Ο Αλέξιος Ορλώφ (Αλεξέι Γκριγκόριεβιτς) πρωτοείδε το φως της ζωής το 1737. Ήταν μέλος της ρωσικής οικογένειας των ευγενών Ορλώφ, της οποίας τα μέλη από τον 17ο αιώνα κατάφεραν να διακριθούν στη διοικητική ιεραρχία του ρωσικού κράτους. Πατέρας του ήταν ο Γκριγκόρι Ορλώφ, διοικητής του Νόβγκοροντ. Ο Παντελής Μ. Κοντογιάννης στο πόνημά του Οι Έλληνες κατά τον πρώτον επί Αικατερίνης Β΄ Ρωσσοτουρκικόν Πόλεμον (1768-1774) υπογραμμίζει ότι ο Αλέξιος «είχε την μορφήν ωραίαν, σωματικήν δε ρώμην αξιοθαύμαστον. Αλλ’ έτυχεν επίσης ημελημένης ανατροφής, ήτο σκαιός τους τρόπους, και ως αδελφός του αμαθής. […]. Καίτοι δε ανίκανος να κατορθώση τι γενναίον, και υπό πάντων περιφρονούμενος, επόθει να δρέψη δάφνας πολεμικάς και παρεκίνησεν αυτός τε και ο αδελφός του την Αικατερίνην να επιχειρήση την εις Μεσόγειον εκστρατείαν». Το 1749 ο Αλέξιος σε μικρή ηλικία κατατάχθηκε στον στρατό και το 1762 διαδραμάτισε σημαντικό ρόλο στη συνωμοσία της αυτοκράτειρας Αικατερίνης Β΄ εναντίον του συζύγου της Πέτρου Γ΄. Λέγεται ότι εκείνος ήταν ένας από τους δολοφόνους του αυτοκράτορα. Ύστερα από την άνοδο της Αικατερίνης Β΄ στον θρόνο, ο Αλέξιος έγινε στενός συνεργάτης και μυστικός σύμβουλός της και έλαβε τον βαθμό του υποστρατήγου. Επιπροσθέτως, ο Αλέξιος Ορλώφ υπήρξε αρχηγός των ναυτικών ρωσικών επιχειρήσεων στη Μεσόγειο (1770-1774) και μαζί με τα αδέλφια του, Γρηγόριο (Γκριγκόρι) και Θεόδωρο (Φιόντορ), συνέβαλαν στην εξέγερση των υπόδουλων Ελλήνων το 1770, η οποία έμεινε γνωστή ως «Ορλωφικά». Ακόμη, ο Αλέξιος σημείωσε μεγάλη επιτυχία κατά τη νικηφόρα ναυμαχία του ρωσικού στόλου στον Τσεσμέ, στον θαλάσσιο χώρο δηλαδή μεταξύ της Χίου και των μικρασιατικών παραλίων. Όταν ανήλθε στον τσαρικό θρόνο ο διάδοχος της Αικατερίνης Β΄, Παύλος Α΄, ο Αλέξιος εξορίστηκε και επέστρεψε στη Ρωσία ύστερα από τον θάνατο του τσάρου. Άφησε την τελευταία του πνοή το 1808 στη Μόσχα, κληροδοτώντας όλη την περιουσία του στη μονάκριβη κόρη του Άννα, η οποία παντρεύτηκε τον Ρώσο πρωθυπουργό Πάνιν.
Οι αδελφοί Ορλώφ προετοιμάζουν την εξέγερση
Ένα προσεκτικά οργανωμένο σχέδιο.
Οι πολιτικές βλέψεις της Ρωσίας στην Ανατολή ξεκίνησαν κατά τη διάρκεια της βασιλείας του Μεγάλου Πέτρου και εντάθηκαν στα χρόνια της αυτοκράτειρας Αικατερίνης Β΄ (1762-1796). Πιο συγκεκριμένα, ενώ στον θρόνο βρισκόταν η αυτοκράτειρα, ο στρατάρχης Μύνιχ τής εξέφρασε την ιδέα της υλοποίησης του παλαιού σχεδίου της Ρωσίας, που δεν ήταν άλλο από το να επιτεθεί εναντίον της Κωνσταντινούπολης και να εκδιώξει τους μουσουλμάνους από τα εδάφη της Ευρώπης. Ο Μύνιχ πρότεινε στην Αικατερίνη Β΄ να αναλάβει ο ίδιος τα ηνία του εγχειρήματος, όμως εκείνη αρνήθηκε και ανέθεσε την ηγεσία στον αδελφό του ευνοουμένου της Γρηγορίου Ορλώφ, Αλέξιο, χωρίς ο τελευταίος να διαθέτει την απαιτούμενη πείρα.
Σημαντικό ρόλο στην παρακίνηση και κατόπιν στην εμπλοκή των αδελφών Ορλώφ στην εκστρατεία διαδραμάτισε ο καταγόμενος από τη Σιάτιστα της Μακεδονίας Γεώργιος Παπαζώλης, ο οποίος ευρισκόμενος στην Πετρούπολη είχε καταταχθεί στον στρατό της Ρωσίας και είχε ανέλθει στον βαθμό του λοχαγού του Πυροβολικού. Εκεί ήλθε σε επαφή με τον Γρηγόριο Ορλώφ, που υπηρετούσε στο ίδιο σώμα, και συζητούσαν για την επικείμενη επανάσταση στην Ελλάδα, την οποία ανέμεναν όλοι οι Έλληνες και ειδικότερα οι στρατιωτικοί. Ο Παπαζώλης ανέπτυξε στον Γρηγόριο Ορλώφ ένα σχέδιο για τη ρωσική εκστρατεία, το οποίο ο δεύτερος υπέβαλε στην αυτοκράτειρα τη στιγμή που εκείνη το μελετούσε με τον Μύνιχ.
