Ο Ευάγγελος Αβέρωφ-Τοσίτσας αποτελεί μια ιδιοτυπία στη σύγχρονη ελληνική πολιτική ιστορία· όχι μοναδική, ίσως, αλλά πραγματικά πολύ ιδιαίτερη. Καθόρισε με τις επιλογές του την πορεία της χώρας σε διάφορα επίπεδα και σε διάφορες χρονικές στιγμές. Οταν, στις 28 Αυγούστου 1984, παραιτήθηκε από την ηγεσία της Νέας Δημοκρατίας, σηματοδοτήθηκε μια μείζων καμπή στην ελληνική πολιτική ιστορία: ποτέ έως τότε, ένας πολιτικός με τόσο μεγάλη επιρροή στα τεκταινόμενα δεν είχε αποχωρήσει χωρίς να έχει αναδειχθεί στην πρωθυπουργία. Πολλοί από τους πολιτικούς που είχαν υπηρετήσει ως πρωθυπουργοί είχαν μικρότερη επήρεια στα πολιτικά πράγματα σε σύγκριση με τον Αβέρωφ.
Αντιστασιακή δράση στην Κατοχή
Ο Αβέρωφ ξεκίνησε την ενασχόληση με την πολιτική από τον χώρο των ιακωβικών βενιζελικών του Αλέξανδρου Παπαναστασίου κατά τον Μεσοπόλεμο. Αλλά η μοίρα τού επιφύλαξε μεγάλες δυσκολίες: ασθένησε από φυματίωση, κατόπιν έκανε λαμπρές σπουδές στην Ελβετία, όπου ανακηρύχθηκε διδάκτωρ του Πανεπιστημίου της Λωζάννης το 1933 με μια μελέτη για τις προϋποθέσεις της βαλκανικής συνεργασίας που βραβεύθηκε από το Ιδρυμα Κάρνεγκι και εκδόθηκε στο Παρίσι. Αλλά κατά την επιστροφή του στην Ελλάδα επλήγη από νέα κρίση φυματίωσης, που τον περιόρισε στην «υγιεινή» Κηφισιά και φαινόταν να του στερεί κάθε προοπτική δημόσιας ανάδειξης.
Ο «οργανωτικός ιδρυτής» της Ν.Δ. παραιτήθηκε από την προεδρία μετά την ήττα στις ευρωεκλογές του 1984.
Στη δεκαετία του 1930, ανακάλυψε την πατρογονική κληρονομιά του Μετσόβου –στο υγιεινό κλίμα του οποίου αναγκαζόταν να αναζητεί καταφύγιο– και άρχισε την επικοινωνία του με τον βαρώνο Μιχαήλ Τοσίτσα, που θα κλιμακωνόταν στη δημιουργία του κληροδοτήματος Τοσίτσα για το Μέτσοβο (και για την υλοποίηση του οποίου ο ίδιος έλαβε και το επώνυμο της οικογένειας των εθνικών ευεργετών). Το 1940, λόγω των προβλημάτων της υγείας του, δεν του επετράπη να υπηρετήσει στον στρατό, αλλά ανέλαβε επιχειρήσεις ανορθόδοξου πολέμου στην Αλβανία. Το 1941-42, κατά την Κατοχή, αντιστάθηκε ενεργά, ως επιφανές μέλος της κουτσοβλαχικής κοινότητας της Ελλάδας, στη διείσδυση των ρουμανιζόντων Βλάχων και στην ιταλική πολιτική που τους ευνοούσε: συνελήφθη, εκτοπίστηκε σε στρατόπεδο συγκεντρώσεως στην Ιταλία, πέρασε μια τρίτη κρίση της ασθένειάς του, απέδρασε κατά τη συνθηκολόγηση της Ιταλίας και πέρασε μεγάλο διάστημα επικεφαλής ελληνικής αντιστασιακής οργάνωσης διαφυγής στην κατεχόμενη Ρώμη, δράση για την οποία παρασημοφορήθηκε από τους Βρετανούς. Το παράσημο επέστρεψε όταν άρχισαν το 1956 οι εκτελέσεις των μαχητών της ΕΟΚΑ στην Κύπρο.
