Στις 2 Ιουνίου 1946, οι Ιταλοί προσήλθαν στις κάλπες για να επιλέξουν το μέλλον της χώρας τους. Ηταν το πρώτο δημοψήφισμα στην ιστορία της ενωμένης Ιταλίας και, ταυτόχρονα, η πρώτη φορά που ψήφιζαν και οι γυναίκες. Το ερώτημα ήταν καθοριστικό: βασιλευόμενη ή αβασίλευτη δημοκρατία;
Το αποτέλεσμα υπήρξε σαφές: η αβασίλευτη δημοκρατία επικράτησε με ποσοστό 54,3%. Ο Οίκος της Σαβοΐας, ο οποίος είχε ταυτιστεί με τη δημιουργία του ιταλικού κράτους τον 19ο αιώνα, απομακρύνθηκε από την εξουσία. Ο τελευταίος βασιλιάς, Ουμβέρτος Β΄, εγκατέλειψε τη χώρα λίγες μέρες αργότερα. Η απόφαση αυτή, προϊόν μιας βαθιάς κρίσης νομιμοποίησης της μοναρχίας, υπήρξε ταυτόχρονα και ένα πολιτικό διαζύγιο με το φασιστικό παρελθόν της.
Ο Οίκος της Σαβοΐας είχε βρεθεί στην πρώτη γραμμή του ιταλικού εθνικού κινήματος. Ο Βιττόριο Εμανουέλε Β΄, βασιλιάς της Σαρδηνίας, έγινε το 1861 πρώτος βασιλιάς του ενιαίου ιταλικού κράτους. Η δυναστεία του παρέμεινε στον θρόνο για περισσότερα από ογδόντα χρόνια, λειτουργώντας ως θεσμικός πυλώνας σε ένα κράτος συχνά ταλανιζόμενο από πολιτική αστάθεια.
Η νομιμοποίηση της μοναρχίας άρχισε να φθείρεται ραγδαία τον 20ό αιώνα.
Η νομιμοποίηση της μοναρχίας άρχισε να φθείρεται ραγδαία τον 20ό αιώνα, και ιδιαίτερα μετά την άνοδο του φασισμού. Το 1922, ο βασιλιάς Βιττόριο Εμανουέλε Γ΄ αρνήθηκε να αντισταθεί στην «Πορεία προς τη Ρώμη» και ανέθεσε στον Μουσολίνι την εντολή σχηματισμού κυβέρνησης. Ηταν μια κομβική κίνηση, η οποία ερμηνεύθηκε από πολλούς ως έμμεση αποδοχή του καθεστώτος.
Η συνεργασία του με το νέο καθεστώς δεν περιορίστηκε στη σιωπή. Ο βασιλιάς υπέγραψε τα ρατσιστικά «Νομοθετικά Διατάγματα για την Προστασία της Ιταλικής Φυλής» (Leggi per la difesa della razza) το 1938, ενέκρινε την επέμβαση στην Αιθιοπία και τη συμμαχία με τη ναζιστική Γερμανία. Η εμπλοκή της Ιταλίας στον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, η κατάρρευση του στρατού, η διάσπαση της χώρας και τα εγκλήματα της περιόδου 1943-1945 επιβάρυναν ακόμη περισσότερο τη θέση της μοναρχίας στη συλλογική συνείδηση. Το 1944, σε μια προσπάθεια διάσωσης του θεσμού, ο γηραιός βασιλιάς μεταβίβασε τις αρμοδιότητες στον γιο του, Ουμβέρτο, ο οποίος ανέλαβε ως αντιβασιλέας. Ωστόσο, η φθορά ήταν πλέον μη αναστρέψιμη.
Στις βόρειες και κεντρικές περιοχές, η αβασίλευτη δημοκρατία συγκέντρωσε ευρεία υποστήριξη, σε αντίθεση με τον Νότο, όπου η επιρροή της Καθολικής Εκκλησίας και της μοναρχίας ήταν πιο έντονη.
Το δημοψήφισμα της 2ας Ιουνίου ανέδειξε όχι μόνο την προτίμηση της πλειοψηφίας για ένα νέο πολίτευμα, αλλά και τις εσωτερικές αντιφάσεις της ιταλικής κοινωνίας. Στις βόρειες και κεντρικές περιοχές, όπου το αντιφασιστικό κίνημα ήταν ισχυρό, η αβασίλευτη δημοκρατία συγκέντρωσε ευρεία υποστήριξη. Στον Νότο, όπου η επιρροή της Καθολικής Εκκλησίας και της μοναρχίας ήταν πιο έντονη, η βασιλευόμενη δημοκρατία έλαβε μεγαλύτερα ποσοστά.
Η αμφισβήτηση του αποτελέσματος από ορισμένες πλευρές δεν έλειψε. Υπήρξαν καταγγελίες για παρατυπίες και ενστάσεις σχετικά με την καταμέτρηση. Ωστόσο, στις 10 Ιουνίου η Ιταλική Ανώτατη Δικαστική Αρχή επικύρωσε το αποτέλεσμα και η κυβέρνηση προχώρησε στην επίσημη ανακήρυξη της Δημοκρατίας.
Ο Ουμβέρτος Β΄ αναχώρησε για την Πορτογαλία στις 13 Ιουνίου 1946, μόλις έναν μήνα μετά την επίσημη ενθρόνισή του. Εμεινε στην ιστορία ως ο «βασιλιάς του Μαΐου». Δεν επέστρεψε ποτέ. Το 1948, με το νέο Σύνταγμα, η Ιταλία απαγόρευσε την επιστροφή των αρρένων μελών του Οίκου της Σαβοΐας, διάταξη που καταργήθηκε μόλις το 2002.
Το δημοψήφισμα δεν έκλεισε όλα τα τραύματα της εποχής, αλλά σηματοδότησε τη βούληση για ένα νέο ξεκίνημα.
Η 2α Ιουνίου με τη σειρά της καθιερώθηκε ως Ημέρα της Δημοκρατίας, όχι απλώς ως επέτειος αλλαγής πολιτεύματος, αλλά ως αφετηρία ενός νέου συλλογικού συμβολαίου. Η Ιταλία, πληγωμένη από τον πόλεμο και τη φασιστική εμπειρία, επέλεξε συνειδητά να στραφεί προς μια δημοκρατική μορφή διακυβέρνησης, στηριγμένη στη λαϊκή κυριαρχία και στο κράτος δικαίου.
Το δημοψήφισμα δεν έκλεισε όλα τα τραύματα της εποχής, αλλά σηματοδότησε τη βούληση για ένα νέο ξεκίνημα. Και η επιλογή εκείνη, όποια κι αν ήταν η στάση του καθενός απέναντί της, διαμόρφωσε την Ιταλία όπως τη γνωρίζουμε σήμερα.
Επιμέλεια στήλης: Μυρτώ Κατσίγερα, Βασίλης Μηνακάκης, Αντιγόνη-Δέσποινα Ποιμενίδου, Αθανάσιος Συροπλάκης
