμόνος» (Ελπίς, αρ. φ. 4.436, 27.12.1867, σ. 2), στο οποίο η εφημερίδα Αιών απάντησε: «Η Ελπίς, εν τω χθεσινώ φύλλω της, επαναλαμβάνει αύθις όσας ύβρεις έγραψαν καθ’ ημών τα μάλλον λιβελλογραφούντα όργανα της δημοσιότητος. Επειδή εις όλας τας βαναυσολογίας ταύτας, καθώς και εις την εν γένει αφήγησιν των διατρεχόντων, διορά τις αναμφίλεκτον σύγχισιν διανοητικήν και περιφρόνησιν προς τα στοιχεία της ηθικής, παραδίδοντες εις τον οίκτον του αναγνώστου το όργανον τούτο, από σπουδαίου καταστάν εφεξής λιβελλογραφίας φύλλον, ευχόμεθα ίνα ο Κύριος του ελέους το ελεήση και το οδηγήση εις την οδόν της ευπρεπείας. Ουχ ήττον ελπίζομεν διά του επομένου φύλλου να τω δώσωμεν μερικάς εξηγήσεις, οποίας προκαλεί η φιλέκδικος και πλήρης παθών διάνοιά του» (Αιών, αρ. φ. 2.306, 28.12.1867. σ. 4).
Εκείνη τη χρονιά δεν εξελέγη ο Τιμολέων Φιλήμων, αλλά την επόμενη χρονιά, το 1868, εκλέχθηκε βουλευτής Αττικής και διετέλεσε και αντιπρόεδρος της Βουλής. Εκλέχθηκε πάλι το 1874, με μεγάλη πλειοψηφία, όμως η Βουλή διαλύθηκε και ακυρώθηκε η εκλογή του. Επανεκλέχθηκε και την επόμενη χρονιά, το 1875, και παρέμεινε έως το 1881, όπως αποθησαυρίζει ο Παναγής Ζούβας στο Τιμολέων Φιλήμων (1833-1898) [Παναγής Ζούβας, Τιμολέων Φιλήμων (1833-1898), Αθήνα 1971, σ. 12]. Οι αγορεύσεις του στο Κοινοβούλιο διακρίνονταν από τη δυναμικότητα, την ευθύτητα και την πνευματώδη καλλιέργεια του χαρακτήρα του, στοιχεία που αντικατοπτρίζονταν και στον τρόπο με τον οποίο υπερασπιζόταν το κοινό καλό, τα λαϊκά και τα εθνικά συμφέροντα. Η ορμητικότητα και η επιμελημένη διατύπωση αυτής της υπεράσπισης είχαν ως αποτέλεσμα μεν τον έπαινο των υπέρμαχων αλλά επέσυραν και τη σκληρή κριτική των αντιπάλων του.
Ιδιαίτερη μνεία απαιτείται και για την τοποθέτησή του στη θέση του εφόρου του βουλευτηρίου. Η ελληνική κυβέρνηση του ανέθεσε τη θέση αυτή το 1874, στην οποία ο βουλευτής πρόσφερε τις υπηρεσίες του έως το 1886. Αξιοπρόσεκτη σε αυτή τη θητεία του στάθηκε η εντατική προσπάθειά του να εμπλουτίσει τη Βιβλιοθήκη της Βουλής. Πέτυχε μάλιστα να αυξήσει τον αριθμό των βιβλίων της βιβλιοθήκης από 5.000 σε 115.000. Μεγαλειώδες επίτευγμα, αν εστιάσει κάποιος στο μέγεθος της αύξησης των βιβλίων, αναμενόμενο δε, αν το συσχετίσει με την εμβρίθεια του πνεύματος και την ενσυνείδητη αφοσίωση στην παιδεία που χαρακτήριζε τον Τιμολέοντα Φιλήμονα. Η αγάπη με την οποία περιέβαλε αυτό του το εγχείρημα αποτυπώνεται και στο ακόλουθο απόσπασμα, στο οποίο εκφράζει στη Βουλή την ευγνωμοσύνη του σε όσους ανταποκρίνονταν σε αυτή την προσπάθειά του: «Και η κατά το δεκάμηνον τούτο ανάπτυξις της Βιβλιοθήκης οφείλεται, ως και κατά τους προηγηθέντας τούτου μήνας, εις την προθυμίαν, μεθ’ ης εψηφίσατε Υμείς οι Βουλευταί τα προς αγοράν και δέσιμον των βιβλίων ποσά, άτινα εζήτησα, εις την άμεσον αποδοχήν, ης έτυχον αι υπέρ της Βιβλιοθήκης της Βουλής παραστάσεις μου προς την Κυβέρνησιν, εις την ευμένειαν, δι’ ης εγένοντο δεκτά τα διά των Αντιπροσώπων της Ελλάδος εις το εξωτερικόν διαβήματά μου, παρά ταις Κυβερνήσεσι του πεπολιτισμένου κόσμου, και επί τούτοις, ως περί παντός εθνικού ιδρύματος προκειμένου, εις το πατριωτικόν φρόνημα και εις το φιλόμουσον των Συμπολιτών και των Συμπατριωτών ημών, και εις τον ενθουσιασμόν των Φιλελλήνων. Των κεφαλαίων τούτων των ηθικών και των υλικών συνδυασμένων και συνεργούντων, η της Βιβλιοθήκης πρόοδος είπετο, ως φυσικόν όλως και άπταιστον αποτέλεσμα» (Τιμολέων Φιλήμων, Έκθεσις του εφόρου του βουλευτηρίου περί της βιβλιοθήκης της Βουλής των Ελλήνων (1877-1878): προς την Βουλήν των Ελλήνων, σ. 2).
