Πενήντα χρόνια μετά την τουρκική εισβολή στην Κύπρο, το δράμα των αγνοουμένων συνεχίζει να αποτελεί μια ανοιχτή πληγή. Μήπως έχει έρθει η στιγμή να διαφοροποιηθεί ο τρόπος που αναζητεί το κράτος την αλήθεια;
Οι αγνοούμενοι ήταν συνολικά 2.002, εκ των οποίων οι 1.510 Ελληνοκύπριοι και 492 Τουρκοκύπριοι. Αυτή τη στιγμή 951 (754 Ελληνοκύπριοι και 197 Τουρκοκύπριοι) παραμένουν αγνοούμενοι. Η γραμμή των ταυτοποιήσεων πέφτει, ενώ οι περισσότεροι γονείς των αγνοουμένων και πολλές από τις χήρες τους έχουν πεθάνει χωρίς να καταφέρουν να μάθουν την αλήθεια για τους συγγενείς τους. Ακόμη και αυτοί που κατάφεραν να ταυτοποιήσουν τους δικούς τους και να πάρουν τα λείψανά τους, δεν έχουν μάθει την αλήθεια για τις συνθήκες θανάτου τους, καθώς οι φάκελοί τους παραμένουν κρυφοί.
Η θέσπιση μιας «επιτροπής αλήθειας» για την Κύπρο θα μπορούσε να δώσει μια νέα ώθηση στο ζήτημα, να βελτιώσει την εμπιστοσύνη μεταξύ των δύο κοινοτήτων στο νησί, ισχυρίζεται η μη κυβερνητική οργάνωση «Αλήθεια Τώρα» που προωθεί την ιδέα. Θα μπορούσε να συμβάλει στη μεταβατική δικαιοσύνη, στην ατομική και συλλογική επούλωση και στις διαδικασίες συμφιλίωσης στην Κύπρο και έτσι εντέλει να βοηθήσει στην εξεύρεση λύσης.
«Η αλήθεια δεν πρέπει να μας φοβίζει», αναφέρει ο δικηγόρος Αχιλλέας Δημητριάδης, μέλος του διοικητικού συμβουλίου της οργάνωσης. «Πρέπει να αδράξουμε την ευκαιρία και να κερδίσει η κοινωνία κάτι καλό. Δεν μπορεί η λήθη να είναι πάντα η επιλογή».
Η «επιτροπή αλήθειας» επιδιώκεται να λειτουργήσει ως αναβάθμιση της Διερευνητικής Επιτροπής Αγνοουμένων (ΔΕΑ), με ενίσχυση της εντολής που έχει λάβει από την ίδρυσή της το 1981 με απόφαση της Γενικής Συνέλευσης του ΟΗΕ. «Προτείνουμε μια αναβάθμιση της ΔΕΑ προκειμένου και να προχωρήσουμε σε περισσότερες ταυτοποιήσεις, αλλά και τους υφισταμένους φακέλους να αποκαλύψουμε», εξηγεί ο κ. Δημητριάδης.
Ή τώρα ή ποτέ
«Χρειάζεται δράση τώρα, πριν πεθάνουν όλοι, και αυτό δεν είναι μια θεωρητική τοποθέτηση», σημειώνει. «Οι πιο πολλοί γονείς –αν όχι όλοι– έχουν πεθάνει. Είναι τώρα ή ποτέ. Πάρα πολλές σύζυγοι είναι ακόμα στη ζωή και, πρώτον, έχουν δικαίωμα να μάθουν και, δεύτερον, το κράτος ή η κοινωνία έχει υποχρέωση να τους πει. Δεν είναι μονόδρομος, είναι αμφίδρομη αυτή η σχέση και μόνο έτσι χτίζεις κοινωνία».
