Μεγάλο κεφάλαιο της βυζαντινής ιστορίας αποτελεί η πολιτική διαχείριση εκ μέρους των αυτοκρατόρων των θρησκευτικών διενέξεων στο εσωτερικό της αυτοκρατορίας. Σχεδόν σε κάθε βιογραφία ενός μεγάλου αυτοκράτορα υπάρχει ένα κεφάλαιο, άλλοτε ολιγοσέλιδο και άλλοτε εκτενές, το οποίο περιγράφει και αναλύει τη θρησκευτική πολιτική που ακολούθησε, τα προβλήματα που αντιμετώπισε καθώς και την επίδραση αυτών στη βυζαντινή κοινωνία. Μάλιστα, κάποιος αυτοκράτορας μπορεί να κριθεί ως επιτυχημένος ή αποτυχημένος ανάλογα με την πολιτική του τοποθέτηση απέναντι στις μεγάλες θρησκευτικές προκλήσεις της εποχής του, ασχέτως εάν ήταν συνετός στη διαχείριση των οικονομικών του κράτους ή εάν αντιμετώπισε με επιτυχία τους εξωτερικούς εχθρούς του.
Το 527 ανέβηκε στον αυτοκρατορικό θρόνο ο Ιουστινιανός Α΄, ένας από τους σημαντικότερους αυτοκράτορες της χιλιόχρονης ιστορίας του Βυζαντίου. Ευθύς εξαρχής, ο Ιουστινιανός έθεσε ως κεντρικό του στόχο την ανασύσταση της αυτοκρατορίας στο παλαιό της κύρος, γεγονός το οποίο επηρέασε τη θρησκευτική πολιτική του. Προκειμένου να επιδοθεί απερίσπαστα στους αγώνες για την ανάκτηση της Δύσης, ο αυτοκράτορας ακολούθησε μια πολιτική συμβιβασμού με τον πάπα της Ρώμης. Το 527 και 528 έλαβε μέτρα κατά των αιρετικών και το 529 έκλεισε τη Σχολή των Αθηνών, ικανοποιώντας την επιθυμία του πάπα. Τη δεκαετία του 530 εξαπέλυσε σειρά διωγμών εναντίον των Μονοφυσιτών.
Η αυτοκράτειρα συνιστούσε στον Ιουστινιανό να μεταχειριστεί με ηπιότερο τρόπο τους Μονοφυσίτες.
Ωστόσο, η πολιτική του επηρεαζόταν συχνά από τη σύζυγό του Θεοδώρα. Η αυτοκράτειρα συνιστούσε στον Ιουστινιανό να μεταχειριστεί με ηπιότερο τρόπο τους Μονοφυσίτες, εκτιμώντας ότι, εάν η αυτοκρατορία ήθελε να διατηρήσει την ισχύ και το κύρος της στις ανατολικές επαρχίες της, στην Αίγυπτο, τη Συρία και την Παλαιστίνη, όφειλε να μην δυσαρεστεί τους κατοίκους τους, οι οποίοι ήταν σε μεγάλο βαθμό πιστοί αυτού του δόγματος. Ακολουθώντας τις εκκλήσεις της Θεοδώρας, το 543 ο αυτοκράτορας εξέδωσε «Λόγον» στην πρωτεύουσα, με σκοπό τη συμφιλίωση των ορθοδόξων και μονοφυσιτών. Η προσπάθειά του απέτυχε παταγωδώς. Οταν πέθανε πρόωρα η Θεοδώρα το 548, οι ορθόδοξοι εκδήλωσαν ανοιχτά τη δυσαρέσκειά τους για την πορεία που ακολουθούσε η αυτοκρατορία στο θρησκευτικό πεδίο. Σε γενικές γραμμές, παρατηρεί κανείς ότι οι παλινωδίες του Ιουστινιανού στη θρησκευτική πολιτική του δίχασαν τη βυζαντινή κοινωνία.
Στο πλαίσιο των προσπαθειών του Ιουστινιανού να συμφιλιώσει τους πιστούς των δύο αντιμαχόμενων δογμάτων εντάσσεται και η σύγκληση της Ε΄ Οικουμενικής Συνόδου στην Κωνσταντινούπολη, η οποία διήρκεσε από τις 5 Μαΐου έως τις 21 Ιουνίου 553. Η Σύνοδος καταδίκασε τις αιρέσεις επιβεβαιώνοντας τις αποφάσεις της Δ΄ Οικουμενικής Συνόδου της Χαλκηδόνας (451 μ.Χ.), ότι ο Χριστός έχει δύο φύσεις, τέλεια θεία και τέλεια ανθρώπινη, οι οποίες είναι «ενωμένες ασυγχύτως, ατρέπτως, αδιαιρέτως, αχωρίστως». Παρότι πέτυχε να καταδικάσει τους οπαδούς του Νεστοριανισμού, απέτυχε να συμφιλιώσει τους Ορθοδόξους, δηλαδή τους πιστούς των αποφάσεων της Συνόδου της Χαλκηδόνας, με τους Μονοφυσίτες.
Επιμέλεια στήλης: Μυρτώ Κατσίγερα, Βασίλης Μηνακάκης, Αντιγόνη-Δέσποινα Ποιμενίδου, Αθανάσιος Συροπλάκης