Από την πρώτη στιγμή που ανέλαβε τη θέση αυτή, επισκέφτηκε την Αγγλία με σκοπό να έρθει σε επαφή με Έλληνες του εξωτερικού, προκειμένου να κοινοποιήσει τα σχέδιά του σχετικά με τη βιβλιοθήκη. Πέτυχε, όπως βεβαιώνει και ο ίδιος στην παραπάνω έκθεση (σ. 3), «η Βιβλιοθήκη της Βουλής των Ελλήνων, αποβαλούσα τον περιωρισμένον χαρακτήρα, ον πρότερον εκέκτητο, τον χαρακτήρα […] κοινοβουλευτικής απλώς βιβλιοθήκης, και εις χρήσιν μόνον των βουλευτικών εργασιών διά τους Βουλευτάς προωρισμένης, εγένετο βιβλιοθήκη, ιστορική και πολιτική […] προωρισμένη να συμπληρώση και ν’ αναπληρώση εν μέρει την μεγάλην Εθνικήν Βιβλιοθήκην, τελειοτέρα ταύτης και μάλλον ενήμερος καθισταμένη εις τινάς κλάδους της επιστήμης». Και αυτό είναι γεγονός, καθώς παραχωρήθηκαν στη βιβλιοθήκη σειρές εφημερίδων, βιβλία που βρίσκονταν αποθηκευμένα στις αποθήκες διαφόρων υπουργείων, συμπληρώθηκαν χάσματα στις σειρές των βιβλίων που διέθετε ήδη η βιβλιοθήκη, έγιναν αποδεκτές δωρεές και κληροδοτήματα βιβλίων από ιδιώτες Έλληνες και αλλοδαπούς, αποκτήθηκαν χειρόγραφα, δημιουργήθηκε αναγνωστήριο, διορίστηκαν κλητήρες για τη φύλαξη του αναγνωστηρίου και επεκτάθηκαν οι χώροι της βιβλιοθήκης. Και όλα τα παραπάνω συντελούνταν υπό την άοκνη επίβλεψη του εφόρου και χαιρετίζονταν πάντα με την αμέριστη έκφραση της ευγνωμοσύνης του προς τους δωρητές και προς τους βουλευτές που υπερψήφιζαν τις προτάσεις για τον εμπλουτισμό της βιβλιοθήκης.
Εν μέσω, όμως, κυβερνητικών εντάσεων και αντιπαραθέσεων, ο Τιμολέων Φιλήμων παραιτήθηκε από τη θέση του εφόρου της βιβλιοθήκης, το 1886. Ανάμεσα στις πολιτικές αντιδράσεις προς το πρόσωπό του, οι οποίες είχαν ενταθεί από τον προηγούμενο χρόνο, το 1885, ήταν και αυτές που αφορούσαν το γεγονός ότι είχε επιλεχθεί ως μέλος μιας αποστολής προς την Ευρώπη, κατά την οποία θα προσπαθούσε να κινήσει το ενδιαφέρον του ευρωπαϊκού Τύπου υπέρ των ελληνικών συμφερόντων και να εξοικονομήσει χρηματοδότηση για τον ελληνικό Τύπο. Παρά τις αντιδράσεις η αποστολή αυτή έτυχε αναγνώρισης και οργανώθηκε μάλιστα και αντίστοιχη αποστολή στην Αίγυπτο εκ μέρους του βασιλιά Γεωργίου.
Για άλλη μία φορά, ο Φιλήμων ανέδειξε πηγαία το ήθος του, αποφεύγοντας να παρασυρθεί από την ενθουσιώδη μανία του πλήθους που τον περικύκλωνε, και αρνήθηκε να εκδικηθεί τους συκοφάντες του αναφερόμενος επιθετικά σε αυτούς.
Πιο συγκεκριμένα, στις 28 ∆εκεμβρίου 1886 είχε οργανώσει μια συγκέντρωση στους Στύλους του Ολυμπίου ∆ιός, μετά από προτροπή και των εκλογέων του, προκειμένου να εκθέσει τις απόψεις του για τα κοινά εν όψει εκλογών. Η ομιλία του περιστρεφόταν κυρίως γύρω από το ζήτημα της υπέρογκης φορολογίας που επιβάρυνε τους πολίτες και δεν αποτελούσε την πλέον ενδεδειγμένη τακτική για τη βελτίωση του βιοτικού επιπέδου της ζωής. Επίσης, εξέφραζε τους προβληματισμούς του για τις στρατιωτικές δαπάνες, για τα νομοσχέδια που αφορούσαν τη μείωση των βουλευτών και για τη συνήθεια να χαρακτηρίζονται ως αναρχικοί και στασιαστές όσοι τολμούσαν να καταγγείλουν τα κακώς κείμενα. Και είχε ήδη ξεκινήσει τον λόγο του, εν μέσω των επευφημιών του πλήθους που τον παρακολουθούσε, «ότε ηκούσθησαν τύμπανα εγχώρια κροτούντα και θίασος ευαρίθμων τινών ακολουθούντων. Ο θίασος συνίστατο εκ τινός υπαστυνόμου, εξ υπαλλήλων τινών του υπουργείου των Οικονομικών, εκ κλητήρων αστυνομικών και άλλων τινών εγνωσμένων προσώπων, προηγούντο δε χορεύοντες δήθεν τέσσαρες παίδες. Του όλου θιάσου επεφαίνετο από καιρού εις καιρόν ηγούμενος ο μοίραρχος κ. Στεφάνου έφιππος, και παρακολουθούντος εφίππου χωροφύλακος, οιονεί προστατεύων την πορείαν αυτού. Ο Γραμματεύς της διοικητικής Αστυνομίας κ. Θωμόπουλος διεκρίνετο, ολίγον μακράν, διακοσμών την όλην συνοδείαν και ενθαρρύνων τον θίασον», όπως παραδίδεται στον Αιώνα της επόμενης μέρας (Αιών, αρ. φ. 4.860, 29.12.1886, σ. 1).
Ο Τιμολέων Φιλήμων παρακάλεσε το συγκεντρωμένο, προς τιμήν του, πλήθος να μην αντιδράσει και συνέχισε την ομιλία του. Οι αντιπολιτευόμενοι, όμως, εξακολούθησαν να παρακωλύουν τη συγκέντρωση και όχι μόνο αυτό, αλλά ακολούθησαν και πυροβολισμοί. Επρόκειτο, λοιπόν, όχι μόνο για απόπειρα φίμωσης, αλλά και για απόπειρα δολοφονίας του υποψήφιου βουλευτή. Παρά και την παρέμβαση του αντιπολιτευόμενου του Φιλήμονα διευθυντή της Αστυνομίας, Στάικου, ο οποίος εξέφρασε τον σεβασμό του προς τον ομιλούντα, οι ύβρεις συνεχίστηκαν και συνοδεύτηκαν από τη ρίψη λίθων προς τον ομιλούντα.
