Η Συνθήκη της Λωζάννης (24 Ιουλίου 1923) τερμάτισε οριστικά τον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο, επισημοποίησε το τέλος της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας και καθόρισε τα σύνορα της Τουρκίας με τα γειτονικά της κράτη. Το κείμενο της συνθήκης αποτελούνταν από 143 άρθρα και συνοδευόταν από 17 Συμβάσεις, Συμφωνίες, Πρωτόκολλα και Δηλώσεις. Το σύνολο αυτών των κειμένων δεν αφορούσε μόνο τα εκκρεμή ελληνοτουρκικά θέματα, ρύθμιζε και ζητήματα που αφορούσαν την ευρύτερη γεωγραφική περιοχή, η οποία βρισκόταν κατά τους προηγούμενους αιώνες υπό οθωμανική κυριαρχία. Ενα από τα κείμενα που ενσωματώθηκαν στη Συνθήκη της Λωζάννης ήταν και η «Σύμβασις περί Ανταλλαγής των Ελληνικών και Τουρκικών Πληθυσμών», η οποία υπογράφτηκε από τους αντιπροσώπους της Ελλάδας και τις Τουρκίας στις 30 Ιανουαρίου 1923.
Η αμοιβαία ανταλλαγή των πληθυσμών δεν εφαρμόστηκε για πρώτη φορά το 1923, παρά αποτέλεσε μια πρακτική επίλυσης των διμερών διαφορών των κρατών της Βαλκανικής, οι οποίες προέκυψαν έπειτα από τις πολεμικές συγκρούσεις και τις εδαφικές ανακατατάξεις στην περιοχή. Ωστόσο, με την υπογραφή της Σύμβασης της 30ής Ιανουαρίου 1923, επιβλήθηκε για πρώτη φορά σε διεθνές επίπεδο ο όρος της υποχρεωτικής μετανάστευσης πληθυσμών.
Η Σύμβαση επικύρωσε μια κατάσταση που διαμορφώθηκε επί του πεδίου μετά την ήττα του ελληνικού στρατού στη Μικρά Ασία.
Βέβαια, η Σύμβαση της 30ής Ιανουαρίου 1923 επικύρωσε μια κατάσταση η οποία διαμορφώθηκε επί του πεδίου μετά την ήττα του ελληνικού στρατού στη Μικρά Ασία και τη συνακόλουθη εκδίωξη των ελληνορθόδοξων πληθυσμών της από το κεμαλικό καθεστώς. Επισημοποίησε την επικράτηση της κεμαλικής αντίληψης για ένα κράτος απαλλαγμένο από οποιοδήποτε αλλογενές στοιχείο. Η εκδίωξη και των τελευταίων εναπομεινάντων Ελλήνων της Μικράς Ασίας εθεωρείτο απλώς ζήτημα χρόνου. Η πιθανότητα εκπλήρωσης αυτού του ενδεχόμενου επρόκειτο να αφαιρέσει από την Ελλάδα τη διαπραγματευτική ικανότητα να απαιτήσει τη μετανάστευση των μουσουλμάνων, οι οποίοι διαβιούσαν στα εδάφη της (350.000 άνθρωποι περίπου).
Εχοντας κατά νου αυτήν την προοπτική, στις 13 Οκτωβρίου 1923 ο Ελευθέριος Βενιζέλος, επικεφαλής της ελληνικής αντιπροσωπείας στη Λωζάννη, πρότεινε στον Νορβηγό ύπατο αρμοστή της Κοινωνίας των Εθνών για τους πρόσφυγες, Φρίντγιοφ Νάνσεν, αμοιβαία ανταλλαγή των ελληνορθόδοξων και μουσουλμανικών πληθυσμών ανάμεσα στην Ελλάδα και την Τουρκία, πρόταση την οποία η τουρκική αντιπροσωπεία αποδέχθηκε λίγες ημέρες αργότερα. Η αποχώρηση των μουσουλμανικών πληθυσμών από την Ελλάδα, πλην της Δυτικής Θράκης, εξυπηρετούσε και μια επείγουσα ανάγκη, αυτήν της περίθαλψης των εκατοντάδων χιλιάδων προσφύγων, μεγάλο μέρος των οποίων εγκαταστάθηκε στις ανταλλάξιμες περιουσίες των μουσουλμάνων. Ουσιαστικά η ελληνική αντιπροσωπεία στη Λωζάννη αποδέχτηκε το γεγονός πως η έξοδος των Ελλήνων της Μικράς Ασίας, της Ανατολικής Θράκης και του Πόντου ήταν μη αναστρέψιμη.
Η Συνθήκη της Λωζάννης και ειδικότερα η Σύμβαση για την Ανταλλαγή των Πληθυσμών σηματοδότησαν για την Ελλάδα το κλείσιμο του πρώτου μεγάλου κεφαλαίου της ιστορίας της. Την επαύριον της Μικρασιατικής Καταστροφής η Ελλάδα βρέθηκε αντιμέτωπη με το τεράστιο έργο της αποκατάστασης ενάμισι εκατομμυρίου περίπου προσφύγων, ανθρώπων εξαθλιωμένων από τις κακουχίες, την πείνα και τις αρρώστιες. Κατά το μεγαλύτερο μέρος τους οι πρόσφυγες εγκαταστάθηκαν στις λεγόμενες Νέες Χώρες εποικίζοντας περιοχές της ελληνικής επικράτειας οι οποίες είχαν μόλις πριν από λίγα χρόνια ενσωματωθεί στον εθνικό κορμό. Η περάτωση του έργου της αποκατάστασης και της ενσωμάτωσης των προσφύγων, με τη γενναιόδωρη βοήθεια και συνδρομή διεθνών οργανισμών και φιλανθρωπικών οργανώσεων, αποτελεί έως και σήμερα ένα από τα μεγαλύτερα επιτεύγματα της Ελλάδας σε καιρό ειρήνης.
Επιμέλεια στήλης: Μυρτώ Κατσίγερα, Βασίλης Μηνακάκης, Αντιγόνη-Δέσποινα Ποιμενίδου, Αθανάσιος Συροπλάκης