Είσοδος στην πολιτική
Μεταπολεμικά, στο πλευρό του Σοφοκλή Βενιζέλου και του Κόμματος των Φιλελευθέρων (το 1946-48, του Κόμματος των Βενιζελικών Φιλελευθέρων) αποτέλεσε έναν από τους πλέον προβεβλημένους μεταρρυθμιστές του κεντρώου χώρου. Εξελέγη στη Βουλή το 1946, υπηρέτησε σε υπουργικούς θώκους το 1950-51, αλλά το 1951, στην κυβέρνηση Πλαστήρα – Βενιζέλου, αποδέχθηκε την ιεραρχική του υποβάθμιση στη θέση του υφυπουργού Εξωτερικών, για να υπηρετήσει το μείζον διάβημα της χώρας για ένταξη στο ΝΑΤΟ. Υπήρξε από τους στενότερους συνεργάτες του Σοφοκλή Βενιζέλου αυτή την εποχή.
Προσχώρησε στην ΕΡΕ του Καραμανλή το 1956 και έγινε ηγετικό της στέλεχος. Αρχικά ανέλαβε το υπουργείο Γεωργίας –που πάντοτε τον ενδιέφερε προσωπικά–, αλλά ενώ προσέφερε σημαντικό έργο στο μικρό διάστημα που υπηρέτησε εκεί, ειδικά στο κρίσιμο ζήτημα της εφαρμογής επιστημονικών μεθόδων και της εκμηχάνισης της γεωργίας, η κρίση του Κυπριακού το 1956 τον έφερε στο αξίωμα του υπουργού Εξωτερικών. Από τη θέση αυτή, διαμόρφωσε επιλογές κρίσιμες για τη χώρα: τη δραματική πορεία προς την κυπριακή ανεξαρτησία, την επιλογή της σύνδεσης της χώρας με την ΕΟΚ, την αναβαθμισμένη παρουσία της στους θεσμούς του δυτικού κόσμου. Γινόταν ευρύτερα σεβαστός από τους συναδέλφους του των δυτικών χωρών: στις αρχές της δεκαετίας του 1960, μάλιστα, το όνομά του συζητήθηκε και στο πλαίσιο αναζήτησης νέου γενικού γραμματέα του ΝΑΤΟ.
Από τη θέση του υπ. Εξωτερικών, διαμόρφωσε επιλογές κρίσιμες για τη χώρα: την πορεία προς την κυπριακή ανεξαρτησία, την επιλογή της σύνδεσης της χώρας με την ΕΟΚ, την αναβαθμισμένη παρουσία της στους θεσμούς του δυτικού κόσμου.
Διασφάλισε την επιστροφή Καραμανλή το 1974
Την περίοδο μετά το 1963 αντιμετώπισε τις συκοφαντικές επιθέσεις των πολιτικών αντιπάλων του για την πολιτική του, ακόμη και για «σκάνδαλα» στο υπουργείο. Ηταν μία από τις πιο δύσκολες στιγμές της ζωής του, καθώς έπρεπε να αντισταθεί στην προσπάθεια ηθικής του εξόντωσης. Μετά την επιβολή της δικτατορίας, το 1967, συνελήφθη και η απουσία του θεωρείται ότι υπήρξε κρίσιμη για την αποτυχία της προσπάθειας του βασιλιά Κωνσταντίνου να ανατρέψει τους χουντικούς τον Δεκέμβριο εκείνου του έτους. Στα επόμενα χρόνια, προέβαλε την πολιτική της «γέφυρας», που αποσκοπούσε στο να πεισθούν οι δικτάτορες να παραδώσουν πραγματικά την εξουσία στον Κων. Καραμανλή πριν επέλθει μια εθνική συμφορά, όπως και πράγματι στο τέλος επήλθε. Οταν απέτυχε η προσπάθειά του να πείσει τη χούντα να παραδώσει την εξουσία, στράφηκε στην επιλογή της δυναμικής ανατροπής της, ως πολιτικός σύμβουλος του Κινήματος του Ναυτικού το 1973, μετά την αποτυχία του οποίου συνελήφθη εκ νέου.