Ο Φιλήμων αποσύρθηκε, αλλά πλήθος ανθρώπων τον ακολούθησε στο σπίτι του, από όπου συνέχισε τον λόγο του καταρρίπτοντας τις σε βάρος του συκοφαντίες. Οι λίβελοι αυτοί σχετίζονταν με το ποσό των 25.000 φράγκων που είχε δοθεί από τον Επικουρικό Σύλλογο προς τον Φιλήμονα και το πώς αυτό αξιοποιήθηκε. ∆ιευκρίνισε πως παρακλήθηκε από τους φίλους του, Γεώργιο Καπετανάκη (υποψήφιο βουλευτή Σπάρτης) και Εμμανουήλ ∆ραγούμη (τμηματάρχη του υπουργείου Οικονομικών), να ταξιδέψει στην Ευρώπη για να αναδείξει σε εφημεριδογράφους και πολιτικούς με τους οποίους ο ίδιος σχετιζόταν τα ελληνικά ζητήματα και να αναζητήσει οικονομική ενίσχυση. Επισήμανε δε ότι υπήρχαν αποδείξεις για τη διαχείριση των χρημάτων που δαπανήθηκαν σε αυτή την αποστολή (Αιών, αρ. φ. 4.860, 29.12.1886, σ. 1). Προς υπεράσπιση του λόγου του, σχετικά με το ότι η δαπάνη των χρημάτων στο ταξίδι του στην Ευρώπη δεν αφορούσε δικές του ανάγκες, αλλά αυτές του σκοπού του ταξιδιού, έσπευσε να τονίσει πως το σπίτι στο οποίο ζούσε ανήκε παλαιότερα στον πατέρα του, αλλά ο ίδιος ζούσε εκεί με ενοίκιο και επρόκειτο μάλιστα να αποχωρήσει από αυτό. Θέλησε έτσι να εξηγήσει ότι για να συντηρηθεί αναγκάστηκε να χάσει ακόμα και το σπίτι του, παρά να σφετερισθεί ιερά χρήματα. «Εις εμέ δεν ανήκει να είπω, εάν εχρησίμευσαν η εις την Ευρώπην περιοδεία μου και αι ενέργειαί μου παρά τω Τύπω. Εν μόνον γινώσκω και γινώσκετε, εις απάντησιν των κατ’ εμού συκοφαντιών, τούτο, ότι η οικία, αφ’ ης έχω την τιμήν να ομιλώ την στιγμήν αυτήν προς υμάς, ανήκεν εις τον Πατέρα μου και ήδη κάθημαι εν αυτή υπ’ ενοίκιον, μετ’ ολίγον δε θα αναχωρήσω εξ αυτής. Αυτή είναι η θέσις μου και αι χρηματιστικαί παρεκτροπαί μου» (Αιών, αρ. φ. 4.861, 30.12.1886, σ. 2).
Στη συνέχεια το πλήθος τον επιδοκίμασε, αλλά του ζητήθηκε να αναφερθεί σε αντιπολιτευόμενό του, ο οποίος τον συκοφαντούσε. Για άλλη μία φορά, ο Φιλήμων ανέδειξε πηγαία το ήθος του, αποφεύγοντας να παρασυρθεί από την ενθουσιώδη μανία του πλήθους που τον περικύκλωνε, και αρνήθηκε να εκδικηθεί τους συκοφάντες του αναφερόμενος επιθετικά σε αυτούς. Αρκέστηκε μόνο στο να δηλώσει ότι η μόνη εκδικητική θέση στην οποία καταδεχόταν να περιέλθει, ήταν η τροπή προς τον εντελώς αντίθετο δρόμο, αυτόν της διαφάνειας και της δικαιοσύνης. Ο Τιμολέων Φιλήμων δεν εξελέγη βουλευτής στις εκλογές που ακολούθησαν, συνέχισε όμως να ασκεί οξεία κριτική στην κυβέρνηση.
Το 1876 διετέλεσε και ένας από τους εισαγγελείς της Βουλής σε ειδικό δικαστήριο που άρχισε τις εργασίες του στις 26 Ιανουαρίου. Επρόκειτο για τη «δίκη των Υπουργών και των Μητροπολιτών». Η εξέταση και η εκδίκαση θα διερευνούσαν την κυβέρνηση Βούλγαρη και συγκεκριμένα δύο υπουργούς που κατηγορούνταν ότι είχαν δωροδοκηθεί προκειμένου να ενισχύσουν την εκλογή επισκόπων της Ιεράς Συνόδου («σιμωνία») (Το Άστυ, αρ. φ. 113, 15.11.1887, σ. 2). Η επιλογή του Τιμολέοντος Φιλήμονος προφανώς και απέρρεε τόσο από το κύρος της επιστημονικής του κατάρτισης, όσο και από το ισχυρό αίσθημα ευθύνης και δικαίου που απέπνεε η προσωπικότητά του. «Οι αποτελούντες το δικαστήριον είναι πάντες ανώτεροι δικασταί και κάτοχοι της επιστήμης του δικαίου· υποτίθενται πάντες απηλλαγμένοι κομματισμού και αφωσιωμένοι όλως εις το καθήκον των», ανέφερε η εφημερίδα Αλήθεια την ημέρα της έναρξης της δίκης (Αλήθεια, αρ. φ. 2.558, 26.1.1876, σ. 1).
Ο προσφιλής δήμαρχος
Κάνοντας πράξη το ότι «βάσις του αληθινού κοινωνικού οικοδομήματος υπόκειται η εργασία».
Ο Τιμολέων Φιλήμων από το 1874 εκλεγόταν δημοτικός σύμβουλος Αθηναίων για τέσσερις περιόδους, και μάλιστα δύο φορές εξελέγη πρώτος και για αρκετά χρόνια διετέλεσε και πρόεδρος του δημοτικού συμβουλίου της Αθήνας, σύμφωνα με την εφημερίδα Το Άστυ (Το Άστυ, αρ. φ. 113, 15.11.1887, σσ. 1-2). Στις δημοτικές εκλογές για την ανάδειξη του δημάρχου Αθηναίων, που έλαβαν χώρα στις 22 Νοεμβρίου 1887, ο Τιμολέων Φιλήμων εξελέγη δήμαρχος Αθηναίων. Αντιπολιτευόμενος του Φιλήμονος σε αυτή την εκλογική αναμέτρηση υπήρξε μια άλλη διακεκριμένη και εξόχως σημαντική προσωπικότητα της επιστήμης και της πολιτικής εκείνης της εποχής, ο Φωκίων Νέγρης, ο οποίος έχαιρε και της υποστήριξης της κυβέρνησης. Το γεγονός αυτό καθιστά την επικράτηση του Φιλήμονος ουσιαστικότερη και απηχούσα το μέγεθος του ηθικού και πολιτικού διαμετρήματός του. Αλλά και το πλαίσιο της εποχής και οι ανάγκες της πρωτεύουσας καθιστούν ιδιαίτερα τιμητική την εκλογή του Φιλήμονος. Ο νέος δήμαρχος θα ερχόταν αντιμέτωπος με σοβαρά και δυσεπίλυτα προβλήματα της πόλης και θα καλείτο να εκπροσωπήσει τη χώρα σε διεθνές επίπεδο. Ο λαός, λοιπόν, και η μεγαλύτερη μερίδα του Τύπου είχαν από καιρό εκφράσει τη συμπάθεια και την προτίμησή τους προς το πρόσωπο του σπουδαίου πνευματικού ανθρώπου, του ρηξικέλευθου δημοσιογράφου και του δραστήριου πολιτικού.
