Οι εκλογές της 6ης Νοεμβρίου 1983 ήταν αυτές που διενεργήθηκαν υπό τη σκιά του στρατιωτικού καθεστώτος της 12ης Σεπτεμβρίου. Το καθεστώς, με τον υπ. αριθμ. 2533 νόμο με ημερομηνία 16 Οκτωβρίου 1981 περί διάλυσης των πολιτικών κομμάτων, κατήργησε όλα τα πολιτικά κόμματα, τα οποία μόνο με την άδεια του Συμβουλίου Εθνικής Ασφαλείας (ΣΕΑ) θα επιτρεπόταν να συμμετάσχουν στις εκλογές. Κατόπιν τούτου το ΣΕΑ έδωσε την άδεια σε τρία κόμματα. Το πρώτο ήταν το Κόμμα της Μητέρας Πατρίδας. Ιδρυτής του ο Τουργκούτ Οζάλ, ο οποίος για να ηγηθεί του κόμματος παραιτήθηκε από τη θέση του αντιπροέδρου της κυβέρνησης υπό τον πρωθυπουργό Μπουλέντ Ουλουσλού. Το δεύτερο ήταν το Λαϊκό Κόμμα με ηγέτη τον Νετζέντ Γκαλπ, ο οποίος είχε διατελέσει διευθυντής του ιδιαιτέρου γραφείου του Ισμέτ Ινονού και για να αναλάβει το κόμμα παραιτήθηκε από τη θέση του γενικού γραμματέα της κυβέρνησης Ουλουσλού. Τρίτο κόμμα το Εθνικιστικό Κόμμα Δημοκρατίας με ηγέτη τον στρατηγό ε.α. Τουργκούτ Σουνάλπ. Τα κόμματα αυτά συμμετείχαν στις εκλογές με τα εξής αποτελέσματα:
Με συμμετοχή που ανήλθε σε ποσοστό 92,27%, το κόμμα της Μητέρας Πατρίδας του Τουργκούτ Οζάλ κέρδισε τις εκλογές με 45,14% των ψήφων. Το Κόμμα της Μητέρας Πατρίδας είχε 211 βουλευτές επί συνόλου 400, συγκροτώντας έτσι αυτοδύναμη κυβέρνηση. Δεύτερο ήρθε το Λαϊκό Κόμμα του Νετζέντ Γκαλπ αποσπώντας το 30,46% και 117 βουλευτές και τρίτο το υποστηριζόμενο από το καθεστώς Εθνικιστικό Κόμμα Δημοκρατίας, του Τουργκούτ Σουνάλπ, αποσπώντας το 23,27% και 71 βουλευτές.
Οι θέσεις των κομμάτων
Ως προς την ιδεολογία του κράτους υπήρξαν σημαντικές διαφοροποιήσεις στα προγράμματα των τριών κομμάτων. Στην προεκλογική διακήρυξη του Κόμματος της Μητέρας Πατρίδας και συγκεκριμένα στο άρθρο 2 τονιζόταν ότι η βασική αποστολή του κράτους ήταν να προστατεύσει την εύρυθμη λειτουργία των κοινωνικών και οικονομικών δραστηριοτήτων, δημιουργώντας τις προϋποθέσεις για την «ευτυχία της κοινωνίας και του ατόμου». Χαρακτηριστικά αναφερόταν ότι «το κράτος υπάρχει για να υπηρετεί το έθνος».
Στην προεκλογική διακήρυξη του Λαϊκού Κόμματος αναφερόταν χαρακτηριστικά στο πρώτο άρθρο ότι για να πραγματοποιηθεί η ευτυχία του λαού, το κόμμα βασιζόταν στις εξής αρχές: ρεπουμπλικανισμό, εθνικισμό, λαϊκισμό, κρατικισμό, κοσμικότητα (laicité) και επαναστατικότητα. Θα πρέπει να τονίσουμε ότι οι αρχές αυτές αποτελούσαν και την ιδεολογική κορωνίδα του Λαϊκού Ρεπουμπλικανικού Κόμματος, το οποίο είχε ιδρύσει ο Μουσταφά Κεμάλ και αποτέλεσε το κόμμα που συγκρότησε τις κατευθυντήριες γραμμές της Τουρκικής Δημοκρατίας το 1923. Οι αρχές αυτές, στη συνταγματική αναθεώρηση του 1937, μπήκαν στο σύνταγμα ως ιδεολογική πυξίδα της ιδρυτικής φιλοσοφίας του 1923. Επίσης ο πρόεδρος του κόμματος, όπως αναφέραμε και παραπάνω, διετέλεσε διευθυντής του ιδιαιτέρου γραφείου του Ισμέτ Ινονού, ο οποίος θεωρείται συνιδρυτής και συνδιαμορφωτής της ιδεολογίας της Τουρκίας του 1923. Ο ίδιος ο Ινονού είχε διατελέσει και πρόεδρος του Λαϊκού Ρεπουμπλικανικού Κόμματος. Τασσόταν εναντίον της ατομικότητας και είχε τονίσει ότι ο πολίτης υπάρχει για το κράτος.
