Στις 20 Μαΐου 1902, η Κούβα ανακηρύχθηκε επίσημα ανεξάρτητη δημοκρατία, τερματίζοντας μια μακρά περίοδο ισπανικής αποικιοκρατίας και τετραετούς αμερικανικής στρατιωτικής κατοχής. Ηταν μια μέρα χαράς και ελπίδας για το νησί που τόσο είχε αιματοκυλιστεί στον αγώνα του για αυτοδιάθεση. Ωστόσο, πίσω από τις σημαίες και τις επίσημες τελετές, η ανεξαρτησία αυτή συνοδευόταν από σημαντικούς περιορισμούς.
Η Κούβα του 1902 γεννήθηκε ουσιαστικά υπό όρους. Οι Ηνωμένες Πολιτείες, οι οποίες είχαν εκδιώξει τους Ισπανούς το 1898 μετά τον Ισπανοαμερικανικό Πόλεμο, διατήρησαν σημαντικό έλεγχο στη νέα κυβέρνηση μέσω της διαβόητης τροπολογίας Πλατ (Platt Amendment). Η Κούβα ήταν ανεξάρτητη μόνο στα χαρτιά· στην πράξη, παρέμενε εν μέρει προτεκτοράτο των ΗΠΑ.
Η ιστορία της κουβανικής ανεξαρτησίας είναι μακρά και αιματηρή. Για αιώνες, το νησί αποτελούσε ένα από τα πιο πολύτιμα πετράδια του ισπανικού στέμματος. Μεγάλη παραγωγός ζάχαρης και στρατηγικό σημείο στην Καραϊβική, η αποικία εξεγέρθηκε επανειλημμένα τον 19ο αιώνα, με κορυφαίο παράδειγμα τον Δεκαετή Πόλεμο (1868-1878), μια παρατεταμένη σύγκρουση που κατέληξε σε ημιτελή ειρήνη και άκαρπες υποσχέσεις μεταρρυθμίσεων. Αργότερα, και η λεγόμενη Μικρή Επανάσταση (1879-1880) απέτυχε να εκδιώξει την Ισπανία, αλλά σε συνδυασμό με τον Δεκαετή Πόλεμο, άνοιξε τον δρόμο για τον Τελευταίο Πόλεμο της Ανεξαρτησίας, που ξέσπασε το 1895 υπό την καθοδήγηση μορφών όπως ο Χοσέ Μαρτί.
Με τη Συνθήκη των Παρισίων (Δεκέμβριος 1898), η Ισπανία παραιτήθηκε από κάθε κυριαρχία επί της Κούβας.
Η αδυναμία της Ισπανίας να καταστείλει την εξέγερση, σε συνδυασμό με τις οικονομικές και γεωπολιτικές βλέψεις των ΗΠΑ στην Καραϊβική, οδήγησε στην αμερικανική επέμβαση το 1898. Το 1898, μετά τη βύθιση του αμερικανικού πολεμικού πλοίου USS Maine στην Αβάνα —γεγονός που αποδόθηκε (ενδεχομένως εσφαλμένα) στους Ισπανούς— οι ΗΠΑ κήρυξαν πόλεμο στην Ισπανία. Ο Ισπανοαμερικανικός Πόλεμος κράτησε μόλις λίγους μήνες και κατέληξε με την καταστροφή του ισπανικού στόλου και τη συνθηκολόγηση της Ισπανίας, ενώ η τελευταία εκδιώχθηκε όχι μόνο από την Κούβα αλλά και από τις Φιλιππίνες, το Πουέρτο Ρίκο και το Γκουάμ.
Με τη Συνθήκη των Παρισίων (Δεκέμβριος 1898), η Ισπανία παραιτήθηκε από κάθε κυριαρχία επί της Κούβας. Ομως, αντί να παραδοθεί η εξουσία σε Κουβανούς ηγέτες, η Κούβα τέθηκε υπό αμερικανική στρατιωτική διοίκηση, με τη διαβεβαίωση ότι η κατοχή θα ήταν προσωρινή και ότι θα ακολουθούσε πλήρης ανεξαρτησία. Το «προσωρινό», ωστόσο, κράτησε τρία χρόνια – και η ανεξαρτησία που τελικά παραχωρήθηκε συνοδευόταν από δεσμεύσεις και όρους.