Στις 23 Ιουλίου 1974, μετά την απόφαση της χούντας να παραδώσει την εξουσία, υπήρξε ο άνθρωπος που καθόρισε τις εξελίξεις διασφαλίζοντας την επιστροφή του Καραμανλή από το Παρίσι. Κατά τη δημοκρατική μετάβαση είχε πιθανότατα τον περισσότερο δύσκολο ρόλο, αυτόν του υπουργού Εθνικής Αμύνης: μαζί με τον Σόλωνα Γκίκα, υπουργό Δημοσίας Τάξεως, απέτρεψαν σειρά αποπειρών των χουντικών να ανατρέψουν την κυβέρνηση ή να δολοφονήσουν τον πρωθυπουργό και εξασφάλισαν την αποκατάσταση του πολιτικού ελέγχου στο στράτευμα (καμπή υπήρξε η εξάρθρωση του «πραξικοπήματος της πυτζάμας» τον Φεβρουάριο 1975). Επίσης, στα επόμενα χρόνια διασφάλισε την υψηλή ετοιμότητα και τη μεγάλη μαχητική αξία και αξιοπιστία των Ενόπλων Δυνάμεων σε μια εποχή, μετά την τουρκική εισβολή στην Κύπρο, κατά την οποία μια αναμέτρηση στο Αιγαίο δεν θα μπορούσε να αποκλειστεί. Δημιούργησε, παράλληλα, και τις δομές μιας υψηλής τεχνολογίας αμυντικής βιομηχανίας, η οποία όμως δεν εξελίχθηκε καλά κατά τα επόμενα χρόνια. Ωστόσο, δεν εξελέγη στην πρωθυπουργία τον Μάιο του 1980, όταν επικράτησε ο Γεώργιος Ράλλης με μόλις τέσσερις ψήφους διαφορά.
Ως υπ. Εθνικής Αμύνης, μετά το 1974 διασφάλισε τη μεγάλη μαχητική αξία των Ενόπλων Δυνάμεων σε μια εποχή, μετά την τουρκική εισβολή στην Κύπρο, κατά την οποία μια αναμέτρηση στο Αιγαίο δεν θα μπορούσε να αποκλειστεί.
Περιχαράκωση και ανασυγκρότηση
Ο Αβέρωφ ανέλαβε την ηγεσία της Ν.Δ. ίσως στην πιο δύσκολη ώρα της, έπειτα από μια συντριπτική εκλογική ήττα, ενώ παράλληλα σημειωνόταν η ορμητική άνοδος του ΠΑΣΟΚ του Ανδρέα Παπανδρέου. Ο Αβέρωφ επέλεξε μια διπλή στρατηγική: Αφενός επιχείρησε μια «περιχαράκωση» του χώρου ώστε να ανασυντάξει τις δυνάμεις του, αφετέρου ηγήθηκε μιας τεράστιας προσπάθειας οργανωτικής ανασυγκρότησής του. Πράγματι, η Ν.Δ., χαλαρά οργανωμένη έως τότε, μετατράπηκε σε σύγχρονο μαζικό κόμμα υπό την ηγεσία του. Αναδιοργανώθηκε η ΟΝΝΕΔ καθώς και η φοιτητική οργάνωση του κόμματος, που απέκτησε μαζική παρουσία στα πανεπιστήμια για πρώτη φορά μετά το 1974. Συγκροτήθηκε η Κεντρική Επιτροπή Περιφερειακής Οργάνωσης (ΚΕΠΟ), υπό τον Ιωάννη Βαρβιτσιώτη, και εμφανίστηκε μια νέα οργάνωση στους συνδικαλιστικούς, αγροτικούς και επαγγελματικούς χώρους, ιδίως στους ελεύθερους επαγγελματίες, όπως και μια ισχυρή γυναικεία οργάνωση υπό τις Αννα Συνοδινού και Αννα Ψαρούδα-Μπενάκη. Η επικράτηση του Επαμεινώνδα Ζαφειρόπουλου στον Δικηγορικό Σύλλογο Αθηνών τον Μάρτιο του 1983 αναγνωρίζεται ως καμπή. Δεν θα ήταν υπερβολή εάν σημειωνόταν ότι σε επίπεδο μαζικής οργάνωσης, ο Αβέρωφ υπήρξε ο πραγματικός «οργανωτικός ιδρυτής» της Ν.Δ.