Ο τουρκικός λαός εξέλεξε με αυτοδυναμία έναν πολιτικό ηγέτη του οποίου η ιδεολογία ήταν, έστω φαινομενικά, αντιπολιτευτική στη φιλοσοφία του στρατιωτικού καθεστώτος.
Στο ίδιο περίπου πνεύμα ως προς την ιδεολογία του κράτους κινήθηκε επίσης το τρίτο κόμμα, το Εθνικιστικό Κόμμα Δημοκρατίας, του Σουνάλπ, το οποίο από τη μια πλευρά τόνιζε ότι «ασπαζόμαστε το πνεύμα και την ιδεολογία του καθεστώτος της 12ης Σεπτεμβρίου», από την άλλη πλευρά, όμως, αναφερόταν στις ατομικές ελευθερίες, θέτοντάς τες σε ιδεολογικό πλαίσιο τέτοιο που να μην αφίσταται της ιδεολογίας του καθεστώτος της 12ης Σεπτεμβρίου.
Θρησκευτικές ελευθερίες
Στο πεδίο κοσμικότητα, θρησκευτικές ελευθερίες και οικονομία, το Κόμμα της Μητέρας Πατρίδας ανέφερε ότι οι θρησκευτικές ελευθερίες ήταν εγγυημένες από το σύνταγμα, καθώς και ότι το κράτος θα έπρεπε να λάβει όλα τα απαραίτητα μέτρα στην πρωτοβάθμια και δευτεροβάθμια εκπαίδευση για την ηθική (θρησκευτική) κατάρτιση των παιδιών. Ηταν μια αναγκαιότητα, όπως ανέφερε χαρακτηριστικά. Οσον αφορά την αρχή της κοσμικότητας, τόνιζε ότι δεν αποτελούσε εμπόδιο ως προς την εφαρμογή των θρησκευτικών ελευθεριών.
Το Λαϊκό Κόμμα, ως προς την αρχή της κοσμικότητας σημείωνε ότι ήταν υπέρ του διαχωρισμού κράτους και θρησκείας, επισημαίνοντας τη σημασία της θρησκευτικής ελευθερίας του ατόμου, χωρίς όμως να ξεφεύγει από το ιδεολογικό πλαίσιο της κοσμικότητας.
Στο ίδιο πνεύμα κινήθηκε και το τρίτο κόμμα, αναφέροντας χαρακτηριστικά ότι δεν ήταν εναντίον των θρησκευτικών ελευθεριών, αρκεί όμως να μην αντίκεινται στο πνεύμα της κοσμικότητας.
Οσον αφορά την οικονομία, το Κόμμα της Μητέρας Πατρίδας τασσόταν υπέρ των κανόνων της ελεύθερης αγοράς και τόνιζε ότι το κράτος δεν έπρεπε να έχει ανάμειξη στα οικονομικά ζητήματα. Το Λαϊκό Κόμμα αποδεχόταν την αναγκαιότητα της ελεύθερης αγοράς, δίνοντας όμως παράλληλα στο κράτος έναν ρόλο συντονιστικό και παρεμβατικό οπουδήποτε χρειαστεί. Αναγνώριζε ότι το κράτος έπρεπε να έχει παρεμβατικό ρόλο σε θέματα αμυντικής βιομηχανίας και σε ζητήματα που άπτονταν της εθνικής ασφαλείας. Το τρίτο δε κόμμα, όσον αφορά το κομμάτι της οικονομίας, θεωρούσε ότι θα έπρεπε να υιοθετηθεί το μοντέλο της ελεύθερης αγοράς και ότι ο ρόλος του κράτους όφειλε να είναι τέτοιος ώστε να μη στέκεται εμπόδιο, αντιθέτως να προστατεύει τους κανόνες της ελεύθερης αγοράς.
