Οταν ο Cuauhtémoc εξελέγη tlatoani (ηγεμόνας) της Τενοτστιτλάν, το 1520, είχε ήδη ξεκινήσει η εισβολή των Ισπανών και των ιθαγενών συμμάχων τους στις περιοχές των Αζτέκων. Μετά τον θάνατο του Μοντεζούμα Β΄ καθώς και του αδελφού του Cuitlahuac, ο οποίος τον διαδέχθηκε αλλά πέθανε από ευλογιά λίγο αργότερα, επιλέχθηκε για να αναλάβει την εξουσία, σύμφωνα με την παραδοσιακή πρακτική των Αζτέκων, ο πιο ικανός υποψήφιος μεταξύ των ευγενών.
Συγκεκριμένα, μετά την ψηφοφορία που πραγματοποιήθηκε, επικράτησε ο Cuauhtémoc. Ωστόσο, δεν είχε από τους ευγενείς τη στρατιωτική στήριξη που απαιτούνταν και έτσι κλήθηκε να αντιμετωπίσει σε μεγάλο βαθμό μόνος του την κατάσταση, σε μια στιγμή, μάλιστα, που ο αριθμός των Ισπανών και των συμμάχων τους είχε αυξηθεί.
Επειτα από 80 ημέρες μαχών με τους Ισπανούς, ζήτησε ενισχύσεις από την ύπαιθρο για την άμυνα της Τενοτστιτλάν, πρωτεύουσας της επικράτειάς του. Ωστόσο, μόνο ένας από τους τοπικούς ηγέτες παρέμεινε πιστός στον ίδιο, με συνέπεια να συλληφθεί στις 13 Αυγούστου 1521, ενώ προσπαθούσε να διαφύγει και να παραδοθεί στον Ερνάν Κορτές, ο οποίος ηγούνταν των επιχειρήσεων για την κατάκτηση της αυτοκρατορίας των Αζτέκων προς όφελος της Καστίλης.
Ο Cuauhtémoc υποβλήθηκε σε «βασανιστήρια με φωτιά», προκειμένου να αποκαλύψει πού βρίσκονταν οι θησαυροί των Αζτέκων.
Καθώς, όμως, η λεία που έπεσε στα χέρια των Ισπανών δεν ανταποκρίθηκε στις προσδοκίες τους, ο Cuauhtémoc υποβλήθηκε σε «βασανιστήρια με φωτιά», σε μια ανεπιτυχή προσπάθεια να αποκαλύψει πού βρίσκονταν οι θησαυροί των Αζτέκων. Τελικά,ο χρυσός τους δόθηκε στους Ισπανούς, γεγονός που οδήγησε στο τέλος των βασανιστηρίων του. Ο Cuauhtémoc, ως Fernando Cuauhtémotzín πλέον, συνέχισε να διατηρεί τον τίτλο του tlatoani, χωρίς όμως να είναι πια κυρίαρχος ηγεμόνας, καθώς παρέμενε στην ουσία δέσμιος των Ισπανών.
Το 1525, ο Κορτές πήρε τον Cuauhtémoc και αρκετούς άλλους αυτόχθονες ευγενείς μαζί του στην εκστρατεία του στην Ονδούρα, καθώς φοβόταν μια πιθανή εξέγερση εναντίον του. Εκεί στις 28 Φεβρουαρίου εκτέλεσε τον Cuauhtémoc με τη δικαιολογία ότι συνωμοτούσε με γηγενείς για να δολοφονήσει τον ίδιο και τους άλλους Ισπανούς.
Διίστανται οι απόψεις για τα ακριβή γεγονότα και τους λόγους που οδήγησαν στην εκτέλεσή του.
Σε ό,τι αφορά στα ακριβή γεγονότα και τους λόγους που οδήγησαν στην εκτέλεσή του, υπάρχουν, βέβαια, διαφορετικές απόψεις. Σύμφωνα με τον Κορτές, την προηγούμενη μέρα πληροφορήθηκε ότι ο Cuauhtémoc, μαζί με τους ηγεμόνες του Texcoco και του Tlacopan, σχεδίαζε τη δολοφονία του.
Στα γραπτά του Bernal Díaz del Castillo, όμως, ο οποίος βρισκόταν υπό τις διαταγές του Κορτές, οι εκτελέσεις παρουσιάζονται ως άδικες, καθώς δεν υπήρχε κάποιο χειροπιαστό στοιχείο που να τεκμηριώνει την ενοχή των εκτελεσθέντων. Ο Díaz del Castillo, μάλιστα, αναφέρει ότι ο Cuauhtémoc, λίγο πριν από την εκτέλεσή του, απευθύνθηκε προς τον Κορτές χαρακτηρίζοντας τις υποσχέσεις του κάλπικες και παρακαλώντας να αποδοθεί δικαιοσύνη για τον άδικο θάνατό του.
Ο Fernando de Alva Cortés Ixtlilxóchitl, από την άλλη, ιστορικός του 17ου αιώνα, κατέθεσε μια διαφορετική αφήγηση, η οποία εν μέρει βασιζόταν στην προφορική παράδοση του Texcocan. Σύμφωνα με αυτόν, οι τρεις ηγεμόνες αστειεύονταν μεταξύ τους, όταν ο Κορτές ζήτησε από έναν κατάσκοπο να του μεταφέρει τη συζήτησή τους. Παρότι, όμως, ο κατάσκοπος του μετέφερε το πραγματικό νόημα των λεγομένων τους, ο Κορτές φαίνεται πως είχε ήδη πάρει τις αποφάσεις του και κατασκεύασε μόνος του την αφορμή που μπορούσε να δικαιολογήσει την εκτέλεση.
Οποια και αν είναι η αλήθεια, το σίγουρο είναι ότι ο Cuauhtémoc ενσαρκώνει τον ιθαγενή εθνικισμό στο Μεξικό, ο οποίος εξακολουθεί να αναγνωρίζεται μέχρι και σήμερα, όπως μαρτυρούν τα τοπωνύμια, το άγαλμά του στο Μέξικο Σίτι καθώς και η απεικόνισή του στο εθνικό νόμισμα.
Επιμέλεια στήλης: Μυρτώ Κατσίγερα, Βασίλης Μηνακάκης, Αντιγόνη-Δέσποινα Ποιμενίδου, Αθανάσιος Συροπλάκης
