Στο προηγούμενο άρθρο μου στην «Καθημερινή» της 23/3, διαβάσατε σχετικά με τη ρωσική πρόταση για τερματισμό των εχθροπραξιών μεταξύ Ελλήνων και Οθωμανών το 1824, με αντάλλαγμα μια αυτόνομη Ελλάδα, υποτελή, όμως, στον σουλτάνο και υπό την επιρροή της Ρωσίας. Την πρόταση αυτή οι Ελληνες επαναστάτες απέρριψαν με αγανάκτηση τον Αύγουστο του 1824, στέλνοντας επιστολή απευθείας στον υπουργό Εξωτερικών της Μεγάλης Βρετανίας, Τζορτζ Κάνινγκ. Ο Κάνινγκ απάντησε στην ελληνική κυβέρνηση τονίζοντας την ουδετερότητα της Βρετανίας, αλλά διαβεβαιώνοντάς την πως δεν πρόκειται η χώρα του να συναινέσει στην επιβολή μιας λύσης που οι Ελληνες δεν θα αποδεχθούν.
Στο σημερινό άρθρο θα παρουσιάσουμε μια επιστολή του Αλέξανδρου Μαυροκορδάτου, με την οποία ο Ελληνας πολιτικός απάντησε και ευχαρίστησε τον Κάνινγκ. Αν και η επιστολή αυτή είναι γνωστή ήδη από το 1839, δημοσιεύθηκε (στα γαλλικά, όπως γράφτηκε) με λανθασμένη ημερομηνία. Υποτίθεται πως ο Μαυροκορδάτος έστειλε την ευχαριστήρια επιστολή το καλοκαίρι του 1825, μετά τις πρώτες μεγάλες ήττες των Ελλήνων από τον Ιμπραήμ και λίγες ημέρες πριν από την υποβολή της αίτησης προστασίας προς τη Μεγάλη Βρετανία (που κακώς του αποδόθηκε). Αλλά αυτό είναι λάθος. Βρήκα το πρωτότυπο της επιστολής στα Βρετανικά Αρχεία και διαπίστωσα ότι η πραγματική ημερομηνία αποστολής είναι η 18η Μαρτίου 1825 – η διαφορά είναι ουσιαστική. Αλλά ας τα δούμε όλα από την αρχή.
Οταν έφτασε η απάντηση του Κάνινγκ στην Ελλάδα, ο Μαυροκορδάτος είχε ήδη επιστρέψει στο Ναύπλιο και στην κεντρική πολιτική σκηνή μετά ένα χρόνο στο Μεσολόγγι, όπου υποδέχθηκε τον Μπάιρον. Τις ημέρες που ο Μαυροκορδάτος γράφει στον Κάνινγκ, η κατάσταση για τους Ελληνες δεν είναι ακόμη δραματική. Ο Ιμπραήμ, βέβαια, έχει αποβιβαστεί ανενόχλητος στη νοτιοδυτική Πελοπόννησο και ετοιμάζεται να επιτεθεί στον πρώτο του στόχο, το Νεόκαστρο στην Πύλο, αλλά οι Ελληνες ελπίζουν ότι θα καταφέρουν να τον απωθήσουν.
Ασκηση ισορροπίας
Ο Μαυροκορδάτος δεν γράφει στον Κάνινγκ για να τον ευχαριστήσει απλώς, αυτό είναι το πρόσχημα. Στην πραγματικότητα, θέλει να τον πείσει ότι τα συμφέροντα της Βρετανίας εξυπηρετούνται από μια ισχυρή και ανεξάρτητη Ελλάδα. Θα το κάνει, όπως πάντα, με μεγαλοφυή τρόπο, οδηγώντας τον παραλήπτη στα συμπεράσματα που επιδιώκει χωρίς να δίνει την εντύπωση πως του υποδεικνύει τα συμφέροντα της Μεγάλης Βρετανίας. Καθώς θα διαβάζετε την επιστολή να έχετε υπόψη σας πως όταν ο Μαυροκορδάτος την ετοιμάζει, όχι μόνο δεν εμπιστεύεται τη Βρετανία (όπως γράφει στους Κουντουριώτες) αλλά θέλει να αποφύγει το ενδεχόμενο να μονοπωλήσει αυτή την «προστασία» της Ελλάδας. Αντιθέτως, προσπαθεί, ακόμη, να πείσει την ελληνική κυβέρνηση να συμμαχήσει και να εμπιστευθεί τις ΗΠΑ.