Και ο ίδιος βέβαια συναισθανόταν το βάρος της ευθύνης που θα αναλάμβανε, γεγονός που καταδεικνύεται και από σχετικό δημοσίευμά του, λίγες ημέρες πριν από τις εκλογές, στην εφημερίδα Αιών, που ο ίδιος εξέδιδε, στο οποίο ανέφερε χαρακτηριστικά: «Συνδημόται, εν τη συντόμω ομιλία, ην απηύθυνα προς τους αναγγείλαντάς μοι την ίδρυσιν της Επιτροπής, της κεκλημένης να διευθύνη υπέρ της υποψηφιότητός μου τα της επικειμένης εκλογής του οριστικού ∆ημάρχου της ημετέρας Πόλεως, εδήλωσα ότι κατανοώ τον χαρακτήρα, ον φέρει η δημοτική εκλογή αύτη. Η ομολογία μου υπέρ της χειραφετήσεως των ∆ήμων, ήτοι υπέρ ιδέας, ην επί μακρά έτη υπεστήριξα, και ως δημοσιογράφος και ως πολιτευόμενος, περικλείει ολόκληρον το πρόγραμμα της μελλούσης διοικήσεως του ∆ήμου, εάν η ψήφος Υμών με τιμήση, κληρούσα μοι το ύψιστον των αξιωμάτων. Και ύψιστον είναι το αξίωμα του ∆ημάρχου των Αθηναίων, διδόμενον ουχί διά διπλώματος ή διά διατάγματος, αλλά διά της ψήφου Συμπολιτών. Τοιαύτα δε, μέχρι της στιγμής αυτής, πάντα τα αξιώματα, δι’ ων ετιμήθην. Τα πάντα οφείλω τη ψήφω Υμών. Κατανοώ επίσης οποία πρέπει να ήναι η δημοτική Αρχή, πιστή εκτελεστής των ανατεθειμένων αυτή καθηκόντων, φιλότιμος περί την άμυναν των δικαιωμάτων αυτής, αυστηρώς δε απέχουσα των φατριαστικών απαιτήσεων, και μάλιστα εν καιρώ εκλογών, πολιτικών ή δημοτικών. Αλλ’ έκρινα επάναγκες, ίνα παρά τον γενικόν χαρακτήρα, ον θα φέρη η υπ’ εμού ενδεχομένη διοίκησις των του ημετέρου ∆ήμου, παράσχω και τινάς εξηγήσεις, όσω αφορά εις τας οικογενειακάς, επιτραπήτω μοι η λέξις, υποθέσεις ημών. Και περί αυτών, ως μοι φαίνεται, δύναμαι να εκφέρω γνώμην τινά, διότι δεν είμαι νέηλυς εις την δημοτικήν διοίκησιν, ούτε πρόκειται να εισπηδήσω εις αυτήν άλλοθεν, ούτε η επιτυχία μου προώρισται να προκαλέση νέον και ευρύτερον εκλογικόν σάλον. Θα διαμείνω εν τη αυτή αιθούση πάλιν, εις ην με εισήγαγε το τέταρτον ήδη η Υμετέρα εμπιστοσύνη» (Αιών, αρ. φ. 5.129, 11.11.1887, σ. 1).
Αμέσως μετά την εκλογή του, ο νέος δήμαρχος θα έβαζε σε εφαρμογή το μεγαλόπνοο σχέδιό του, σχετικά με την οργάνωση και την αναδιάρθρωση της πόλης της Αθήνας, προκειμένου να εξυπηρετηθούν οι ανάγκες των πολιτών της. Ξεκίνησε, λοιπόν, από την αντιμετώπιση του προβλήματος της λειψυδρίας της Αθήνας. Το πρόβλημα της ύδρευσης της πόλης ήταν χρόνιο και δυσεπίλυτο. Την επίλυσή του, όπως παραθέτει και ο Παρασκευόπουλος στο Οι δήμαρχοι των Αθηνών (1835-1907) (Αθήνα 1907, εκδόσεις Ραφτάνη-Παπαγεωργίου, σσ. 338-339), είχε αναλάβει εδώ και πέντε χρόνια μηχανικός γαλλικής αποστολής, ο οποίος συνέταξε έκθεση για την εξοικονόμηση και την αύξηση των υδάτων. Σε αυτή την έκθεση βασίστηκε και ο δήμαρχος για τη λύση του προβλήματος, το οποίο, μετά το καλοκαίρι του 1888, είχε επιδεινωθεί. Η έκθεση προέβλεπε τη διοχέτευση των υδάτων της Γκούρας και της Φυλής, την κατασκευή αρτεσιανών φρεατίων και τη μελέτη για κατασκευή υδραγωγείων πέντε χιλιομέτρων. Πραγματικά, οι εργασίες ξεκίνησαν, παρά τη δυσκολία του εγχειρήματος, και εξασφαλίστηκε μάλιστα και δάνειο από την Εθνική Τράπεζα γι’ αυτόν τον σκοπό. Όμως το έργο σταμάτησε στις 3 Ιουλίου 1889 ως ατελέσφορο. Το γεγονός αυτό όξυνε το αντιπολιτευτικό κλίμα στο δημοτικό συμβούλιο και μείωσε τη δημοτικότητα του Φιλήμονος.