Σύμφωνα με το σχέδιο του Γρηγορίου, θα δημιουργούνταν πυρήνες αντιπερισπασμού στα Βαλκάνια και στο Αιγαίο με την αποστολή ρωσικών πλοίων στη Μεσόγειο, τα οποία θα ξεσήκωναν τους χριστιανούς υπηκόους του οθωμανικού κράτους. Ακόμη, Ρώσοι αξιωματικοί θα μετέβαιναν στα Βαλκάνια, προκειμένου να προετοιμάσουν το έδαφος για την επερχόμενη εξέγερση.
Με επέμβαση του πρωθυπουργού Πάνιν το εγχείρημα αναβλήθηκε, καθώς, όπως αναφέρει ο Παντελής Μ. Κοντογιάννης, «ο υπουργός αυτής Πάνιν, είτε εκ συνέσεως είτε εκ μίσους προς τους ευνοουμένους και προστατευομένους Ορλώφ, έκρινε αυτό πρόωρον και χιμαιρικόν», αλλά δεν ματαιώθηκε.
Παράλληλα, ο Γρηγόριος Ορλώφ, αφού εξάλειψε τις αντιρρήσεις του πρωθυπουργού Πάνιν και έγινε ύπατος αρχηγός του Πυροβολικού, υιοθέτησε το σχέδιο του Παπαζώλη και ανέθεσε στον τελευταίο να εξετάσει εάν θα ήταν εφικτή και εύκολη η Ελληνική Επανάσταση. Έτσι, το 1763 ο Παπαζώλης εστάλη στην Ελλάδα με τριετή άδεια που του χορήγησε ο Γρηγόριος Ορλώφ, προκειμένου να ελέγξει την κατάσταση που επικρατούσε στον ελλαδικό χώρο, να συλλέξει και να μεταφέρει στην Πετρούπολη περισσότερες χρήσιμες πληροφορίες, καθώς και να αναγγείλει στους Έλληνες την αρωγή των Ρώσων για την αποτίναξη του οθωμανικού ζυγού.
Ο Α. Πολυζωίδης στο έργο του Τα Νεοελληνικά, ήτοι τα κατά την Ελλάδα κυριώτερα συμβάντα και η κατάστασις της ελληνικής παιδείας από αλώσεως της Κορίνθου υπό των Ρωμαίων έως του εσχάτου υπέρ αυτονομίας εθνικού αγώνος 146 π.Χ. – 1821 μ.Χ., αναφέρει ότι ο Γρηγόριος Ορλώφ, «ως αρχηγός του Πυροβολικού και συνεννοημένος απευθείας μετά της αυτοκρατορίσσης έδωκεν εις τον Παπάζογλον την άδειαν ν’ απέλθη εις την πατρίδα του ίνα διευθετήση δήθεν τας υποθέσεις του, κυρίως δε να παρασκευάση και διοργανώση γενικήν τινα εν Ελλάδι συνωμοσίαν, χωρίς να φεισθή προς τούτο ούτε δώρων ούτε υποσχέσεων».
Ακόμη, ο Α. Αθ. Γκριτσόπουλος στη μελέτη του Τα Ορλωφικά, η εν Πελοποννήσω Επανάστασις του 1770 και τα επακόλουθα αυτής σημειώνει: «Εις τον Παπάζωλην ανετέθη ειδική αποστολή, χορηγηθείσης εις αυτόν τριών ετών αδείας, διά να μεταβή εις Ελλάδα ως ο κυριώτερος ρωσικός πράκτωρ και να ευαγγελισθή προς τους Έλληνας καταδυναστευομένους την βοηθεία των Ρώσων αποτίναξιν του ζυγού».
Κατά το ταξίδι του στην Ελλάδα ο Παπαζώλης πέρασε πρώτα από την Ιταλία, όπου συνάντησε πολλούς Έλληνες και τους ενημέρωσε σχετικά με την επικείμενη εξέγερση. Εκτός από τον Παπαζώλη, εστάλησαν στην Ελλάδα και άλλα άτομα ως μυστικοί απόστολοι, προκειμένου να αποσπάσουν πληροφορίες και να οργανώσουν το επαναστατικό κίνημα στις τουρκοκρατούμενες περιοχές, όπως ο Εμμανουήλ Σάρρος, ο Βασίλειος Ταμάρας κ.ά.
Σύμφωνα με εκθέσεις που αποστέλλονταν στην Πετρούπολη, στον ελλαδικό χώρο είχε πραγματοποιηθεί η επαναστατική προετοιμασία από τους πράκτορες της Ρωσίας, με αποτέλεσμα οι αδελφοί Ορλώφ να πειστούν ότι ήταν η κατάλληλη στιγμή για να θέσουν σε εφαρμογή το σχέδιό τους.