Ως υποψήφιος στις προεδρικές εκλογές της Κύπρου το 2023, ο Αχιλλέας Δημητριάδης εισηγήθηκε τη σύσταση «επιτροπής αλήθειας». Μεταξύ του πρώτου και του δεύτερου γύρου των εκλογών, οι τότε υποψήφιοι (Νίκος Χριστοδουλίδης και Ανδρέας Μαυρογιάννης) ενστερνίστηκαν την πρόταση και δεσμεύτηκαν ότι θα την προωθήσουν.
O Κύπριος πρόεδρος της Δημοκρατίας Νίκος Χριστοδουλίδης, στο ανεπίσημο δείπνο που είχε στις 15 Οκτωβρίου στη Νέα Υόρκη με τον γενικό γραμματέα των Ηνωμένων Εθνών Αντόνιο Γκουτέρες και τον ηγέτη των Τουρκοκυπρίων Ερσίν Τατάρ, πρότεινε τη σύσταση της επιτροπής επίσημα ως μέτρο για τις δύο κοινότητες ενόψει των διαπραγματεύσεων. «Είναι ένα τεράστιο άλμα, γιατί έχουμε από επίσημα χείλη της Κυπριακής Δημοκρατίας και μάλιστα στο υψηλότερο επίπεδο, αυτό του γενικού γραμματέα του ΟΗΕ, τη θέση του Κυπρίου προέδρου. Είναι πολύ ενθαρρυντικό και ελπίζουμε ότι αυτό θα αποτελέσει την αφετηρία για να αρχίσει η διαδικασία».
Ο Τατάρ δεν ήταν αρνητικός στην πρόταση, όμως δεν απάντησε κάτι επίσημα. Ανεπίσημα, σύμφωνα με πληροφορίες από τα κυπριακά μέσα, επισήμανε ότι θα ήταν θετικός σε κάποια τέτοια κίνηση, αλλά μόνο για μετά τη λύση του κυπριακού προβλήματος. Ετσι, αυτή τη στιγμή η τύχη μιας πρωτοβουλίας εξαρτάται σε μεγάλο βαθμό από την τουρκοκυπριακή κοινότητα και την Τουρκία.
Η νέα επιτροπή. Η «επιτροπή αλήθειας» θα αποτελείται από τρία μέλη: έναν Ελληνοκύπριο, έναν Τουρκοκύπριο και έναν εκπρόσωπο του Διεθνούς Ερυθρού Σταυρού. Oσοι γνωρίζουν την αλήθεια για κάποιον αγνοούμενο θα μπορούν να καταθέσουν τη μαρτυρία τους για τις συνθήκες θανάτου, χωρίς φόβο τιμωρίας, όπως ισχύει από το 1990.
Πώς θα λειτουργεί
Η «επιτροπή αλήθειας» θα είναι εξέλιξη της ΔΕΑ. Θα εξακολουθήσει να αποτελείται από τρία μέλη: έναν Ελληνοκύπριο, έναν Τουρκοκύπριο και έναν εκπρόσωπο του Διεθνούς Ερυθρού Σταυρού, οι οποίοι θα προεδρεύουν εκ περιτροπής. Θα συνεχίσουν να εργάζονται οι ίδιοι άνθρωποι που εργάζονταν και πριν, με τον ίδιο τρόπο που εργάζονταν και πριν, και οι εργασίες θα είναι εμπιστευτικές.
Oσοι γνωρίζουν την αλήθεια για κάποιον αγνοούμενο θα μπορούν να καταθέσουν μαρτυρίες για τις συνθήκες θανάτου του, χωρίς φόβο τιμωρίας. Από το 1990 υπάρχει αυτή η de facto ασυλία για όσους καταθέτουν στην υπάρχουσα ΔΕΑ. Στόχος είναι η δημιουργία de jure νομικής ασυλίας για ποινικές, αστικές και διοικητικές υποθέσεις στην Κύπρο και στο εξωτερικό, με αντάλλαγμα την αλήθεια, έτσι ώστε να μπορούν να αποκαλύπτονται στους συγγενείς και οι συνθήκες θανάτου.