Στη συνέχεια, αξίζει να σημειωθεί το έργο της ίδιας περιόδου, σχετικά με τη βελτίωση της οδοποιίας των κυριότερων οδών της Αθήνας και των αγροτικών δρόμων, την επισκευή των ρείθρων και των πεζοδρομίων. Επίσης, η κατασκευή των πλατειών Ανεξαρτησίας και Αγίου ∆ημητρίου, η βελτίωση των πλατειών Συντάγματος, Ομονοίας, Νέου Θεάτρου και Βαρβακείου, καθώς και ο εξωραϊσμός της Κηφισιάς, του Αμαρουσίου και του Χαλανδρίου, πραγματοποιήθηκαν και ολοκληρώθηκαν με δάνεια. Εξακολουθούσε όμως να υφίσταται το ζήτημα της καθαριότητας της πόλης. Ο διορισμός των εργολάβων της καθαριότητας και η εποπτεία τους αποτελούσε αρμοδιότητα της αστυνομίας, η οποία λειτουργούσε ανεπαρκώς. Έτσι, ο δήμος ανέλαβε το εγχείρημα της καθαριότητας, χωρίς τη διαμεσολάβηση της αστυνομίας. Στο ζήτημα της καθαριότητας και της υγιεινής της πόλης εντάσσονταν και τα δημόσια αποχωρητήρια. Σύμφωνα με τον Παρασκευόπουλο [Γ. Π. Παρασκευόπουλος, Οι δήμαρχοι των Αθηνών (1835-1907), Αθήνα 1907, εκδόσεις Ραφτάνη-Παπαγεωργίου, σσ. 343-344], ο Κάρολος Χον ανέλαβε να κατασκευάσει εννέα και να τα διαχειρίζεται για 15 χρόνια, ενώ ο ∆ήμος θα του παραχωρούσε τα οικόπεδα και το νερό. Πραγματοποιήθηκε όμως η κατασκευή μόνο των δύο από τα εννέα, καθώς η επέμβαση του Υπουργείου Εσωτερικών εμπόδισε την αποπεράτωσή τους από τον ∆ήμο.
Αμέσως μετά την εκλογή του, έβαλε σε εφαρμογή το μεγαλόπνοο σχέδιό του σχετικά με την αναδιάρθρωση της πόλης, ώστε να εξυπηρετηθούν οι ανάγκες των πολιτών της.
Σημαντική στάθηκε η συμβολή της δημοτικής αρχής και στον φωτισμό των δημοσίων οδών της πόλης με φωταέριο, όπως αναδεικνύεται και από το σχέδιο προϋπολογισμού της δαπάνης για τον δημοτικό φωτισμό που δημοσιεύθηκε στην εφημερίδα Αιών στις 6 ∆εκεμβρίου 1889: «Η γιγαντιαία αύξησις της πόλεως και οι κατά τας αλλεπαλλήλους βασιλικάς εορτάς επιχειρηθέντες εξωραϊσμοί αυτής επήνεγκον και την αύξησιν του αριθμού των φανών και της προς συντήρησιν αυτών απαιτουμένης δαπάνης. Εν έτει 1887, είχομεν χιλίους εκατόν φανούς […] και σήμερον έχομεν 1.808» (Αιών, αρ. φ. 1, 6.12.1889, σ. 2). Φωταγωγήθηκαν για πρώτη φορά και οι πλατείες Ομονοίας και Συντάγματος την ημέρα της τέλεσης του γάμου του διαδόχου του θρόνου, Κωνσταντίνου Α΄. Εξίσου σημαντική υπήρξε και η μέριμνα του ∆ήμου για το δημοτικό νοσοκομείο, στο οποίο συστάθηκε και ειδικό τμήμα νοσηλείας φθισικών, για το βρεφοκομείο, όπου προστέθηκε θεραπευτήριο για τα ασθενούντα βρέφη, για το νεκροταφείο και τέλος για την επανακατασκευή της παλαιάς αγοράς.
Ο δήμαρχος στόχευε και στην περαιτέρω ανάδειξη και προβολή της πόλης στο εξωτερικό. Στο πλαίσιο αυτό εντάσσεται και η επίσκεψή του στο Μόναχο, με σκοπό να συγχαρεί τον αντιβασιλιά κατά τον εορτασμό της εκατονταετηρίδας του βασιλιά Λουδοβίκου, πατέρα του πρώτου βασιλιά της Ελλάδας, του Όθωνα, τον Ιούνιο του 1888, όπως αναφέρει ο Τρύφων Ευαγγελίδης στο Ιστορία του Όθωνος, Βασιλέως της Ελλάδος 1832-1862 (εκδόσεις Αριστείδης Γ. Γαλανός, Αθήνα 1893, σ. 839).
Η φιλότιμη, ενθουσιώδης και δημιουργική προσπάθεια του δημάρχου Τιμολέοντος Φιλήμονος να εξωραΐσει την πόλη της Αθήνας στάθηκε μεν σε σημαντικό βαθμό αποτελεσματική και ακολουθούσα τις ευρωπαϊκές επιταγές, αλλά εξάντλησε οικονομικά τον ∆ήμο και δεν κατόρθωσε να τον απεξαρτήσει από τον κρατικό παρεμβατισμό. Κάτω από την πίεση των συνεχών συγκρούσεων με το δημοτικό συμβούλιο, σχετικά με την οικονομική δυσπραγία του ∆ήμου, ο δήμαρχος αναγκάστηκε να παραιτηθεί κατά τον τελευταίο χρόνο της θητείας του στον ∆ήμο Αθηναίων, το 1891.
Η ευρυμάθεια και η εμπειρία, από τη συμμετοχή του στα πολιτικά δρώμενα, αποτυπώθηκαν στο σύγγραμμά του Ο ∆ήμαρχος κατά την ελληνικήν νομοθεσίαν, το οποίο εξέδωσε δύο χρόνια μετά την παραίτησή του από τον ∆ήμο Αθηναίων. Στο έργο αυτό επιχείρησε να αναδείξει πως το αξίωμα του δημάρχου είναι επιφορτισμένο με πολλές αρμοδιότητες και υποχρεώσεις, αλλά με περιορισμένα δικαιώματα και ελευθερίες. Παρ’ όλα αυτά μπορεί να λειτουργήσει αποδοτικά, χάρη στην ηθική συνέπεια και την ενσυνείδητη γνώση και δράση του δημάρχου. Χαρακτηριστικά ανέφερε: «Ο ∆ήμαρχος είναι το ωόν το κυλινδούμενον, εν μέσω των λίθων της προϊσταμένης διοικητικής Αρχής και του ∆ημοτικού Συμβουλίου, και τούτων πάλιν αφανώς, ανευθύνως και τυραννικώς, ελκομένων μακράν της ευθείας οδού, υπό των τερατωδών πιέσεων των συμφερόντων των ατόμων […] φέρει και την ποινικήν έτι ευθύνην, επί πράξεσιν, ως υποχρεωθή να δεχθή και να εκτελέση, ή να υπερίδη, άκων και εκβιαζόμενος. […] ο ∆ήμαρχος, εν τη τοιαύτη πολιτειακή οικονομία του Ελληνικού Κράτους, δύναται να προσφέρη πραγματικάς υπηρεσίας, εάν γνωρίση ακριβώς και εν λεπτομερεία τα καθήκοντα αυτού, και, επί τη ακριβεί πληρώσει τούτων στηριζόμενος, επικρατύνη τα ασθενή απονεμόμενα αυτώ δικαιώματα». Σκοπός του είναι να αναδείξει ότι ο δήμαρχος είναι σε θέση να επιτελέσει σημαντικό και ανεμπόδιστο έργο: «Εάν οι ∆ήμαρχοι πεισθώσιν ότι ισχυρότατοι αναδειχθήσονται κατά των επιδρομών της συγκεντρωτικής τάσεως της Κυβερνήσεως και κατά των προσωπικών επιτοπίων αξιώσεων, εκπληρούντες κατά γράμμα πιστώς τα καθήκοντα αυτών, και τηρούντες τους προς συνθήκαις λογαρισμούς αυτών καθαρούς, βεβαίως οι ∆ήμοι δύνανται ν’ ανακύψωσιν, από της ταπεινοτέρας θέσεως εις ην περιήγαγον αυτούς συστήματα ολέθρια» (Τιμολέων Φιλήμων, Ο ∆ήμαρχος κατά την ελληνικήν νομοθεσίαν, Αθήνα 1893, εκδόσεις Π. ∆. Σακελλαρίου, σ. ζ-ι).
