Η θανατική ποινή προβλέφθηκε στο ελληνικό δίκαιο από την εποχή της Ελληνικής Επανάστασης και της ίδρυσης του ελληνικού κράτους. Ηδη στο «Απάνθισμα των εγκληματικών» του 1823, το πρώτο ελληνικό ποινικό νομοθέτημα, αρκετά από τα εκεί προβλεπόμενα αδικήματα ετιμωρούντο με την ποινή του θανάτου. Παρομοίως, και μετά την έλευση του Οθωνα στην Ελλάδα, η θανατική ποινή προβλέφθηκε στον Ποινικό Νόμο του 1834, τον βασικό ποινικό νόμο του ελληνικού κράτους από τη σύστασή του έως το 1950, ενώ την ίδια περίοδο εισήχθη στην Ελλάδα και η πρώτη λαιμητόμος για την εκτέλεση των θανατικών ποινών. Μικρός μόνο περιορισμός της επιβολής της θανατικής ποινής επήλθε με το Σύνταγμα του 1864, το οποίο κατήργησε την ποινή αυτή επί των πολιτικών εγκλημάτων, εκτός εάν επρόκειτο για «σύνθετα πολιτικά εγκλήματα», εγκλήματα δηλαδή τα οποία, ενώ μεν αποσκοπούν στην ανατροπή του πολιτεύματος, προσβάλλουν συγχρόνως και ιδιωτικά έννομα αγαθά, όπως συμβαίνει όταν, προκειμένου να επιτευχθεί η ανατροπή αυτή, τελούνται ανθρωποκτονίες ή υλικές καταστροφές. Παρόμοια πρόβλεψη περιλήφθηκε έκτοτε σε όλα τα μεταγενέστερα ελληνικά Συντάγματα μέχρι το 1975.
Παράλληλα, κατά τη διάρκεια του 19ου και στις αρχές του 20ού αιώνα, υπό την επίδραση ιδεών οι οποίες ανάγονται ήδη στον Διαφωτισμό και ιδίως στη διδασκαλία του Beccaria, και στη συνέχεια υπό την επίδραση των νεότερων «σχολών» του Ποινικού Δικαίου, άρχισε η αμφισβήτηση για την ηθική δικαιολόγηση και τη σκοπιμότητα της επιβολής της θανατικής ποινής, τάση που αντικατοπτρίστηκε σε αρκετές αλλοδαπές νομοθεσίες. Παρά την τάση αυτή, στον ελληνικό Ποινικό Κώδικα του 1950, έναν από τους αρτιότερους ποινικούς κώδικες της εποχής του, η θανατική ποινή διατηρήθηκε. Αλλωστε, δεν θα μπορούσε να αναμείνει κάποιος την κατάργηση της θανατικής ποινής στην Ελλάδα το 1950, όταν οι εμπειρίες του εμφυλίου πολέμου ήταν ακόμη νωπές.
Δεν έλειψαν, πάντως, και στην Ελλάδα οι φωνές εκείνες οι οποίες τάχθηκαν κατά της θανατικής ποινής και υποστήριξαν την κατάργησή της. Αξίζει εδώ να αναφερθεί ο Κωνσταντίνος Δεσποτόπουλος, ο οποίος, ήδη από τη δεκαετία του 1950 πρέσβευε ότι η θανατική καταδίκη και η εκτέλεση αυτής καταρρίπτουν την ιερότητα και την απαραβίαστη αξία της ανθρώπινης ζωής. Η θανατική ποινή συνέχισε, ωστόσο, να επιβάλλεται και να εκτελείται τις δεκαετίες του 1950 και του 1960, αν και βαθμιαία η συχνότητα της επιβολής της άρχισε να μειώνεται, ενώ η τελευταία εκτέλεση στην Ελλάδα έλαβε χώρα το 1972.