Έτσι, ο Αλέξιος και ο Θεόδωρος Ορλώφ, με πρόφαση την ανάρρωση του πρώτου, αναχώρησαν το 1768 από τη Ρωσία. Συγκεκριμένα, ο υποκαγκελάριος πρίγκιπας Α. Μ. Γολίτζιν με την από 21 Ιουνίου 1768 εγκύκλιό του προς τους αντιπροσώπους της Ρωσίας στην αλλοδαπή, η οποία είναι δημοσιευμένη από τον Κ. Α. Παλαιολόγο στο περιοδικό Παρνασσός, αναφέρει: «Η Αυτού Εκλαμπρότης ο κ. υποστράτηγος κόμης Αλέξιος Γρηγόριεβιτζ Ορλόβ χάριν αναρρώσεως και κατά συμβουλήν των ιατρών απέρχεται εις τα εν τη αλλοδαπή ιαματικά ύδατα, μεταβάς ήδη εις Γερμανίαν. Γνωστοποιώ υμίν τούτο κατά διαταγήν της Α. Α. Μεγαλειότητος ίνα καθ’ άπασαν την εν ταις υμετέραις χώραις διαμονήν αυτού παρέξητε αυτώ παν το δυνάμενον να ευχαριστήση αυτόν, και φανήτε αυτώ ωφέλιμοι κατά το ενόν⸱ συνοδεύει αυτόν ο αδελφός αυτού Θεόδωρος Γρηγόριεβιτζ. Προς αποφυγήν δε πάσης παρεξηγήσεως ένεκα της περιηγήσεως ταύτης, απέρχονται αμφότεροι υπό το ψευδώνυμον των κυρίων Οστρόβ».
Επίσης, ο Α. Μ. Γολίτζιν ζητά από τους αντιπροσώπους της Ρωσίας να τον ενημερώσουν για την άφιξη, τη διαμονή, καθώς και για τη διεύθυνση των αδελφών Ορλώφ, έτσι ώστε να μπορούν να ανταλλάσσουν επιστολές.
Οι αδελφοί Ορλώφ στη Βενετία
Πυρετώδεις ετοιμασίες και επαφές.
Ύστερα από την κήρυξη του Ρωσοτουρκικού Πολέμου (1768-1774), τον Σεπτέμβριο του 1768, ο Αλέξιος Ορλώφ μετέβη με τον αδελφό του, Θεόδωρο, στη Βενετία, όπως σημειώνει ο Α. Πολυζωίδης, «ίνα υποστηρίξωσιν εκ του σύνεγγυς το μελετώμενον κίνημα, πλήθος δ’ αξιωματικών Ρώσσων ηκολούθησαν τα βήματα εκείνων και ούτως η πόλις του Αγίου Μάρκου, πλήρης Σλαβούνων και Ελλήνων παροίκων, εγένετο το κεντρικόν συναγώγιον, όπερ εξελέξαντο, και όπου και ο Παπάζογλος έσπευσε να τους εύρη». Με άλλα λόγια, σκοπός του ταξιδιού τους ήταν η ενημέρωσή τους σχετικά με τις προετοιμασίες της εξέγερσης, η οργάνωση της Ελληνικής Επανάστασης, καθώς και ο προσεταιρισμός των εγκατεστημένων Ελλήνων στη Βενετία.
Στην τελευταία οι αδελφοί Ορλώφ ήλθαν σε επαφή με τους πράκτορες και πολλούς Έλληνες που ήταν εγκατεστημένοι εκεί, ένας εκ των οποίων ήταν και ο Ηπειρώτης Πάνος Μαρούτσης, εκπρόσωπος της Ρωσίας, ως πολιτικός πράκτορας σε όλες τις Αυλές της Ιταλίας. Η βοήθειά του ήταν πολύτιμη, καθώς προσπάθησε να πείσει την κυβέρνηση της Βενετίας να συνδράμει την επανάσταση στην Πελοπόννησο και συνέβαλε στη σύναψη δανείων, τα οποία απαιτούνταν για την προετοιμασία της εξέγερσης.
Αναμφίβολα, καθοριστικής σημασίας ήταν και η συνδρομή του Ζακυνθινού κόμη ∆ημητρίου Μοτσενίγου, ο οποίος προμήθευσε τους αδελφούς Ορλώφ με γεωγραφικούς χάρτες και τοπογραφικές εκθέσεις των περιοχών που βρίσκονταν υπό οθωμανική κατοχή, καθώς και με χρήσιμες πληροφορίες για τον ξεσηκωμό. Παράλληλα, οι Μπενάκης, Ζαΐμης και ορισμένοι συνωμότες ασχολούνταν με τη συγκέντρωση πολεμοφοδίων.
Κατά την παραμονή τους στη Βενετία, οι αδελφοί Ορλώφ συνήθιζαν να επισκέπτονται την ελληνική εκκλησία και, όπως υπογραμμίζει ο Παντελής Μ. Κοντογιάννης, «υπεκρίνοντο τοσαύτην ευσέβειαν, ώστε επέσυραν την προσοχήν των παρεπιδημούντων ορθοδόξων. Εξερχόμενοι δε του ναού εσταμάτων προ αυτού και κυκλούμενοι υπό της συνοδίας, ήτις εσχηματίζετο εκ της συρροής των εκκλησιαζομένων, εξήγον εκ του θυλακίου των αργυρά ή χρυσά νομίσματα, άτινα διένεμον εις το πλήθος, επιδεικνύοντες φιλανθρωπίαν και ελευθεριότητα δημαγωγικήν».