Ποιος είναι, λοιπόν, ο στόχος του Μαυροκορδάτου; Να χρησιμοποιήσει τη Βρετανία ως μοχλό για να εμποδίσει τα σχέδια των Ρώσων για τα Βαλκάνια, αλλά και να εκθέσει το μακροπρόθεσμο γεωπολιτικό του σχέδιο για τη λύση του Ανατολικού Ζητήματος σε κάποιον που μπορεί να το εκτιμήσει, στον Τζορτζ Κάνινγκ, έναν από τους σπουδαιότερους Βρετανούς πολιτικούς του 19ου αιώνα. Επιπλέον, προσπαθεί να προστατεύσει το κυριότερο θεσμικό διακύβευμα, τη μεγαλύτερη πολιτική επιτυχία του: Η Ελλάδα δεν αρκεί να είναι εθνικά ελεύθερη, θα πρέπει να κυβερνάται συνταγματικά.
Τα ρωσικά συμφέροντα
Ακολουθεί μια συνοπτική απόδοση στα ελληνικά της επιστολής, ακριβώς όπως την έγραψε ο Μαυροκορδάτος:
«Θα μου επιτρέψετε να σας εκθέσω κάποιες σκέψεις μου που νομίζω θα πρέπει να τους δώσετε τη δέουσα προσοχή. Δεν ξέρω εάν το ρωσικό σχέδιο που δημοσίευσε η γαλλική εφημερίδα [ο “Constitutionnel” στις 31.5.1824] είναι αυθεντικό ή όχι. Το σίγουρο είναι πως τα συμφέροντα της Ρωσίας θα εξυπηρετηθούν μόνο αν πραγματοποιηθεί το σχέδιο της [Μεγάλης] Αικατερίνης – να μοιραστεί, δηλαδή, η Ελλάδα σε πολλές ηγεμονίες υπό την προστασία της Ρωσίας. Είναι μάλιστα πολύ πιθανό να επιχειρήσει να δελεάσει την Αυστρία προσφέροντάς της ένα από τα βαλκανικά προτεκτοράτα που θα δημιουργηθούν κοντά στα σύνορά της. Αλλά το σύστημα των αυτόνομων ηγεμονιών εξυπηρετεί τα ρωσικά συμφέροντα και αυτός είναι ο πραγματικός λόγος για τον οποίο η Ρωσία δεν επιθυμεί την Ελληνική Ανεξαρτησία. Γι’ αυτό οι υπόλοιπες Ευρωπαϊκές Δυνάμεις και ιδιαίτερα η Αγγλία θα απορρίψουν τα ρωσικά σχέδια και θα προστατέψουν την ανεξαρτησία της Ελλάδας.
Να υψωθεί ένα φράγμα «Η Ελληνική Ανεξαρτησία είναι ο μοναδικός τρόπος να υψωθεί ένα φράγμα απέναντι στην κολοσσιαία ισχύ της Ρωσίας, κάτι που είναι απαραίτητο για την ευρωπαϊκή ασφάλεια».
Η Ελληνική Ανεξαρτησία είναι ο μοναδικός τρόπος να υψωθεί ένα φράγμα απέναντι στην κολοσσιαία ισχύ της Ρωσίας, κάτι που είναι απαραίτητο για την ευρωπαϊκή ασφάλεια. Παλαιότερα η Οθωμανική Αυτοκρατορία αποτελούσε αυτό το εμπόδιο, αλλά ο αγώνας των Ελλήνων εναντίον των Οθωμανών έχει αποδείξει ότι η Πύλη δεν μπορεί πλέον να παίξει επαρκώς αυτόν τον ρόλο. Οταν ακόμη και οι λιγοστοί Ελληνες μπορούν να της αντισταθούν είναι προφανές ότι μόνο αυτοί μπορούν να αναλάβουν αυτόν τον ρόλο, σ’ αυτούς θα πρέπει να στηριχθεί η Ευρώπη. Αυτό όμως μπορεί να γίνει μόνο εφόσον η Ελλάδα είναι μια ελεύθερη και ανεξάρτητη δύναμη.
