Στην είσοδο της Καντάνου, στη νότια Κρήτη, ένα λιτό μνημείο στέκεται σιωπηλός φρουρός της μνήμης: «Εδώ υπήρχε η Κάνδανος. Κατεστράφη για να μην επαναστατήσει ποτέ ξανά». Η επιγραφή αυτή, χαραγμένη από τους ίδιους τους Γερμανούς κατακτητές, δεν αποτυπώνει απλώς την καταστροφή ενός χωριού· συνοψίζει με ανατριχιαστική ακρίβεια το δόγμα της συλλογικής τιμωρίας που εφάρμοσαν τα ναζιστικά στρατεύματα κατοχής στην Κρήτη και αλλού στην Ευρώπη.
Η καταστροφή της Καντάνου, που συντελέστηκε στις 3 Ιουνίου 1941, ήταν μια από τις πρώτες, πιο χαρακτηριστικές και πιο βάναυσες πράξεις αυτού του δόγματος. Και δεν ήταν τυχαία: ήταν η άμεση συνέπεια της σθεναρής αντίστασης που πρόβαλαν οι κάτοικοι της περιοχής κατά τη διάρκεια και μετά τη Μάχη της Κρήτης, μιας μάχης που σχεδιάστηκε και εκτελέστηκε από τον στρατηγό των αλεξιπτωτιστών Κουρτ Στουντέντ, έναν από τους κύριους αρχιτέκτονες της επιχείρησης «Ερμής». Ο Στουντέντ, επικεφαλής του XI Αεροπορικού Σώματος (XI. Fliegerkorps), ηγήθηκε της πρώτης μεγάλης αεραποβατικής επιχείρησης στην ιστορία, ελπίζοντας σε μια ταχύτατη κατάληψη του νησιού. Όμως η σθεναρή αντίσταση που συνάντησαν οι γερμανικές δυνάμεις, όχι μόνο από τα συμμαχικά στρατεύματα αλλά και από τον άμαχο πληθυσμό, μετέτρεψε την Κρήτη σε πεδίο σκληρής και αιματηρής αναμέτρησης και ενέτεινε τη ναζιστική πρόθεση για αντίποινα.
Μετά την εισβολή των Γερμανών στην Ελλάδα, τον Απρίλιο του 1941, και την ταχεία κατάρρευση του μετώπου, η Κρήτη είχε απομείνει ως το τελευταίο ελεύθερο ελληνικό έδαφος. Από τις 20 Μαΐου και για περίπου δέκα ημέρες, το νησί έγινε θέατρο μιας από τις σφοδρότερες συγκρούσεις του πολέμου. Οι Γερμανοί αλεξιπτωτιστές (Fallschirmjäger) υπέστησαν μεγάλες απώλειες, ιδιαίτερα στο δυτικό τμήμα του νησιού, όπου οι ντόπιοι πληθυσμοί συμμετείχαν ενεργά στην αντίσταση. Η συμμετοχή αμάχων, χωρίς επίσημη στρατιωτική στολή, προκάλεσε την οργή των ναζί και έγινε πρόσχημα για τη θεωρητικοποίηση της «άγριας εκδίκησης» ως μορφή στρατιωτικής πολιτικής.
Στην Κάντανο και στα γύρω περάσματα, χωρικοί οπλισμένοι με ό,τι βρήκαν –κυνηγετικά όπλα, παλιά τουφέκια, ακόμα και γεωργικά εργαλεία– ενώθηκαν με διασκορπισμένους Έλληνες στρατιώτες και αντιστάθηκαν στις γερμανικές περιπόλους. Σε αρκετές περιπτώσεις, οι ενέδρες των ντόπιων προκάλεσαν σοβαρές απώλειες στους εισβολείς. Στην αντίληψη του στρατηγού Στουντέντ και της ανώτατης διοίκησης της Βέρμαχτ, αυτές οι πράξεις αποτέλεσαν «εγκλήματα» που απαιτούσαν τιμωρία – όχι εξατομικευμένη, αλλά συλλογική και ολοκληρωτική.