Στην παρούσα συγκυρία κρίνεται απαραίτητο να γίνει αναφορά σε μια επιστολή που έστειλε ο Αλέξιος Ορλώφ από τη Βενετία προς τον αδελφό του Γρηγόριο. Στην επιστολή αυτή ο πρώτος, ενθουσιασμένος λόγω των ευχάριστων ειδήσεων ότι αρκετοί ομόδοξοι συμφώνησαν να υποστηρίξουν την εξέγερση εναντίον των Τούρκων, πρότεινε ότι θα ήταν πιο αποτελεσματικό να επιτεθούν πρώτα στην Κωνσταντινούπολη. Η εν λόγω επιστολή, η οποία αποθησαυρίζεται στο περιοδικό Παρνασσός από τον Κ. Α. Παλαιολόγο, γράφει τα εξής:
«Εν Ενετία
Ενταύθα εύρον πολλούς ομοδόξους οίτινες ποθούσι να καταταχθώσι εν ταις τάξεσι ημών και να υπηρετήσωσιν εν τω παρόντι κατά των Τούρκων αγώνι. Πολλαχόθεν ωσαύτως έμαθον ότι το Μαυροβούνιον ως και αι πέριξ αυτού χώραι αι υποτελείς τη Οθωμανική Αυτοκρατορία και πρεσβεύουσαι το ορθόδοξον δόγμα, θέλουσιν αναλάβει τα όπλα, δι’ ο και αγγέλλω υμίν ότι προς πραγμάτωσιν τούτου θέλω πράξει παν το δέον. Κατά την εμήν γνώμην, αδυνατούμεν άλλως να ανάψωμεν τοσούτον ισχυράν πυρκαϊάν εν τοις σπλάγχνοις της εχθρικής χώρας, ή διακόπτοντες την προσαγωγήν των τροφίμων ή και διαιρούντες την στρατιάν του εχθρού. Εάν δε επιληφθώμεν της εκστρατείας ταύτης, φρονώ ότι προτιμότερον είνε να διευθυνθώμεν κατ’ ευθείαν προς την Κωνσταντινούπολιν, όπως απελευθερώσωμεν πάντας τους ορθοδόξους και ευσεβείς του βαρέος ζυγού ον φέρουσιν, όπως ο αυτοκράτωρ Πέτρος ο Μέγας είπε: “Τους απίστους δε Μωαμεθανούς να εκδιώξωσιν εις την πεδιάδαν και τας ερήμους στέπας, της τέως αμμώδους αυτών χώρας. Ενταύθα δε θέλει αναλάμψει η ευσέβεια και θέλομεν δοξάσει τον Παντοδύναμον ημών Θεόν” […]».
Ας επισημανθεί ότι τα στοιχεία που συνέλεξαν στη Βενετία οι αδελφοί Ορλώφ εστάλησαν στη ρωσική Αυλή και αξιολογήθηκαν με ευνοϊκό τρόπο. Ταυτόχρονα, ενδυνάμωσαν το σχέδιο της Αικατερίνης, προκειμένου να λειτουργήσουν οι επαναστατικές ενέργειες στη Μεσόγειο ως σοβαρός αντιπερισπασμός στον πόλεμο εναντίον της Τουρκίας. Το σχέδιο αυτό πραγματώθηκε με επίσημη απόφασή της (γνωμοδότηση της 29ης Ιανουαρίου 1769), με την οποία ο Αλέξιος Ορλώφ κατέστη από την αυτοκράτειρα επικεφαλής για τις ενέργειες της Ρωσίας στα Βαλκάνια και πληρεξούσιος για κάθε πρωτοβουλία σχετικά με την εξέγερση στη Μάνη και στα νησιά του Αιγαίου.
Παράλληλα, τον ίδιο μήνα και ενώ ο Αλέξιος Ορλώφ βρισκόταν ακόμη στη Βενετία, του ανέθεσε η αυτοκράτειρα Αικατερίνη Β΄ την αρχηγία των ρωσικών ναυτικών δυνάμεων στη Μεσόγειο, παρά το γεγονός ότι εκείνος δεν διέθετε τις απαιτούμενες ναυτικές γνώσεις.
Αξιοσημείωτο είναι το γεγονός ότι ο πρωθυπουργός Πάνιν, ο οποίος, όπως προαναφέρθηκε, είχε νυμφευτεί την κόρη του Αλεξίου Ορλώφ, Άννα, παρέβλεψε τις αντιρρήσεις που είχε εκφράσει νωρίτερα και συμφώνησε με το σχέδιο των αδελφών Ορλώφ. Αναφορικά με την απόφαση αυτή ενδιαφέρον παρουσιάζει και η από 23 Ιανουαρίου 1769 επιστολή του πρωθυπουργού Πάνιν προς τον αρχηγό των Μανιατών, Γεώργιο Μαυρομιχάλη. Εκ μέρους της Αικατερίνης υποσχόταν κατηγορηματικά προς τους Μανιάτες ότι θα ήταν στο πλευρό τους και τους προέτρεπε να εξεγερθούν.
Στη Βενετία συνέρρεαν συνεχώς μυστικοί πράκτορες της Ρωσίας, με σκοπό να πληροφορήσουν τους αδελφούς Ορλώφ. Ορισμένοι, ύστερα από εντολή, επέστρεψαν στην Πελοπόννησο, προκειμένου να δημιουργήσουν το κατάλληλο κλίμα, ενημερώνοντας για την άφιξη των αδελφών Ορλώφ στη Βενετία και παραδίδοντας στους επισκόπους επιστολές του Αλεξίου Ορλώφ, καθώς και πολυτελή άμφια, ενώ στους προκρίτους προσφέρθηκαν χρυσά μετάλλια με τη μορφή της Αικατερίνης. Επιπλέον, σκοπός των πρακτόρων ήταν να παρακινήσουν τους Έλληνες προκρίτους και ειδικότερα τους Μανιάτες να τους ακολουθήσουν στην Ιταλία, για να συναντηθούν με τον Αλέξιο Ορλώφ και να πειστούν για τις προθέσεις της Αικατερίνης, έτσι ώστε όταν επιστρέψουν στην Πελοπόννησο να παροτρύνουν και τους υπόλοιπους.