Νομίζω ότι θα συμφωνήσετε μαζί μου πως αν οι Οθωμανοί περιοριστούν στα φυσικά τους σύνορα [εννοεί να αποχωρήσουν από τις ευρωπαϊκές τους κτήσεις], χωρίς να απειλούνται πλέον από τις συνεχείς ελληνικές επαναστάσεις και χωρίς να είναι υποχρεωμένοι να διατηρούν στρατιωτικές δυνάμεις στην Ελλάδα (της οποίας η κατάκτηση δεν νομιμοποιήθηκε ποτέ από καμία συνθήκη και καμία επίσημη πράξη) θα απαλλαγεί από περιττό κόστος και θα ενδυναμωθεί. Η ανεξάρτητη Ελλάδα θα γίνει ο φυσικός σύμμαχος της Πύλης όταν η τελευταία αντιληφθεί ποια είναι τα πραγματικά της συμφέροντα. Προς το παρόν αυτό δεν είναι δυνατόν να συμβεί, κάθε απόπειρα ειρήνευσης δεν είναι ρεαλιστική. Αλλά θα συμβεί στο μέλλον, όταν έρθει στην εξουσία άλλος Σουλτάνος, όταν τα σημερινά πάθη κατασιγάσουν. Τότε, ως αποτέλεσμα, η Αγγλία, η Τουρκία και η Ελλάδα θα συνασπιστούν κατά της Ρωσίας και πιθανόν αυτός ο συνασπισμός να αποτελέσει τη μεγαλύτερη ασφαλιστική δικλίδα που θα προστατεύει την Αγγλία από κάθε απόπειρα της Ρωσίας ή άλλης ευρωπαϊκής δύναμης [προφανώς εννοεί τη Γαλλία που έχει στενές σχέσεις με τον Μοχάμεντ Αλι της Αιγύπτου] να βλάψει την κυριαρχία αλλά και το εμπόριο της Βρετανίας στην Ινδία. Με δυο λόγια είμαι πεπεισμένος ότι η ασφάλεια της Ευρώπης και τα συμφέροντα της Αγγλίας εξυπηρετούνται από μια ανεξάρτητη και ισχυρή Ελλάδα.
Είναι πιθανόν οι Ευρωπαϊκές Δυνάμεις που αντιμετωπίζουν φιλικά την Ελλάδα να ανησυχούν με το σημερινό της πολίτευμα και ιδίως με την επίδραση που υποτίθεται πως ασκούν οι Καρμπονάροι [Ιταλοί κυρίως, ριζοσπάστες φιλελεύθεροι] στην ελληνική πολιτική ζωή και στην πορεία της χώρας. Ομως το πολίτευμά μας δεν οφείλεται σε παρόμοια επιρροή, αλλά στις συνθήκες. Ενας παλλαϊκός πόλεμος κατά των Τούρκων, που ξεκίνησε ένας μικρός πληθυσμιακά λαός και κατέληξε σε απόσειση του ζυγού, δεν μπορεί παρά να έχει αυτό το αποτέλεσμα: Ο λαός αυτός που μετά την εκδίωξη των τυράννων βρέθηκε σε μια κατάσταση ισότητας, ήταν φυσικό να επιδιώξει να κυβερνηθεί με δημοκρατικούς θεσμούς. Ομως το πολίτευμά μας ονομάζεται ακόμη προσωρινό και κάθε τόσο οργανώνουμε Εθνοσυνελεύσεις για να το αναθεωρήσουμε λαμβάνοντας υπόψη την εμπειρία και την αλλαγή των συνθηκών. Αρα οι Ευρωπαϊκές Δυνάμεις θα πρέπει να έχουν εμπιστοσύνη στους Ελληνες και στην κυβέρνησή τους – δεν θα αρνηθούμε να διαμορφώσουμε το συνταγματικό μας καθεστώς με τρόπο που θα καθησυχάσει πλήρως τις Δυνάμεις, εάν βέβαια αυτό είναι απαραίτητο.