Στις 3 Ιουνίου 1941, λίγες μόλις ημέρες μετά την πλήρη κατάληψη του νησιού, οι Γερμανοί εξαπολύουν μια οργανωμένη επιχείρηση «κάθαρσης» εναντίον της Καντάνου. Στρατιώτες της Βέρμαχτ, βαριά οπλισμένοι και συνοδευόμενοι από μηχανικούς, περικυκλώνουν το χωριό. Δεν πρόκειται για μάχη· πρόκειται για εξόντωση. Ολόκληρος ο οικισμός καίγεται και ισοπεδώνεται συστηματικά: κατοικίες, ναοί, σχολεία, αποθήκες, υποδομές και αγροτικά μέσα καταστρέφονται. Πολλοί κάτοικοι εκτελούνται επιτόπου, άλλοι εξαναγκάζονται να εγκαταλείψουν τον τόπο τους. Η επιχείρηση έχει στόχο την πλήρη εξάλειψη του χωριού, κυριολεκτικά και συμβολικά.
Για να μη χαθεί το «μήνυμα», οι Γερμανοί τοποθετούν λίθινες επιγραφές σε εμφανή σημεία, στα ελληνικά και στα γερμανικά: «Διά την κτηνώδη δολοφονία Γερμανών αλεξιπτωτιστών, αλπινιστών και του μηχανικού από άνδρες, γυναίκες, παιδιά και παπάδες μαζί και διότι ετόλμησαν να αντισταθούν κατά του μεγάλου Ράιχ, κατεστράφη την 3/6/41 η Κάντανος εκ θεμελίων διά να μην επανοικοδομηθεί πλέον ΠΟΤΕ», και: «Ως αντίποινον των οπλισμένων πολιτών ανδρών και γυναικών εκ των όπισθεν δολοφονηθέντων Γερμανών στρατιωτών κατεστράφη η Κάντανος».Το 1943 προστέθηκε και τρίτη μαρμάρινη στήλη, που ανέφερε: «Εδώ υπήρχε η Κάνδανος, κατεστράφη προς εξιλασμόν της δολοφονίας 25 Γερμανών Στρατιωτικών».
Η Κάντανος δεν έμεινε για πάντα ερείπιο. Μετά την Απελευθέρωση, οι επιζώντες κάτοικοι επέστρεψαν και ξαναέχτισαν τα σπίτια και την κοινότητά τους. Η πόλη μπορεί να ανοικοδομήθηκε, αλλά η πληγή της καταστροφής έμεινε ανοιχτή για δεκαετίες. Ο Κουρτ Στουντέντ, ο άνθρωπος που σχεδίασε την εισβολή και, όπως φαίνεται, διέταξε τέτοιες ενέργειες αντιποίνων, συνελήφθη μετά τον πόλεμο και δικάστηκε από βρετανικό στρατοδικείο. Καταδικάστηκε σε πέντε χρόνια φυλάκιση για κακομεταχείριση αιχμαλώτων πολέμου — όχι όμως για τα εγκλήματα που διαπράχθηκαν εις βάρος του άμαχου πληθυσμού στην Κρήτη. Αποφυλακίστηκε πρόωρα το 1948 για λόγους υγείας και έζησε ελεύθερος μέχρι τον θάνατό του το 1978, χωρίς να λογοδοτήσει ποτέ για τη σφαγή στην Κάντανο και άλλες φρικαλεότητες στο νησί. Πολλοί άλλοι υπεύθυνοι των επιχειρήσεων στην Κάντανο έμειναν επίσης ατιμώρητοι.
Το 1961, η ελληνική πολιτεία αναγνώρισε επισήμως την Κάντανο ως μαρτυρικό χωριό. Σήμερα, τα μνημεία που έχουν ανεγερθεί –ανάμεσά τους και η ανασύνθεση των γερμανικών επιγραφών, ως τεκμήριο μνήμης– θυμίζουν στους επισκέπτες το ηρωικό και μαρτυρικό παρελθόν του τόπου.
Επιμέλεια στήλης: Μυρτώ Κατσίγερα, Βασίλης Μηνακάκης, Αντιγόνη-Δέσποινα Ποιμενίδου, Αθανάσιος Συροπλάκης