Αυτή τη στιγμή, ταυτοποίηση σημαίνει ότι βρίσκονται τα λείψανα, παραδίδονται στους συγγενείς και αυτοί αναλόγως της θρησκευτικής τους πεποίθησης πράττουν τα της θρησκείας τους και κάπως έτσι ολοκληρώνεται το πένθος τους.
«Ομως η νομική υποχρέωση –κάτω από τα ανθρώπινα δικαιώματα– δεν είναι μόνο να παραδώσεις τα λείψανα και να πεις αυτός είναι νεκρός, όχι αγνοούμενος, αλλά να πεις και τη συνθήκη της εξαφάνισης ή του θανάτου», σημειώνει ο κ. Δημητριάδης.
«Τουλάχιστον οι συγγενείς το δικαιούνται και το κράτος έχει υποχρέωση να το αποκαλύψει. Αυτή η αλήθεια για τους 1.510 (τα λείψανα των οποίων έχουν ήδη εντοπιστεί) βρίσκεται στους φακέλους της επιτροπής αγνοουμένων, οι οποίοι είναι εμπιστευτικοί. Ποιος ο λόγος να είναι εμπιστευτικοί; Αντιλαμβάνομαι ότι μπορούν να εκθέτουν κάποιον, αλλά ας τους διαχειριστούμε κάπως. Τα λάθη έγιναν, οι διαπιστώσεις είναι εκεί. Επιτέλους πρέπει να αντιμετωπίσουμε την αλήθεια».
Οι φάκελοι για τους 1.510. «Η αλήθεια για τους 1.510 (που έχουν ταυτοποιηθεί συνολικά) βρίσκεται στους φακέλους της επιτροπής αγνοουμένων, οι οποίοι είναι εμπιστευτικοί. Ποιος ο λόγος; Αντιλαμβάνομαι ότι μπορούν να εκθέτουν κάποιον, αλλά ας τους διαχειριστούμε κάπως. Επιτέλους, πρέπει να αντιμετωπίσουμε την αλήθεια», τονίζει στην «Κ» ο κ. Αχιλλέας Δημητριάδης.
Τα βήματα
Χρειάζονται τέσσερα επίπεδα για να επιτύχει η «επιτροπή αλήθειας».
– Οι όροι εντολής που συμφωνήθηκαν το 1981 μεταξύ των ηγετών των δύο κοινοτήτων για τη λειτουργία της επιτροπής χρειάζονται τροποποίηση. Οι δύο ηγέτες θα πρέπει να βρεθούν μαζί με τις ομάδες τους για να κάνουν τις αλλαγές. Ηδη στο κείμενο που έχει στείλει η «Αλήθεια Τώρα» υπάρχουν οι απαιτούμενες τροποποιήσεις που ουσιαστικά θα επιτρέψουν να γίνεται μια αποτελεσματική έρευνα.
– Αλλαγές στο εσωτερικό δίκαιο των δύο κοινοτήτων. Η de facto ασυλία με την οποία λειτουργεί η ΔΕΑ δόθηκε από τον γενικό εισαγγελέα τής κάθε πλευράς που είναι υπεύθυνος για τις ποινικές διώξεις. Η επιτροπή θέλει αυτό να αναβαθμιστεί και να μπει μέσα στο νομικό σύστημα της κάθε κοινότητας, ούτως ώστε από τον νόμο να απορρέουν καθήκοντα που να αποτρέπουν τη χρήση των πληροφοριών σε ποινική, αστική ή διοικητική διαδικασία.
– Η Γενική Συνέλευση των Ηνωμένων Εθνών, η οποία είναι και η γενεσιουργός αιτία της δημιουργίας της επιτροπής αγνοουμένων, θα πρέπει να τροποποιήσει το ψήφισμά της για τη ΔΕΑ και να την αναβαθμίσει σε «επιτροπή αλήθειας».