Οι πράκτορες δεν εκτίμησαν σωστά την κατάσταση και ο Αλέξιος, βασιζόμενος σε όσα του μετέφεραν εκείνοι, με επιστολή του προς τους Μανιάτες τούς διαβεβαίωσε ότι η Αικατερίνη θα τους δεχόταν ως υπηκόους της. Το γεγονός αυτό προκάλεσε ανησυχία, με αποτέλεσμα αντιπρόσωποί τους να μεταβούν στην Ιταλία, προκειμένου να διαμαρτυρηθούν στον Αλέξιο σχετικά με τα όσα ανέφερε στην επιστολή.
Παράλληλα, η κυβέρνηση της Βενετίας, δυσαρεστημένη από τη δραστηριότητα του Αλεξίου Ορλώφ στη Βενετία, τον υποχρέωσε να αποχωρήσει και να επιλέξει άλλο τόπο διαμονής. Έτσι, εκείνος μετέβη στη Γένοβα, όπου και από εκεί εκδιώχθηκε, με συνέπεια να εγκατασταθεί στο δουκάτο της Τοσκάνης και να γίνει το Λιβόρνο το κέντρο των μυστικών διαπραγματεύσεων για όσο χρονικό διάστημα εκείνος είχε την υποχρέωση να περιμένει την άφιξη του στόλου της Ρωσίας από τη Βαλτική στην Πελοπόννησο.
Για τη δράση των αδελφών Ορλώφ στην Ιταλία ο Α. Πολυζωίδης σημειώνει: «Εν τω μεταξύ οι δύο αδελφοί Ορλόφ, περιμένοντες την πρώτην μοίραν, είχον προετοιμάσει πάντα. Εκ της Ενετίας το πρώτον και έπειτα εκ Λιβόρνου, όπου είχον μεταβή, έπεμπον αποστόλους εις Ελλάδα και εις τας νήσους και διά χρημάτων αδρών εξηγόραζον τους βραχίονάς των εν τοις αυτόθι παραλίοις συσσωρευμένων τυχοδιωκτών· φυλάττοντες μολοντούτο μυστικόν τον κύριον σκοπόν, ωμολόγουν παρρησία μόνον ότι προετίθεντο να διαπλεύσωσι το αρχιπέλαγος γυμνάσεως χάριν και να χορηγήσωσι βοήθειαν εις το Μαυροβούνιον, κατά του οποίου οι Τούρκοι άρτι είχον επιτεθεί».
Επίσης, ο Α. Αθ. Γκριτσόπουλος υπογραμμίζει: «Εξ άλλου εις Ιταλίαν οι Ορλώφ ησχολούντο να συμπληρώσουν τας προετοιμασίας των, αναμένοντες την άφιξιν του ρωσικού στόλου και δαπανώντες μυθώδη ποσά, διά να προσελκύσουν πληρώματα διαφόρου εθνικότητος. Μετά της ρωσικής κυβερνήσεως ετέλουν πάντοτε εις επαφήν, προς ρύθμισιν των παρεμβαλλομένων εμποδίων».
Όσον αφορά τα εμπόδια και το αναμενόμενο φορτίο από τη Ρωσία, ο Αλέξιος Ορλώφ με την από 18/29 Οκτωβρίου 1769 επιστολή του από την Πίζα προς τον υποκαγκελάριο πρίγκιπα Α. Μ. Γολίτζιν, η οποία διασώζεται από τον Κ. Α. Παλαιολόγο στο περιοδικό Παρνασσός, αναφέρει τα ακόλουθα: «[…] Αλλά ας εκθέσω υμίν και τα περί της υποθέσεώς μου· μεγάλας ελπίδας και θάρρος παρέχει η υπόθεσις αύτη άπασι τοις λαοίς των χωρών τούτων, οίτινες διάκεινται ημίν φιλίως· εις ταύτα προσθετέον ότι απαντώ σπουδαιότατα προσκόμματα εν αυτοίς τοις απλουστάτοις ζητήμασι. Ευελπιστώ εν τούτοις να τύχω τη θεία Προστασία του σκοπού μου, δι’ ο δεν αποθαρρύνομαι. Νυν δε πρόκειται μόνον ν’ αναμένω το αποστελλόμενόν μοι παρ’ υμών φορτίον όπερ λίαν βραδέως κινείται, και τοι ποθώ να έλθη όσον τάχιστα προς πληρεστέραν και μείζονα επιτυχίαν, και πριν αφυπνισθώσιν οι μυστικοί και κρύφιοι ημών εχθροί. Μέχρις ου δε δεν λάβω τας ηνίας εις χείρας μου, ουδέν δύναμαι να επιτύχω.
Κόμης Αλέξιος Ορλόβ».
Ο Ορλώφ στην Πελοπόννησο
Η πολιορκία της Κορώνης.
Τα Ορλωφικά εντάσσονται στο πλαίσιο του Ρωσοτουρκικού Πολέμου (1768-1774), με τον οποίο η Αικατερίνη Β΄ επιχείρησε να προσαρτήσει τα βόρεια παράλια του Ευξείνου Πόντου στην επικράτειά της, με σκοπό να έχει ελεύθερη είσοδο στο Αιγαίο.