Ο πολυπράγμων πνευματικός άνθρωπος
Από την προεδρία της ΙΕΕΕ και της Ένωσης Δημοσιογράφων στην οργανωτική επιτροπή των Ολυμπιακών Αγώνων του 1896.
Εξέχουσα θέση στη συγγραφική δραστηριότητα του Τιμολέοντος Φιλήμονος κατέχει και η βιογραφία μιας διαπρεπούς προσωπικότητας της Ελλάδας, που διακρίθηκε στη συγγραφή και στην πολιτική, του Νικόλαου ∆ραγούμη. Ο Φιλήμων συνδεόταν με στενή φιλία με τον ∆ραγούμη, από την εποχή που άρχισαν να συνεργάζονται στο περιοδικό Πανδώρα. Ο θάνατος του ∆ραγούμη, τον Μάρτιο του 1879, έδωσε την αφορμή στον Φιλήμονα να γράψει τη βιογραφία του θανόντος, η οποία δημοσιεύθηκε στο περιοδικό Παρνασσός. Αξιοσημείωτο έργο του αποτελεί, ακόμη, και η μετάφραση της μελέτης του Fustel de Coulanges «Το αρχαίον άστυ: Μελέτη περί της λατρείας, του δικαίου, των θεσμών της Ελλάδος και της Ρώμης». Η μετάφρασή του έδωσε ένα πνεύμα νεωτερικότητας στο έργο αυτό, το οποίο πραγματεύεται τους κανόνες που διέπουν την ελληνική και τη ρωμαϊκή κοινωνία και αναδεικνύουν τόσο τη συγκρουσιακή όσο και την αμφίδρομη σχέση των δύο λαών.
Υπήρξε ιδρυτικό μέλος της Ιστορικής Εθνολογικής Εταιρείας της Ελλάδος και πρόεδρος σε αυτήν από την ίδρυσή της, το 1882, έως το 1887. Η εταιρεία αυτή εξέθετε και επιμελούνταν συλλογές, εκθέσεις, εκδόσεις, είχε εκπαιδευτική και επιστημονική δράση και προωθούσε την ιστορική έρευνα. Ακόμα, διετέλεσε γραμματέας του Μουσικού και ∆ραματικού Συλλόγου για περίπου μία δεκαετία. Ενασχολήσεις που συνάδουν πλήρως με το πνευματικό υπόβαθρο και συμπληρώνουν τα επιστημονικά και καλλιτεχνικά ενδιαφέροντα της πολυσχιδούς προσωπικότητας του Τιμολέοντος Φιλήμονος, καθ’ όλη την περίοδο της άσκησης των διοικητικών του καθηκόντων.
Σε ένα ταξίδι του στο Λονδίνο, όπως προαναφέρθηκε, γνώρισε τον ∆ημήτριο Βικέλα, με τον οποίο έκτοτε συνδέθηκε με ισχυρό δεσμό φιλίας. Έτσι, το 1894, με πρόταση του ∆ημητρίου Βικέλα, προέδρου της επιτροπής των Ολυμπιακών Αγώνων στην Αθήνα, ο Τιμολέων Φιλήμων διορίστηκε γραμματέας της ίδιας επιτροπής, στην οποία συμμετείχε και ο διάδοχος Κωνσταντίνος. Οι Ολυμπιακοί Αγώνες στην Αθήνα διεξήχθησαν το 1896 με επιτυχία και η συμβολή της δράσης του Φιλήμονος αναγνωρίστηκε περίτρανα. Με το τέλος μάλιστα των Αγώνων, εκφωνήθηκε ευχαριστήριος λόγος προς τον ∆ημήτριο Βικέλα και τον Τιμολέοντα Φιλήμονα για τη συνδρομή τους στην οργάνωση των Αγώνων. Χαρακτηριστικά αναφέρει δημοσίευμα της εφημερίδας Το Άστυ, στις 4 Απριλίου 1896: «Όταν επεφάνησαν τα μέλη των επιτροπειών εις τον μέγαν εξώστην των γραφείων και κατέπαυσαν οι ήχοι των μουσικών, ο κ. Κων. Παπαμιχαλόπουλος προσεφώνησε τάδε:
∆ημήτριε Βικέλα,
Τιμολέων Φιλήμον,
∆εν χρειάζομαι λόγους μακρούς, ίνα εκφράσω αμφοτέροις υμίν τας ευχαριστίας και την ευγνωμοσύνην του ελληνικού λαού επί ταις υμετέραις πολυτίμοις ενεργείαις προς την τέλεσιν των Ολυμπιακών Αγώνων εν Αθήναις και την πλήρη επιτυχίαν αυτών […]
Τιμολέων Φιλήμον,
Ο ένθεος ενθουσιασμός Σου, η ζηλευτή αισιοδοξία Σου, η ακαταπόνητος δραστηριότης Σου, η εγνωσμένη νοημοσύνη Σου εν διαυγεία διανοίας και νεανική ορμή συνετέλεσαν τα μέγιστα προς την αδόκητον και άελπτον αληθώς επιτυχίαν των Αγώνων. […]
Ζήτωσαν ο Τιμολέων Φιλήμων και ο ∆ημήτριος Βικέλας»! (Το Άστυ, αρ. φ. 1.930, 4.4.1896, σ. 2).