Η καταδίκη των πραξικοπηματιών
Το ζήτημα της διατήρησης ή μη της θανατικής ποινής τέθηκε και πάλι στη Μεταπολίτευση, κατά τις προπαρασκευαστικές εργασίες για τη σύνταξη του νέου Συντάγματος το 1975. Και τότε, όμως, το Κοινοβούλιο δίστασε να κάνει το βήμα προς την κατάργησή της και να περιλάβει σχετική διάταξη στο Σύνταγμα. Σε αυτό συνέβαλε και η επιθυμία να μη συνδεθεί η κατάργηση της θανατικής ποινής με την τύχη των πραξικοπηματιών της επταετούς δικτατορίας. Μάλιστα, η κυβερνητική πλειοψηφία δεν αποδέχθηκε ούτε την πρόταση των κομμάτων της αντιπολίτευσης να επεκταθεί η απαγόρευση της θανατικής ποινής στα σύνθετα πολιτικά εγκλήματα. Κατά συνέπεια, η διάταξη περί θανατικής ποινής παρέμεινε αμετάβλητη στο Σύνταγμα του 1975.
Αν και στο Σύνταγμα του 1975 το Κοινοβούλιο δίστασε να περιλάβει την κατάργηση της θανατικής ποινής, σε όλη τη μεταπολιτευτική περίοδο, θανατική ποινή στην Ελλάδα ουδέποτε εκτελέσθηκε.
Ενώ όμως σε νομικό επίπεδο τα πράγματα δεν άλλαξαν, δεν συνέβη το ίδιο και στην πράξη. Λίγες ημέρες μετά την ψήφιση του νέου Συντάγματος, στις 23 Αυγούστου 1975, το Πενταμελές Εφετείο Αθηνών καταδίκασε τους τρεις βασικούς πρωταίτιους της δικτατορίας στην ποινή του θανάτου. Ομως, μόλις δύο ημέρες μετά, το υπουργικό συμβούλιο αποφάσισε ότι οι ποινές αυτές δεν επρόκειτο να εκτελεσθούν, αλλά θα μετετρέποντο σε ποινές ισόβιας κάθειρξης. Η απόφαση αυτή, η οποία τότε μεν συνάντησε σφοδρές επικρίσεις από πολλές πλευρές, αλλά σήμερα εμφανίζεται ως δικαιωμένη, εγκαινίασε την περίοδο της de facto κατάργησης της θανατικής ποινής: Σε όλη τη μεταπολιτευτική περίοδο, θανατική ποινή στην Ελλάδα ουδέποτε εκτελέσθηκε. Παράλληλα, και η ελληνική νομική επιστήμη, ακολουθώντας τις διεθνείς τάσεις της εποχής, συνηγόρησε, με ελάχιστες εξαιρέσεις, υπέρ της κατάργησής της.
Το 6ο Πρωτόκολλο της ΕΣΔΑ
Μετά ταύτα, η κατάργηση της θανατικής ποινής στην Ελλάδα φάνηκε ότι θα έρθει μέσω της αλλοδαπής, με την υπογραφή του 6ου Πρωτοκόλλου της Ευρωπαϊκής Σύμβασης των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου το 1983. H Ευρωπαϊκή Σύμβαση των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου (ΕΣΔΑ), η οποία ανάγεται στο έτος 1950, όχι μόνο δεν απαγόρευε την ποινή του θανάτου, αλλά αντιθέτως την επέτρεπε ρητά, στο άρθρο 2 αυτής. Εν τω μεταξύ, οι αντιλήψεις σε πανευρωπαϊκό επίπεδο είχαν μεταβληθεί και πολλά κράτη είχαν ήδη απαγορεύσει τη θανατική ποινή. Τη νέα αυτή πραγματικότητα αποτύπωνε και το 6ο Πρωτόκολλο της ΕΣΔΑ το οποίο, στο προοίμιο αυτού, διεπίστωνε «ότι οι εξελίξεις που μεσολάβησαν σε πολλά κράτη-μέλη του Συμβουλίου της Ευρώπης εκφράζουν μια γενική τάση υπέρ της κατάργησης της θανατικής ποινής». Ετσι, το άρθρο 1 του 6ου Πρωτοκόλλου προέβλεπε τα ακόλουθα: «Η ποινή του θανάτου καταργείται. Κανείς δεν μπορεί να καταδικασθεί σε τέτοια ποινή, ούτε να εκτελεσθεί». Διετηρείτο, πάντως, στο άρ. 2 του Πρωτοκόλλου, η δυνατότητα ενός κράτους να προβλέπει στη νομοθεσία του τη θανατική ποινή για πράξεις που διαπράττονται σε καιρό πολέμου ή επικειμένου κινδύνου πολέμου. Η Ελλάδα υπέγραψε το πρωτόκολλο αυτό στις 2 Μαΐου 1983, λίγες μόνον ημέρες αφότου αυτό άνοιξε για υπογραφή, όταν υπουργός Δικαιοσύνης ήταν ο Γεώργιος-Αλέξανδρος Μαγκάκης. Αυτό υπήρξε το πρώτο βήμα για τη διά νόμου κατάργηση της θανατικής ποινής στη χώρα μας.