Οι Έλληνες, επηρεασμένοι από τις υποσχέσεις που τους έδωσαν οι ομόθρησκοί τους Ρώσοι ότι θα τους βοηθούσαν, τις οποίες με επιτυχία διέδιδαν ήδη από το 1765 οι πράκτορες των αδελφών Ορλώφ, δέχθηκαν την πολεμική έκκληση της αυτοκράτειρας, η οποία εκμεταλλεύτηκε τη θέληση των Ελλήνων να απελευθερωθούν. Η Αικατερίνη Β΄ είχε πειστεί ότι τα σχέδιά της θα υλοποιούνταν με την αποστολή ρωσικού στρατού στη Μεσόγειο και έτσι ενισχύθηκαν οι προετοιμασίες για τον απόπλου του στόλου που θα μετέβαινε εκεί.
Στα μέσα του 1769, ο στόλος που θα κατευθυνόταν προς τη Μεσόγειο ήταν έτοιμος και στις 26 Ιουνίου του ίδιου έτους αναχώρησε από την Κροστάνδη η πρώτη μοίρα με αρχηγό τον ναύαρχο Σπυρίδωφ. Αρχικά, η συγκεκριμένη μοίρα, η οποία στην ουσία διοικούνταν από τον Άγγλο ναύαρχο Greyg, αποτελούνταν από 14 πλοία, όμως στον προορισμό τους κατάφεραν να φτάσουν περίπου τα μισά, λόγω της κακής κατασκευής τους, της παλαιότητάς τους, καθώς και των θυελλωδών ανέμων.
Τη δύναμη του στόλου συγκροτούσε σημαντικός αριθμός ανδρών, ανάμεσα στους οποίους συγκαταλεγόταν και ο πλοίαρχος Αντώνιος Ψαρός με καταγωγή από τη Μύκονο, ο οποίος συνδεόταν με τους αδελφούς Ορλώφ. Τον Οκτώβριο του 1769 η μοίρα έφτασε στο λιμάνι της Αγγλίας, από όπου, αφού συμπλήρωσε τον εξοπλισμό της και επισκευάστηκε, αναχώρησε ύστερα από λίγες εβδομάδες για τη Μινόρκα, στην οποία έφτασε τον Ιανουάριο του 1770.
Αρχηγός της δεύτερης μοίρας του ρωσικού στόλου ήταν ο Άγγλος αντιναύαρχος Elphinstone. Η μοίρα αυτή αποτελούνταν από τρία πλοία της γραμμής, τρεις φρεγάτες και τέσσερα μεταγωγικά, τα οποία είχαν μετατραπεί σε πολεμικά, και σκοπός της ήταν η ενίσχυση της μοίρας του Σπυρίδωφ. Στις αρχές Ιανουαρίου του 1770, και η μοίρα αυτή, η οποία είχε ξεκινήσει από την Κροστάνδη, έφτασε στο Πόρτσμουθ.
Επιπλέον, στις αρχές Ιουνίου του 1770 αναχώρησε για τη Μεσόγειο και τρίτη ρωσική δύναμη με αρχηγό τον ∆ανό υποναύαρχο Harff και αφίχθη στη Μινόρκα τον Οκτώβριο του ίδιου έτους. Και οι τρεις στόλοι, μόλις συγκεντρώθηκαν στη Μεσόγειο, τέθηκαν υπό την αρχηγία του Αλεξίου Ορλώφ.
Τον Ιανουάριο του 1770, όπως προαναφέρθηκε, κατέπλευσε στη Μινόρκα η πρώτη μοίρα, η οποία είχε υποστεί πολλές ζημιές. Εκεί, ήδη είχε σταλεί από τον Αλέξιο Ορλώφ, ο οποίος ανέμενε με ανυπομονησία την άφιξη της μοίρας στο Λιβόρνο, ο αδελφός του Θεόδωρος για να υποδεχθεί τη μοίρα, προκειμένου να προετοιμάσει τις προμήθειες και τα πολεμοφόδια. Οι δύο αδελφοί, παρόλο που γνώριζαν ότι η ρωσική μοίρα ήταν ανεπαρκής, τόσο σε έμψυχο όσο και σε άψυχο υλικό, έσπευσαν να κατευθύνουν τον στόλο προς την Πελοπόννησο.
Πιο συγκεκριμένα, ο Θεόδωρος Ορλώφ με ένα πολεμικό πλοίο της μοίρας, δύο φρεγάτες, οι οποίες είχαν αγοραστεί στο Λιβόρνο, και μία γαλιότα, κατέφθασε πρώτος στη Μάλτα, όπου συγκάλεσε στρατιωτικό συμβούλιο και πρότεινε να κινηθούν κατευθείαν προς τον Μοριά. Εκείνος δεν περίμενε την άφιξη του Σπυρίδωφ, όπως ήταν η συμφωνία, και χωρίς να ακούσει τις αντιρρήσεις που εξέφρασαν κάποιοι, ανυπομονούσε να φτάσει εκεί. Έτσι, στις 17/28 Φεβρουαρίου του 1770 κάνει την εμφάνισή της στο Οίτυλο της Μάνης η πρώτη μοίρα της ρωσικής δύναμης με επικεφαλής τον Θεόδωρο Ορλώφ, υπό την πλοήγηση του Αντωνίου Ψαρού, ενώ λίγο αργότερα ακολούθησαν και οι μοίρες υπό τους Σπυρίδωφ και Greyg.