Ηγήθηκε μιας τεράστιας προσπάθειας οργανωτικής ανασυγκρότησης της Νέας Δημοκρατίας, η οποία μετατράπηκε σε σύγχρονο μαζικό κόμμα.
Η έντονη αυτή προσπάθεια αναλήφθηκε ενώ το κόμμα ταλανιζόταν από σοβαρά προβλήματα διχόνοιας και ενώ ο ίδιος αντιμετώπιζε σοβαρά προβλήματα υγείας. Ο Αβέρωφ συνέβαλε ακόμη και με την προσωπική του περιουσία στην αντιμετώπιση των οικονομικών προβλημάτων της Ν.Δ. Το μεγάλο του εγχείρημα φάνηκε να αποδίδει καρπούς όταν στις δημοτικές εκλογές του 1982 οι υποψήφιοι της Ν.Δ. αύξησαν τις δυνάμεις του κόμματος, παρότι κατά κανόνα έχαναν τους δήμους λόγω της συνεργασίας του ΠΑΣΟΚ και των «άλλων δημοκρατικών δυνάμεων» (κατά τη γνωστή φράση της κρατικής τηλεόρασης). Μάλιστα, ο Αβέρωφ έδωσε τη μάχη των δημοτικών εκλογών παρότι είχαν εμφανιστεί τα νέα προβλήματα της υγείας του, και μετά τις εκλογές αναγκάστηκε να λείψει επί δίμηνο στο εξωτερικό για ιατρικούς λόγους.
Η προσδοκία δεν υλοποιήθηκε
Ενόψει των ευρωπαϊκών εκλογών του 1984, ο Αβέρωφ έθεσε πολιτικό ζήτημα, δηλώνοντας ότι η αναμέτρηση θα γινόταν «εφ’ όλης της ύλης» και ελπίζοντας ότι μια νίκη του κόμματός του θα δημιουργούσε τις προϋποθέσεις για διαπίστωση «δυσαρμονίας» μεταξύ της Βουλής και του λαϊκού αισθήματος. Τούτο με το τότε ισχύον Σύνταγμα μπορούσε να επιτρέψει στον Πρόεδρο της Δημοκρατίας να προκηρύξει εκλογές.
Η προσδοκία του δεν υλοποιήθηκε. Η Ν.Δ. ήρθε δεύτερη, με 38,1% των ψήφων, ενώ το ΠΑΣΟΚ έλαβε 41,6%. Αυτό οδήγησε στην ευρύτατη αμφισβήτηση του Αβέρωφ μέσα στο κόμμα. Ο ίδιος συμβουλεύθηκε τον Καραμανλή για το εάν έπρεπε να παραιτηθεί. Ο Καραμανλής σε προηγούμενες περιπτώσεις τον είχε ενθαρρύνει να παραμείνει, αλλά τώρα άφησε στον ίδιο την απόφαση, κάτι που μπορεί να εκληφθεί ως έμμεση προτροπή να αποχωρήσει. Μετά την ήττα, και με δεδομένη την επιβαρυμένη υγεία του, η επιλογή ήταν περίπου αναπόφευκτη.
Δεν εγκατέλειψε την πολιτική έως τον θάνατό του, το 1990. Υπήρξε μαχητής σε όλη τη διάρκεια της ζωής του, από τη νεότητά του, όταν πάλεψε την αρρώστια, έως τις εποχές που καθόρισε την πορεία της χώρας. Οπως όλοι οι κορυφαίοι πολιτικοί, προκάλεσε θετικά αισθήματα και αντιδράσεις. Η πορεία του πάντως έχει αναγνωριστεί ευρύτατα από φίλους, αντιπάλους και από την επιστημονική κοινότητα.
*Ο κ. Ευάνθης Χατζηβασιλείου είναι καθηγητής στο Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας του Πανεπιστημίου Αθηνών, γενικός γραμματέας του Ιδρύματος της Βουλής για τον Κοινοβουλευτισμό και τη Δημοκρατία.