Το βήμα, όμως, αυτό έμεινε χωρίς συνέχεια. Το 6ο Πρωτόκολλο υπεγράφη μεν, αλλά δεν κυρώθηκε. Και όπως συμβαίνει με όλες τις διεθνείς συμβάσεις, αυτές για να καταστούν μέρος του εσωτερικού δικαίου, θα πρέπει να κυρωθούν με νόμο, πράγμα το οποίο δεν συνέβη την εποχή εκείνη. Επομένως, η θανατική ποινή εξακολούθησε να προβλέπεται στο δίκαιό μας.
Οριστική απόλυτη απαγόρευση 21 χρόνια μετά
Χρειάσθηκε να περάσουν δέκα έτη έκτοτε για να καταργηθεί η ποινή του θανάτου στην Ελλάδα. Αυτό έγινε με τη διάταξη του άρθρου 33 παρ. 1 του ν. 2172/1993, όταν υπουργός Δικαιοσύνης ήταν ο Γεώργιος Κουβελάκης. Η ιστορική αυτή διάταξη είχε ως ακολούθως: «Η ποινή του θανάτου καταργείται. Οπου στις κείμενες διατάξεις προβλέπεται για ορισμένη αξιόποινη πράξη αποκλειστικώς η ποινή του θανάτου, νοείται ότι απειλείται η ποινή της ισόβιας κάθειρξης. Αν η ποινή του θανάτου προβλέπεται διαζευκτικώς με άλλη ποινή, νοείται ότι απειλείται μόνο η τελευταία». Λίγους μήνες μετά, με νέα διάταξη νόμου, καταργήθηκε ρητά και το άρθρο 50 του Ποινικού Κώδικα, στο οποίο γινόταν αναφορά στη θανατική ποινή και στον τρόπο εκτέλεσής της.
Οι παραπάνω καταργητικές διατάξεις δεν είχαν, όμως, αυξημένη τυπική ισχύ, όπως έχουν το Σύνταγμα ή οι διεθνείς συμβάσεις, και δεν εμπόδιζαν τον κοινό νομοθέτη να θεσπίσει τη θανατική ποινή εκ νέου. Πράγματι το 1995, με την ψήφιση του νέου Στρατιωτικού Ποινικού Κώδικα (ΣΠΚ), προβλέφθηκε και πάλι η θανατική ποινή, βεβαίως σε πολύ μικρότερη έκταση απ’ ό,τι προβλεπόταν στον προϊσχύσαντα ΣΠΚ του 1941, «μόνο για εγκλήματα τελούμενα κατά τη διάρκεια πολεμικής περιόδου, των οποίων η φύση και η βαρύτητα καθιστούν αναγκαία την “in abstracto” πρόβλεψη στον νόμο και της ποινής αυτής».