Οι επιδιώξεις των κομμάτων στην εξωτερική πολιτική
Οσον αφορά την εξωτερική πολιτική, το Κόμμα της Μητέρας Πατρίδας ανέφερε ότι βασική επιδίωξη στην εξωτερική πολιτική ήταν η διατήρηση της ειρήνης σε περιφερειακό και παγκόσμιο επίπεδο. Επίσης, μεταξύ άλλων, έδινε ιδιαίτερη έμφαση στη συνέχεια του κράτους ως προς την άσκηση της εξωτερικής πολιτικής. Το Λαϊκό Κόμμα, στο κομμάτι της εξωτερικής πολιτικής, σημείωνε ότι η Τουρκία, με γνώμονα πάντα τα συμφέροντα του λαού, όφειλε να ασκεί μια πολυσχιδή εξωτερική πολιτική, όχι μόνο σε περιφερειακό επίπεδο αξιοποιώντας τους ιστορικούς και πολιτιστικούς δεσμούς με Βαλκάνια, Μέση Ανατολή και Μεσόγειο, αλλά και σε παγκόσμιο, έτσι ώστε να αναδειχθεί παράγοντας σταθερότητας.
Είναι αξιοσημείωτο ότι το τρίτο κόμμα, το Εθνικιστικό Κόμμα Δημοκρατίας, αναφέρθηκε στην προοπτική της εισόδου της Τουρκίας στην ΕΟΚ, τονίζοντας ότι θα έπρεπε να αποτελέσει βασικό στόχο της εξωτερικής της πολιτικής. Πέραν αυτού, η Τουρκία θα όφειλε να ακολουθήσει τις βασικές αρχές της εξωτερικής της πολιτικής, όπως αυτές νοηματοδοτήθηκαν το 1923, οπότε ταυτιζόταν πλήρως με την κεμαλική παράδοση. Προσέθετε επίσης ότι η Τουρκία δεν θα έπρεπε να ακούει και να δέχεται ό,τι της λένε, αντιθέτως να διαμορφώσει μια εξωτερική πολιτική τέτοια που να της εξασφαλίζει πρωταγωνιστικό ρόλο στο διεθνές στερέωμα.
Οι επιπτώσεις της νίκης Οζάλ
Η νίκη του Τουργκούτ Οζάλ, ενός ηγέτη με ισλαμικό παρελθόν (υπήρξε βουλευτής τη δεκαετία του 1970 με το κόμμα του Ερμπακάν), απέναντι σε δύο κόμματα που βασικά εξέφραζαν την ιδρυτική φιλοσοφία της Τουρκικής Δημοκρατίας το 1923, αποτέλεσε την απαρχή για την άνοδο του ισλαμικού κινήματος, στρώνοντας το έδαφος κατά κάποιον τρόπο για την έπειτα από χρόνια ίδρυση του κόμματος του Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν. Αυτό μπορούμε να το δούμε εξετάζοντας τον εκλογικό χάρτη όπως διαμορφώθηκε το 1983, οπότε το Κόμμα της Μητέρας Πατρίδας άλωσε την περιοχή της Ανατολίας.
Οι εκλογές αυτές, όμως, παρουσιάζουν ένα οξύμωρο σχήμα. Ενώ ο τουρκικός λαός στο δημοψήφισμα για την έγκριση του συντάγματος του 1982 το υπερψήφισε με συντριπτική πλειοψηφία 91%, επιδοκιμάζοντας παράλληλα με τον τρόπο αυτόν και το καθεστώς της 12ης Σεπτεμβρίου, στις εθνικές εκλογές του 1983 ο εκλεκτός του καθεστώτος, ο Σουνάλπ, ήρθε τρίτος. Ο τουρκικός λαός εξέλεξε με αυτοδυναμία έναν πολιτικό ηγέτη του οποίου η ιδεολογία ήταν, έστω φαινομενικά, αντιπολιτευτική στη φιλοσοφία του καθεστώτος της 12ης Σεπτεμβρίου, ανοίγοντας στην ουσία τον δρόμο για το Κόμμα Δικαιοσύνης και Ανάπτυξης, που με ηγέτη τον Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν άλλαξε εξ ολοκλήρου την ιδεολογία της Τουρκικής Δημοκρατίας του 1923.
*Ο κ. Χρήστος Τεάζης είναι αναπληρωτής καθηγητής στο Τμήμα Πολιτικών Επιστημών του Πανεπιστημίου της Αγκυρας.
*Επιμέλεια: Ευάνθης Χατζηβασιλείου