Και ο ένθερμος ενθουσιασμός με τον οποίο περιέλαβε ο Τιμολέων Φιλήμων το εγχείρημα της οργάνωσης των Ολυμπιακών Αγώνων αποδεικνύεται και από το γεγονός ότι οι δράσεις του συνέβαλαν στην επίτευξη έργων που υπήρξαν διαχρονικά και πολύτιμα, όπως η ανακατασκευή του Παναθηναϊκού Σταδίου, «η κυβέρνηση άρχισε να εγκαταλείπει δειλά δειλά τους δισταγμούς της και έδωσε εντολή στην Επιτροπή των Ολυμπίων να ξεκινήσει μια προσπάθεια διενέργειας εράνου, με στόχο την ολοκληρωτική ανοικοδόμηση του Παναθηναϊκού Σταδίου. Ο γενικός γραμματέας της Επιτροπής Τιμολέων Φιλήμων απευθύνθηκε πρώτα στον Γεώργιο Αβέρωφ. Αυτός ανέλαβε εξ ολοκλήρου τη δαπάνη ανακατασκευής του Σταδίου από πεντελικό μάρμαρο και διέθεσε περίπου δύο εκατομμύρια δραχμές. Την εκτέλεση του έργου ανέλαβε ο αρχιτέκτονας Αναστάσιος Μεταξάς, ολοκληρώθηκε δε μόλις το 1900», αναφέρει ο Θανάσης Παπαϊωάνου στο Ενθύμιον Αθηνών: η Αθήνα, ο Πειραιάς και τα προάστια στις αρχές του αιώνα μας (εκδόσεις Γνώση, Αθήνα 1984, σ. 60). Επίσης, στην εφημερίδα Σκριπ παραδίδεται από την 24η ∆εκεμβρίου 1895, σχετικά με τη συνεπή δραστηριότητά του στην οργάνωση των Αγώνων: «Οι αναγνώσται μας θα είνε ίσως περίεργοι να μάθουν ποίοι εργάζονται κάπως διά τους Αγώνας. Χωρίς πολύν κόπον εις αυτό το ζήτημα είμεθα κάλλιστα πληροφορημένοι. ∆ιά τους Αγώνας εργάζονται ο κ. Φιλήμων συγκροτών κάθε τόσον συνελεύσεις, εις το τέλος των οποίων αποφάσεις λαμβάνονται να ξανασυνεδριάσουν μετά τινάς ημέρας» (Σκριπ, αρ. φ. 113, 24.12.1895, σ. 1).
∆εν έλειψαν, βέβαια, και οι αντιπαραθέσεις σχετικά με το θέμα των Αγώνων, οι οποίες προέκυπταν ως αποτέλεσμα της αφοσίωσης που επέδειξε ο Τιμολέων Φιλήμων προς την αρτιότητα της οργάνωσής τους, και η απαίτησή του να προχωρούν όσο το δυνατόν γρηγορότερα και αποτελεσματικότερα οι εργασίες για τη διεξαγωγή τους. Χαρακτηριστικά διαβάζουμε στην εφημερίδα Σκριπ της 14ης ∆εκεμβρίου 1895: «Πάτραι, 13 ∆εκεμβρίου. Εις εδώ αυτού συνεντεύξεις περί των Πατρών εν σχέσει προς τους Ολυμπιακούς Αγώνας ο κ. Φιλήμων έσχε την καλωσύνην να δείξη όλην την δυσθυμίαν, ήτις κατακλύζει τα στήθη αυτού και να εκχύση πικροπράσινον χολήν αυτού επί της Πατραϊκής κοινωνίας, ως αροθύμου δήθεν εις την πανηγυρικήν τέλεσιν των Ολυμπιακών Αγώνων. […] Συγκρίνει ο κ. Φιλήμων τας Πάτρας προς τας Αθήνας, αλλ’ επιπολαίως και χωρίς να λάβη υπ’ όψιν του, ότι το ιδιωτικόν χρήμα έκαμεν εν Πάτραις τρεις πεντηκονταμελείς και αρίστους μουσικούς θιάσους, ενώ εις Αθήνας έχομεν μόνον δύο τοιούτους» (Σκριπ, αρ. φ. 103, 14.12.1985, σ. 3).
Το 1895 συστάθηκε η Ένωσις των Ελλήνων ∆ημοσιογράφων και πρόεδρος εξελέγη ο Τιμολέων Φιλήμων, την 6η Οκτωβρίου, όπως επιβεβαιώνεται και σε δημοσίευμα της εφημερίδας Σκριπ: «Ένωσις ∆ημοσιογράφων. Χθες μετά μεσημβρίαν συνήλθον εις το Ξενοδοχείον της “Βικτωρίας” τα μέλη τα αποτελούντα την Ένωσιν των ∆ημοσιογράφων και προέβησαν εις τας αρχαιρεσίας. Και πρόεδρος μεν εξελέγη ο κ. Φιλήμων, γενικός γραμματεύς ο κ. Ρούκης, ταμίας ο κ. Μακρίδης και σύμβουλοι οι κκ. ∆ροσίνης, Σουρής, Αγγελόπουλος Αθάνατος και Ρέπουλης» (Σκριπ, αρ. φ. 35, 7.10.1895, σ. 3). Υπήρξε μέλος και του συλλόγου «Ρήγας», ο οποίος προήγαγε το εθνικό φρόνημα, το εμφορούμενο από το αρχαιοελληνικό πνεύμα και το ορθόδοξο δόγμα. Σκοπός του συλλόγου ήταν η προστασία και η διαφύλαξη του πολιτεύματος, προκειμένου να διασφαλίζεται η ευδαιμονία και η ευημερία του κράτους. Κατ’ εντολή αυτού του συλλόγου, συνέταξε και το «Λόγος Πανηγυρικός», ο οποίος εκφωνήθηκε την 3η Απριλίου 1877, από τον Φιλήμονα.