– Δημιουργία εσωτερικών κανονισμών για τον τρόπο λειτουργίας, το εύρος της διερεύνησης και άλλα τεχνικά θέματα που άπτονται μιας αναβάθμισης.
Το ορόσημο του Μαρτίου
Ο κ. Δημητριάδης θέτει ως ορόσημο για εξελίξεις τον Μάρτιο του 2025, οπότε και συνεδριάζει η Επιτροπή Υπουργών στο Συμβούλιο της Ευρώπης.
Στο πλαίσιο της 4ης Διακρατικής Προσφυγής Κύπρου εναντίον Τουρκίας στο Ευρωπαϊκό Δικαστήριο Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων, εκκρεμεί η εκτέλεση της απόφασης σύμφωνα με την οποία η Τουρκία θα πρέπει να πληρώσει 30 εκατ. ευρώ για τους Ελληνοκύπριους αγνοουμένους.
Στο πλαίσιο αυτό, αναφέρει ο κ. Δημητριάδης, θα μπορούσε και η Κυπριακή Δημοκρατία, χωρίς παραδοχή και κατά χάριν (ex gratia), να δώσει περίπου 10 εκατ. ευρώ στις οικογένειες των Τουρκοκύπριων αγνοουμένων, θέτοντας ως όρο ότι η Τουρκία να πληρώσει 60 εκατ. για τους εγκλωβισμένους ή τους συγγενείς τους.
Η Τουρκία έχει αυτή την υποχρέωση στο Συμβούλιο της Ευρώπης και πρέπει να εξηγήσει γιατί δεν την υλοποιεί. Μια χώρα όταν έχει καταδίκη πρέπει να πληρώσει τις αποζημιώσεις, να λάβει ατομικά μέτρα για όσους αποδεδειγμένα βρέθηκε παραβίαση και να λάβει και γενικά μέτρα για όσους βρίσκονται στην ίδια κατηγορία με αυτούς για τους οποίους υπήρξε η καταδίκη.
Η «επιτροπή αλήθειας» θα μπορούσε είναι το τελικό αποτέλεσμα της 4ης Διακρατικής Προσφυγής και θα υπάρχει συνεχής εποπτεία από την Επιτροπή Υπουργών του Συμβουλίου της Ευρώπης μέχρι να ταυτοποιηθούν όλοι οι αγνοούμενοι.
«Η Τουρκία έχει νομική υποχρέωση να κάνει βήματα για να διαλευκανθεί η τύχη των αγνοουμένων. Αυτό το βήμα, η έννοια της μεταβατικής δικαιοσύνης (transitional justice), είναι παγκοσμίως αποδεκτό. Είναι μια φόρμουλα που λειτουργεί για να επουλώσει πληγές από κοινωνίες που είχαν περάσει πόλεμο ή συγκρούσεις», σημειώνει και τονίζει πως το κλίμα στο Στρασβούργο είναι πρόσφορο για τέτοιες κινήσεις, τις οποίες θα μπορούσαν να ακολουθήσουν και άλλες χώρες σε άλλες διακρατικές υποθέσεις που ήδη βρίσκονται ενώπιον του Ευρωπαϊκού Δικαστηρίου.
«Φανταστείτε να επιτύχει αυτό το πείραμα για τους 2.002 φακέλους αγνοουμένων. Μετά γιατί να μην το επεκτείνουμε και σε θέματα ενδοκοινοτικά; Οταν αρχίσει αυτή η διαδικασία της αλήθειας, είναι πολλοί που θα θελήσουν να πάρουν μέρος», αναφέρει ο κ. Δημητριάδης, καταλήγοντας: «Πρέπει να υπάρξει ένα τέλος, πρέπει να δοθεί η αλήθεια και πρέπει η κοινωνία, δραττόμενη της ευκαιρίας της αποκάλυψης της αλήθειας, να χτίσει πάνω σε πιο στέρεη βάση για το μέλλον».