Η Ανεξαρτησία και η συνετή ελευθερία είναι τα δύο απαραίτητα στοιχεία για την οικοδόμηση ενός ισχυρού ελληνικού κράτους. Αυτά επιθυμούν οι Ελληνες και αυτά απαιτούν από τις Δυνάμεις που θα θελήσουν να τους βοηθήσουν, άμεσα ή έμμεσα. Γιατί να μην ελπίζουμε πως αυτόν τον ρόλο θα μπορούσε να τον παίξει η Αγγλία, υπό την επιρροή ενός υπουργού φωτισμένου και φιλελεύθερου όπως εσείς;
Η Θεία Πρόνοια θα συνεχίσει να προστατεύει τον δίκαιο αγώνα των Ελλήνων. Κάθε βοήθεια από την Αγγλία θα επιταχύνει τη σταθεροποίηση της Ελλάδας, κάτι που θα ωφελήσει ιδιαίτερα τη νέα ευρωπαϊκή πολιτική ισορροπία. Στο μεταξύ, καθώς αναμένουμε τη βοήθειά σας, πρέπει, δυστυχώς, να συνεχίσουμε να αντιμετωπίζουμε έναν εχθρό άδικο και αδιάλλακτο. Αλλά μας παρηγορεί η διαβεβαίωσή σας πως η Αγγλία δεν θα επιβάλει την ειρήνη με όρους αντίθετους στις επιθυμίες των Ελλήνων».
Προφητικό κείμενο
Νομίζω ότι οι αναγνώστες της «Καθημερινής» μπορούν να αντιληφθούν τη σημασία αυτού του κειμένου όχι μόνο από ιστορικής αλλά και από γεωπολιτικής, πολιτικής και θεσμικής άποψης, ιδιαίτερα λόγω του διορατικού τρόπου με τον οποίο ο Αλέξανδρος Μαυροκορδάτος προσεγγίζει το Ανατολικό Ζήτημα με σχεδόν προφητικό τρόπο, 127 χρόνια πριν από την ταυτόχρονη είσοδο της Ελλάδας και της Τουρκίας στο ΝΑΤΟ.
«Η Θεία Πρόνοια θα συνεχίσει να προστατεύει τον δίκαιο αγώνα των Ελλήνων. Κάθε βοήθεια από την Αγγλία θα επιταχύνει τη σταθεροποίηση της Ελλάδας, κάτι που θα ωφελήσει ιδιαίτερα τη νέα ευρωπαϊκή πολιτική ισορροπία».
Ο Μαυροκορδάτος υποστηρίζει εδώ, για άλλη μία φορά (το πρωτοέκανε με το υπόμνημά του το 1820) ότι μια ανεξάρτητη Ελλάδα είναι απαραίτητη για να λειτουργήσει ως αντίβαρο στην επέκταση της Ρωσίας στα Βαλκάνια. Η επιστολή γίνεται επίκαιρη καθώς παρακολουθούμε τη Ρωσία να επιδιώκει σήμερα να ενισχύσει τη γεωπολιτική επιρροή της σε μικρότερες οντότητες (π.χ. Νότια Οσετία, Αμπχαζία, ανατολική Ουκρανία), διατηρώντας έναν έμμεσο έλεγχο μέσω της αυτονομίας, ενώ στη σημερινή Ανατολική Μεσόγειο η Ελλάδα, παρά τις εντάσεις με την Τουρκία, λειτουργεί ακόμη ως ανάχωμα της Δύσης έναντι της ρωσικής επιρροής. Το συγκεκριμένο κείμενο, επομένως, δεν αποτελεί απλά ιστορικό τεκμήριο αλλά και πολύτιμη πηγή για την κατανόηση της διαρκούς σημασίας της Ελλάδας στον ευρύτερο γεωπολιτικό χάρτη της Ευρώπης και της Μεσογείου.
Αλλά, επανερχόμενοι στην Ιστορία, να τονίσουμε τους δύο βασικούς όρους, τις δύο κόκκινες γραμμές για την Ελλάδα, όπως τις εκφράζει ο Μαυροκορδάτος στις αρχές της άνοιξης του 1825: εθνική ανεξαρτησία και συνταγματική διακυβέρνηση.
*Ο κ. Αριστείδης Ν. Χατζής είναι καθηγητής Φιλοσοφίας Δικαίου και Θεωρίας Θεσμών και διευθυντής του Εργαστηρίου Πολιτικής και Θεσμικής Θεωρίας και Ιστορίας των Ιδεών στο Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών. Το βιβλίο του «Ο Ενδοξότερος Αγώνας: Η Ελληνική Επανάσταση του 1821» κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Παπαδόπουλος. Ευχαριστεί την ιστορικό και υποψ. διδάκτορα στο Πανεπιστήμιο Κρήτης Αννα Αθανασούλη για τη βοήθειά της.
Κεντρική φωτογραφία: Ο Αλέξανδρος Μαυροκορδάτος. [Sepia Times/Universal Images Group via Getty Images]