Η παρουσία του ρωσικού στόλου στο Οίτυλο προκάλεσε ενθουσιασμό στους Μανιάτες, που έσπευσαν να δουν τους Ρώσους, εκδηλώνοντας τη χαρά τους με τραγούδια και κανονιοβολισμούς. Όταν όμως αντίκρισαν ότι η δύναμη του στόλου ήταν μικρή, ο ενθουσιασμός τους μετατράπηκε σε απογοήτευση, αναπτερώθηκε όμως μόλις ο Θεόδωρος Ορλώφ και οι Έλληνες που επέβαιναν στα πλοία τούς πληροφόρησαν ότι αναμένεται η άφιξη και άλλων πλοίων. Όταν έφτασε στο Οίτυλο ο Θεόδωρος Ορλώφ, ήλθαν και οι αρχηγοί των Μανιατών, οι Μαυρομιχαλαίοι, καθώς και ο γιος του Μπενάκη, προκειμένου να τον χαιρετήσουν και να συζητήσουν σχετικά με τη διεξαγωγή της επιχείρησης.
∆έκα ημέρες ύστερα από την άφιξη του ρωσικού στόλου στο Οίτυλο και ειδικότερα στις 27 Φεβρουαρίου/10 Μαρτίου 1770, ο στόλος κατευθύνθηκε από το Οίτυλο προς την Κορώνη, όπου αγκυροβόλησε την επόμενη ημέρα. Εκεί η ρωσική δύναμη θέλησε να ασχοληθεί με την πολιορκία της Κορώνης. Οι Ρώσοι προέβησαν σε αυτή την επιχείρηση επειδή πιθανότατα θεωρούσαν ότι το λιμάνι της Κορώνης ήταν πιο κατάλληλο από αυτό του Οιτύλου για ορμητήριο του στόλου, καθώς και ότι η τουρκική φρουρά θα παραδιδόταν αμέσως, διότι ήταν φοβισμένη και δίχως τρόφιμα και πολεμοφόδια.
Πράγματι, στις 1/12 Μαρτίου 1770 άρχισε η πολιορκία της Κορώνης τόσο από την ξηρά όσο και από τη θάλασσα, υπό την αρχηγία του Θεοδώρου Ορλώφ. Ο πολυήμερος κανονιοβολισμός του φρουρίου δεν επέφερε σοβαρές ζημιές, με αποτέλεσμα οι Τούρκοι να απορρίψουν τις προτάσεις των Ρώσων για παράδοση. Στη συνέχεια, οι Ρώσοι σκέφτηκαν να κατασκευάσουν υπόνομο, προκειμένου να καταστρέψουν τις επάλξεις του φρουρίου. Σε αυτή την ενέργειά τους οι Ρώσοι απέτυχαν, με αποτέλεσμα το ηθικό των Τούρκων να ενισχυθεί. Τότε, οι Ρώσοι έκριναν ότι η επιχείρηση αυτή ήταν χαμένη υπόθεση και ξεκίνησαν οι προστριβές ανάμεσα στους συμμάχους.
∆ύο μήνες ύστερα από την άφιξη του Θεοδώρου Ορλώφ στο Οίτυλο, περίπου στα μέσα Απριλίου 1770 και μία ή δύο ημέρες μετά την άλωση του Ναβαρίνου, έκανε την εμφάνισή του στην Πύλο από το Λιβόρνο, με δύο πολεμικά πλοία, μία φρεγάτα και άλλα μικρά πλοιάρια, και ο αρχιστράτηγος της εκστρατείας, Αλέξιος Ορλώφ, ο οποίος επέβαινε σε αγγλική φρεγάτα που είχε αγοράσει στο Λιβόρνο.
Εκείνος θεωρούσε ότι οι Ρώσοι κυριαρχούσαν σε ολόκληρη τη χερσόνησο, διότι δεν γνώριζε την πραγματική κατάσταση, όπως αυτή είχε διαμορφωθεί έπειτα από τις καταστροφικές ήττες της Τριπολιτσάς και της βορειοδυτικής Πελοποννήσου, και έμαθε όλη την αλήθεια όταν έφτασε στο Ναβαρίνο. Τα γεγονότα οδήγησαν τον Αλέξιο, ο οποίος ήταν σίγουρος για την πραγματοποίηση του σχεδίου του, να πάρει κάποιες αποφάσεις.
Ο Παντελής Μ. Κοντογιάννης τονίζει: «Αι δε λεπτομέρειαι, ας ήκουσε περί της ατυχούς διεξαγωγής του πολέμου, η απείθεια των Μανιατών, η αυτοβουλία του αδελφού του, όστις παρά τα συμπεφωνημένα έσπευσε να κάμη απόβασιν μόνος, η δυσπιστία των Πελοποννησίων προς τους ελευθερωτάς των, ταύτα πάντα εξώργισαν αυτόν ουκ ολίγον. Εν τούτοις δεν ενόμισεν, ότι απωλέσθη το παν. Τουναντίον είχε την πεποίθησιν, ότι αυτός, ηγούμενος εκ του σύνεγγυς των πολεμικών ενεργειών, θα μεταβάλη τον ρουν των πραγμάτων».
Στη συνέχεια, δύο ημέρες μετά την άφιξή του, μετέβη στην Κορώνη, προκειμένου να συνομιλήσει με τον αδελφό του και να εξετάσει πώς είχε διαμορφωθεί η κατάσταση της πολιορκίας του φρουρίου. Εκείνος, αφού αξιολόγησε τα δεδομένα, διέταξε να λυθεί αμέσως η πολιορκία, κάτι που ήδη είχε αποφασίσει και ο αδελφός του Θεόδωρος, προσπαθώντας ταυτόχρονα να εμφυσήσει θάρρος, πίστη και εμπιστοσύνη προς τους Έλληνες.