Απαγόρευση χωρίς εξαιρέσεις
Είχε όμως πια έρθει ο καιρός να κυρωθούν και τα διεθνή συμβατικά κείμενα τα οποία απαγορεύουν την επιβολή της θανατικής ποινής. Το 1997, κυρώθηκε το Διεθνές Σύμφωνο για τα Ατομικά και Πολιτικά Δικαιώματα (ΔΣΑΠΔ), καθώς και το Δεύτερο Προαιρετικό Πρωτόκολλο στο ΔΣΑΠΔ, το οποίο προβλέπει ότι κανένα πρόσωπο «δεν θα εκτελεσθεί», παράλληλα δε θεσπίζει την υποχρέωση των συμβαλλομένων κρατών για την κατάργηση της θανατικής ποινής. Σε σχέση με τη ρύθμιση αυτή η Ελλάδα, κατά την κύρωση του παραπάνω πρωτοκόλλου, διατύπωσε επιφύλαξη αναφορικά με την εφαρμογή της θανατικής ποινής σύμφωνα με τις διατάξεις του ΣΠΚ, «μετά από καταδίκη για έγκλημα στρατιωτικού χαρακτήρα υψίστης σημασίας που τελέσθηκε σε καιρό πολέμου». Κατά τον τρόπο αυτό, για πρώτη φορά η θανατική ποινή απαγορεύθηκε με νόμο αυξημένης τυπικής ισχύος, πλην των περιπτώσεων των σοβαρών στρατιωτικών εγκλημάτων σε καιρό πολέμου.
Ακολούθησε, το 1998, η κύρωση του 6ου Πρωτοκόλλου της ΕΣΔΑ, στις 28ης Απριλίου 1983. Ετσι, το μετέωρο βήμα το οποίο ξεκίνησε το 1983, με την υπογραφή του πρωτοκόλλου αυτού, ολοκληρώθηκε 15 χρόνια μετά. Θυμίζουμε ότι το 6ο Πρωτόκολλο εισάγει, και αυτό, εξαίρεση για πράξεις που διαπράττονται σε καιρό πολέμου ή επικειμένου κινδύνου πολέμου.
Επειτα από όλα αυτά, και ο συνταγματικός νομοθέτης μας, στην αναθεώρηση του 2001, προχώρησε στην απαγόρευση της θανατικής ποινής, με εξαίρεση τα «κακουργήματα τα οποία τελούνται σε καιρό πολέμου και σχετίζονται με αυτόν».
Τελικά, το 2004 κυρώθηκε και το 13ο Πρωτόκολλο της ΕΣΔΑ της 3ης Μαΐου 2002, με το οποίο καταργήθηκε πλήρως η θανατική ποινή, μη επιτρεπομένης οιασδήποτε παρεκκλίσεως σε περίπτωση πολέμου ή άλλου δημόσιου κινδύνου που απειλεί τη ζωή του έθνους. Ετσι η πορεία για την κατάργηση της θανατικής ποινής στη χώρα μας, η οποία ξεκίνησε δειλά το 1983, ολοκληρώθηκε μετά 21 χρόνια, με την πλήρη απάλειψη της θανατικής ποινής από το δίκαιό μας. Μάλιστα, το 2009 τέθηκε σε ισχύ και ο Χάρτης Θεμελιωδών Δικαιωμάτων της Ευρωπαϊκής Ενωσης, ο οποίος επίσης προβλέπει ότι κανείς δεν μπορεί να καταδικασθεί στην ποινή του θανάτου ούτε να εκτελεσθεί. Σήμερα, λοιπόν, η θανατική ποινή δεν προβλέπεται πλέον στην ελληνική έννομη τάξη, ενώ απαγορεύεται και η εκ νέου θεσμοθέτησή της με νόμο.
*Ο κ. Αλέξανδρος Δημάκης είναι επίκουρος καθηγητής στη Νομική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών.
*Επιμέλεια: Ευάνθης Χατζηβασιλείου