Αξιοσημείωτη είναι, ακόμα, και η συνεργασία του Τιμολέοντος Φιλήμονος με το εγκυκλοπαιδικό περιοδικό Ποικίλη Στοά, όπως αυτή επιβεβαιώνεται από επιστολή του Φιλήμονος προς τον εκδότη του περιοδικού Ιωάννη Αρσένη. Σε αυτή την επιστολή ο Τιμολέων Φιλήμων ευχαριστεί τον εκδότη για τα περιοδικά που του απέστειλε, καθώς και για το βιογραφικό σημείωμά του, που εμπεριέχεται σε τεύχος του περιοδικού και του ζητά τη σειρά των περιοδικών από τα έτη που του λείπουν. Στα γραφόμενα στην επιστολή, επισημαίνει δε και ένα χαρακτηριστικό της προσωπικότητάς του, «σπανίως ήκουον τας παρορμήσεις των πρεσβυτέρων μου». Το ίδιο περιοδικό συμπεριέλαβε μετά τον θάνατό του και τη νεκρολογία για τον Φιλήμονα, στην οποία εξήρετο ο χαρακτήρας του, με έμφαση στη συνεισφορά του σε όλους σχεδόν τους τομείς του εθνικού βίου, εστιάζοντας τόσο στη δημοσιογραφική όσο και στην πολιτική του ιδιότητα. Τονίστηκε το πείσμα, η ειλικρίνεια, η ευγλωττία, η λογική, η οξύνοια, το αίσθημα δικαιοσύνης, η γενναία έμπνευση, η ελευθερία, η ενσυνείδητη επιτέλεση του καθήκοντος, που τον χαρακτήριζαν. «Εχάθη τόση δράσις θερμουργός! ∆ιάνοια τόσον ευρεία! Εν τω Φιλήμονι ανέζων τα αρχαία ιδεώδη, υπενδυόμενα τας ιριδόχρους ακτίνας του Ελληνικού μέλλοντος, ου ήτο η φλογωτέρα εγγύησις» (Ποικίλη Στοά, έτος 14ο, Αθήνα 1899, σσ. 126-127).
Επιπροσθέτως, η Ποικίλη Στοά φιλοξένησε, μετά τον θάνατό του, το ανέκδοτο μέχρι τότε έργο του Φιλήμονος, που ο ίδιος είχε προσφέρει στο περιοδικό λίγο πριν από τον θάνατό του, με τίτλο «Πεντηκονταετηρίς του Συντάγματος (1843-1893)». Στο έργο του αυτό, περιγράφει τη σημασία που είχε το σύνταγμα του 1843 για τη συγκρότηση του ελληνικού κράτους. Εκκινεί τον συλλογισμό του, από τον αγώνα των Ελλήνων για την ανεξαρτησία και την από τότε ανάγκη για ενιαία εξουσία, που, λόγω των εθνικών ιδιαιτεροτήτων, την ανέλαβε ένας ξένος βασιλιάς, ενώ οι Έλληνες που είχαν συνεισφέρει στην απελευθέρωση είχαν παραγκωνιστεί. Συνεπώς, τα διατάγματα και οι νόμοι συντάσσονταν σε ξένες γλώσσες και δεν μεταφράζονταν πιστά στην ελληνική. Και ο Βαυαρός βασιλιάς –παρά το φιλελληνικό του φρόνημα– προκάλεσε την αποστροφή και το μίσος σε μεγάλη μερίδα των Ελλήνων, ώστε να τον παραβάλουν με τον Τούρκο δυνάστη. Σε όλα αυτά έπρεπε να συνυπολογιστεί και ότι ο ελληνικός λαός είχε παράδοση στο να ορίζει ο ίδιος το πολίτευμά του και αυτό διεκδίκησε ο ∆ήμος Αθηναίων το 1837, ζητώντας από τον βασιλιά να έχει Έλληνες συμβούλους, καθώς και ο λαός την 3η Σεπτεμβρίου του 1843, διεκδικώντας σύνταγμα. «Η 3 Σεπτεμβρίου, προκαλέσασα και επιβαλούσα την θετικήν και κυριαρχικήν έκφρασιν του έθνους, έδωκεν εις αυτό την νομιμότητα, ης εστερείτο. Ούτω δε κρινομένη η 3 Σεπτεμβρίου 1843, και άλλως δεν δύναται να κριθή και να χαρακτηρισθή, υπήρξεν έργον τέλειον συντηρήσεως και ουχί ανατροπής. […] Η 3 Σεπτεμβρίου 1843, συλληφθείσα εν τη αληθεία της ιστορικής εξελίξεως, στηριχθείσα εις τ’ αυθεντικά κείμενα βασιλικών υποσχέσεων, λησμονηθεισών, ως μη ώφειλε, εκτελεσθείσα δε υπό των ανδρών, οίτινες διήλθον τροπαιούχοι τον υπέρ της Παλιγγενεσίας αγώνα, φέρει πάντα τα στοιχεία της εθνικής αγνότητος και πρέπει να προκαλή τον απεριόριστον σεβασμόν και την ευλάβειαν παντός Έλληνος. […] Σήμερον αι εργατικαί τάξεις της Ελλάδος ανυψούσι την σημαίαν της αφοσιώσεως αυτών εις το ελεύθερον πολίτευμα, αναγνωρίζουσαι ότι τούτο και μόνον είναι ικανόν και πρόσφορον, όπως καταστήση ζώντας και ενεργούς τους υπέρ Πατρίδος πόθους του Θρόνου και τας προσδοκίας του Έθνους» (Τιμολέων Φιλήμων, Πεντηκονταετηρίς του Συντάγματος (1843-1893), στο: Παναγής Ζούβας, Τιμολέων Φιλήμων (1833-1898), Αθήνα 1971, σσ. 28, 30, 34).
Ο Τιμολέων Φιλήμων διέθετε και εξέπεμπε μια διαχρονική αξιοπρεπή δυναμική, η οποία ξεπερνούσε τον τόπο του και την εποχή του. Η ζωή του υπήρξε πολυεπίπεδη, αλλά ο ίδιος χαρακτηριζόταν από μια εντυπωσιακή αρετή προσαρμοστικότητας, όχι αυτή του δουλικού ταιριάσματος, αλλά εκείνη που διακρίνει τα μεγάλα πνεύματα και τους οξύνοες ανθρώπους. Ζωή πολυτάραχη, κυμαινόμενη μεταξύ επαίνου και επίκρισης, κατά την οποία ο ίδιος διατηρούσε μια θαυμάσια ισορροπία ανάμεσα στη διανόηση και τη δράση. Στις 7 Μαρτίου του 1898 απεβίωσε από συγκοπή καρδιάς. Στην είδηση του θανάτου του, το ∆ημοτικό Συμβούλιο διέκοψε τη συνεδρίασή του και στην εταιρεία του φιλολογικού συλλόγου «Παρνασσού» –στην οποία ήταν μέλος– η σημαία κυμάτιζε μεσίστια. Την επόμενη μέρα, κατά την εφημερίδα Σκριπ, κηδεύτηκε «άνευ στεφάνων και λόγων και επιδείξεων, κατά την εκδηλωθείσαν τελευταίαν θέλησίν του» (Σκριπ, αρ. φ. 911, 8.3.1898, σ. 1). Μαχητικός και διακριτικά θορυβώδης υπήρξε, τελικά, ο Τιμολέων Φιλήμων.
