Η ήττα της Ρωσίας στον Κριμαϊκό Πόλεμο (1853-1856) αποκάλυψε τον χαμηλό βαθμό ανάπτυξης και την υστέρηση της χώρας, σε σύγκριση με τις υπόλοιπες Μεγάλες Δυνάμεις της Ευρώπης, στη βιομηχανία, στις μεταφορές αλλά και στον στρατιωτικό τομέα. Επρόκειτο για την αποκάλυψη της αδυναμίας ενός βαθιά συντηρητικού πολιτικού συστήματος να ανταποκριθεί στις προσδοκίες που είχε καλλιεργήσει, από την εποχή της Μεγάλης Αικατερίνης, στους ορθοδόξους των Βαλκανίων ότι θα τους απελευθέρωνε από τον οθωμανικό ζυγό. Τα προβλήματα που αντιμετώπιζε η Ρωσία κλήθηκε να διαχειριστεί ο τσάρος Αλέξανδρος Β΄, ο οποίος ανέλαβε τη διακυβέρνηση μεσούντος του πολέμου, το 1855.
Ο Αλέξανδρος Β΄ γεννήθηκε τον Απρίλιο του 1818 στην παλαιά πρωτεύουσα της Ρωσίας, τη Μόσχα. Ηταν ο πρωτότοκος γιος και διάδοχος του τσάρου Νικολάου Α΄ και της δούκισσας Σάρλοτ της Πρωσίας. Μεγάλωσε στο αυστηρό περιβάλλον του αυτοκρατορικού παλατιού της Αγίας Πετρούπολης, σε μια περίοδο που οποιαδήποτε ιδέα διατάραξης της τάξης πραγμάτων στην Ευρώπη προκαλούσε την άμεση αντίδραση των ρωσικών αρχών. Ο Νικόλαος Α΄ είχε απαγορεύσει στη Ρωσία οποιαδήποτε αναφορά στη διεκδίκηση δικαιωμάτων από τους υπηκόους της αχανούς αυτοκρατορίας, επιβάλλοντας αυστηρή λογοκρισία. Πέθανε κατά τη διάρκεια του Κριμαϊκού Πολέμου, για την έναρξη του οποίου η ρωσική πλευρά έφερε μεγάλη ευθύνη.
Εναν περίπου χρόνο μετά την άνοδό του στον θρόνο, ο Αλέξανδρος Β΄ υποχρεώθηκε να υπογράψει την ταπεινωτική για τη Ρωσία, Συνθήκη των Παρισίων, με την οποία δόθηκε τέλος στον Κριμαϊκό Πόλεμο. Η Ρωσία αναγκάστηκε να διαλύσει τον πολεμικό της στόλο στη Μαύρη Θάλασσα και να αποσύρει τις δυνάμεις της από τις Παραδουνάβιες Ηγεμονίες. Ως απάντηση στην προσπάθεια των Βρετανών και των Γάλλων να μειώσουν την επιρροή της στα Βαλκάνια, η Ρωσία υιοθέτησε ως κύρια ιδεολογία της τον πανσλαβισμό, η οποία διακήρυττε την ένωση όλων των σλάβων σε ένα κράτος υπό την ηγεσία του τσάρου.
Με τις διατάξεις που θέσπισε ο τσάρος, απαγορεύτηκε η σωματική τιμωρία των ελεύθερων ανθρώπων.
Ο Αλέξανδρος Β΄ έμεινε γνωστός στην ιστορία για τις μεταρρυθμίσεις που εισήγαγε στη Ρωσία. Το 1861 εξέδωσε το Διάταγμα της Χειραφέτησης, με το οποίο κατήργησε τον θεσμό της δουλοπαροικίας, απελευθερώνοντας περίπου 22 εκατομμύρια αγρότες. Ακολούθησαν το 1863 η κατάργηση της δουλοπαροικίας για περίπου 3 εκατομμύρια αγρότες, οι οποίοι ήταν προσδεμένοι στα κτήματα της αυτοκρατορικής οικογένειας, και το 1866 η κατάργηση της δουλοπαροικίας για τους αγρότες που ανήκαν στο κράτος. Υπολογίζεται ότι περίπου το 81% του πληθυσμού της Ρωσίας απέκτησε την ελευθερία του. Με τις διατάξεις που θέσπισε ο τσάρος απαγορεύτηκε η σωματική τιμωρία των ελεύθερων ανθρώπων, οι οποίοι είχαν πλέον τη δυνατότητα να συμμετέχουν σε κάποια νέα όργανα τοπικής αυτοδιοίκησης που είχαν αρχίσει να σχηματίζονται.
Οι μεταρρυθμίσεις του Αλέξανδρου Β΄ επεκτάθηκαν και στον στρατό, στον τομέα της παιδείας και του πολιτισμού. Συνολικά οι μεταρρυθμίσεις έδωσαν ισχυρή ώθηση στους πολιτικοποιημένους και έτοιμους για δράση μορφωμένους νέους να διεκδικήσουν τη συμμετοχή τους στη διαμόρφωση των κοινωνικών εξελίξεων. Τη δεκαετία του 1870 συγκροτήθηκαν διάφορες αντιπολιτευτικές ομάδες, οι οποίες επιδίωκαν τη φιλελευθεροποίηση του καθεστώτος και την εγκαθίδρυση αντιπροσωπευτικής δημοκρατίας στη χώρα. Μια ριζοσπαστική μερίδα της διανόησης υιοθέτησε την άποψη ότι η δολοφονία δημόσιων προσώπων αποτελούσε την καταλληλότερη μορφή διεκδίκησης υλοποίησης των αιτημάτων της. Θύμα μιας τέτοιας πράξης υπήρξε και ο Αλέξανδρος Β΄, ο οποίος δολοφονήθηκε την 1η/13η Μαρτίου 1881 στην Αγία Πετρούπολη.
Επιμέλεια στήλης: Μυρτώ Κατσίγερα, Βασίλης Μηνακάκης, Αντιγόνη-Δέσποινα Ποιμενίδου, Αθανάσιος Συροπλάκης