Η Τροπολογία Πλατ προέβλεπε το δικαίωμα των ΗΠΑ να επέμβουν στρατιωτικά, τη δέσμευση της Κούβας να μη συνάπτει συνθήκες με άλλες χώρες χωρίς έγκριση της Ουάσιγκτον και την εκχώρηση του κόλπου του Γκουαντάναμο.
Το 1901, οι Ηνωμένες Πολιτείες επέβαλαν στη Συντακτική Συνέλευση της Κούβας την αποδοχή της Τροπολογίας Πλατ –ένα νομικό πλαίσιο που ενσωματώθηκε στο κουβανικό Σύνταγμα και περιόριζε σοβαρά την εθνική κυριαρχία της χώρας. Μεταξύ άλλων, προέβλεπε: Το δικαίωμα των ΗΠΑ να επέμβουν στρατιωτικά στην Κούβα για τη διατήρηση της «τάξης» και της «ανεξαρτησίας», τη δέσμευση της Κούβας να μη συνάπτει συνθήκες με άλλες χώρες χωρίς την έγκριση της Ουάσιγκτον και την εκχώρηση του κόλπου του Γκουαντάναμο για τη δημιουργία αμερικανικής ναυτικής βάσης.
Η Τροπολογία Πλατ θεωρήθηκε από πολλούς Κουβανούς προσβολή στην ίδια την έννοια της ελευθερίας για την οποία είχαν αγωνιστεί. Ομως, μπροστά στον κίνδυνο παράτασης της στρατιωτικής κατοχής, η Συνέλευση την αποδέχθηκε με βαριά καρδιά.
Ετσι, στις 20 Μαΐου 1902, ο πρώτος πρόεδρος της Κούβας, Τομάς Εστράδα Πάλμα, ορκίστηκε και ανέλαβε καθήκοντα στην Αβάνα. Η αμερικανική σημαία υπεστάλη και η κουβανική κυμάτισε για πρώτη φορά σε ανεξάρτητο κράτος. Ομως η πραγματικότητα παρέμενε περίπλοκη. Η νέα Δημοκρατία της Κούβας ήταν φαινομενικά κυρίαρχη, αλλά ουσιαστικά εξαρτημένη από τις Ηνωμένες Πολιτείες σε πολιτικό, στρατιωτικό και οικονομικό επίπεδο.
Η αμερικανική κυριαρχία στη νήσο έθρεψε σταδιακά ένα αντιιμπεριαλιστικό και επαναστατικό πνεύμα.
Η εξάρτηση αυτή συνεχίστηκε για δεκαετίες. Οι Ηνωμένες Πολιτείες διατήρησαν στρατιωτική βάση στο Γκουαντάναμο (την οποία έχουν έως σήμερα), επενδύσεις και επιρροή στον τραπεζικό και αγροτικό τομέα, ενώ παρενέβησαν επανειλημμένα σε περιόδους πολιτικής αστάθειας – με πιο χαρακτηριστική την άμεση στρατιωτική επέμβαση το 1906 και την επιβολή Προτεκτοράτου μέχρι το 1909.
Η αμερικανική κυριαρχία στη νήσο έθρεψε σταδιακά ένα αντιιμπεριαλιστικό και επαναστατικό πνεύμα. Στη δεκαετία του 1930 εμφανίζονται τα πρώτα σοβαρά αντιδυτικά κινήματα και μέχρι το 1959, η απογοήτευση από τη διαφθορά, την οικονομική ανισότητα και την ξένη επιρροή οδήγησε στην επανάσταση του Φιντέλ Κάστρο και στην ίδρυση του σοσιαλιστικού κράτους.
Εκτοτε, η 20ή Μαΐου δεν αποτελεί επίσημη γιορτή στην Κούβα. Η επαναστατική κυβέρνηση κατάργησε τον εορτασμό της ημερομηνίας αυτής, θεωρώντας την ψευδεπίγραφη και εξαρτημένη. Αντίθετα, η 1η Ιανουαρίου –ημέρα της νίκης της επανάστασης– του 1959 είναι πλέον η επίσημη εθνική επέτειος της χώρας.
Επιμέλεια στήλης: Μυρτώ Κατσίγερα, Βασίλης Μηνακάκης, Αντιγόνη-Δέσποινα Ποιμενίδου, Αθανάσιος Συροπλάκης