Επιπρόσθετα, ο Αλέξιος αποφάσισε όλες οι δυνάμεις να μετακινηθούν στο Ναβαρίνο, διότι αυτό έπρεπε να καταστεί ένα ασφαλές ορμητήριο λόγω του λιμανιού του. Θεωρούσε ότι εκεί ήταν εφικτό να δημιουργηθούν πειθαρχημένα σώματα ενόπλων, αποτελούμενα από Μανιάτες και άλλους Έλληνες.
Παράλληλα, ήταν αναγκαίο, έχοντας ως στόχο την παράδοση του εχθρού, να επιτευχθεί ένας ξεσηκωμός στο εσωτερικό της Πελοποννήσου, καθώς με αυτόν τον τρόπο ο στόλος θα συνέβαλε στον εφοδιασμό των επαναστατών, αλλά και θα παρεμπόδιζε τον εφοδιασμό των φρουρίων που κατείχαν οι Τούρκοι στα παράλια. Αναμφισβήτητα, όσα επεδίωκε ο Αλέξιος Ορλώφ ήταν αδύνατον να υλοποιηθούν, καθώς πλέον η φλόγα του ξεσηκωμού είχε σβήσει και οι κάτοικοι των ελεύθερων περιοχών είχαν χάσει την πίστη τους προς τους ελευθερωτές.
Μέσα σε μία ημέρα, στις 15/26 Απρίλιου 1770, έλαβε χώρα η διάλυση της πολιορκίας της Κορώνης, χωρίς να υπάρχει κάποια παρενόχληση από τους Τούρκους. Εντούτοις, το αποτέλεσμα αυτής της γρήγορης ενέργειας ήταν ολέθριο. Όταν οι Έλληνες της περιοχής έμαθαν την απόφαση των Ρώσων, παρακάλεσαν τον Αλέξιο να καθυστερήσει για λίγο τη λύση της πολιορκίας, προκειμένου να σωθούν με τη φυγή. Εκείνος όμως δεν τους άκουσε και έδωσε εντολή για την άμεση αποχώρηση του στόλου.
Έτσι, ένας μεγάλος αριθμός των κατοίκων της Κορώνης επιβιβάστηκε στα ρωσικά πλοία, όμως ήταν αδύνατο να ανέβουν όλοι. Οι εναπομείναντες μαζί με τις οικογένειές τους και τα πράγματά τους συναθροίστηκαν στην παραλία, παρακαλώντας με κραυγές τους Ρώσους να τους πάρουν μαζί τους. Μερικοί από αυτούς απελπισμένοι επιβιβάστηκαν σε ζακυνθινά πλοία που περιπολούσαν στην περιοχή, με συνέπεια να ακολουθήσουν τον δρόμο της προσφυγιάς, ενώ άλλοι πεζοί κινήθηκαν προς το Ναβαρίνο. Τέλος, όσοι δεν κατόρθωσαν να διαφύγουν έπεσαν στα χέρια των Τούρκων.
Αποτελεί πραγματικότητα το γεγονός ότι η λύση της πολιορκίας της Κορώνης μείωσε το ηθικό των Ελλήνων, οι οποίοι, πέρα από τις καταστροφές που υπέστησαν, αντιλήφθηκαν και την αδυναμία των Ρώσων να ανταποκριθούν αποτελεσματικά απέναντι στον εχθρό, παρά τις ενισχύσεις του στόλου που είχαν λάβει από τον Αλέξιο.
Ο τελευταίος έπρεπε να εργαστεί με εντατικό τρόπο, έτσι ώστε να μετατρέψει το Ναβαρίνο σε πολεμική βάση. Ειδικότερα, επιδιόρθωσε τα οχυρώματα των φρουρίων, συγκέντρωσε αποθέματα πολεμοφοδίων, ίδρυσε εργαστήρια στη Σφακτηρία και μερίμνησε για την εκγύμναση των Ελλήνων επαναστατών. Επιπλέον, αντιλαμβανόταν ότι βασική προϋπόθεση για την επιτυχία του αγώνα ήταν να αναθερμάνει την αμφιταλαντευόμενη πίστη των Ελλήνων στον ξεσηκωμό και γι’ αυτόν τον λόγο διοργάνωσε μεγαλοπρεπείς εορτές και διακηρύξεις.
Σε μια τελετή που πραγματοποιήθηκε την 28η Απριλίου/9η Μαΐου 1770 για τα εγκαίνια εκκλησίας που είχε μετατραπεί από τζαμί, ανεγνώσθη μια νέα προκήρυξη του Αλεξίου Ορλώφ προς τους ορθοδόξους Έλληνες χριστιανούς. Στη συγκεκριμένη προκήρυξη επαναλαμβάνονταν οι προθέσεις της Αικατερίνης Β΄ απέναντι στους Έλληνες, καθώς και οι υποσχέσεις της Ρωσίας για την αποστολή νέων στρατιωτικών δυνάμεων.
Ο Αλέξιος Ορλώφ πίστευε ότι αυτή η προκήρυξη θα είχε ανταπόκριση, αλλά οι Έλληνες είχαν χάσει την εμπιστοσύνη τους προς τους ελευθερωτές. Είχαν καταλάβει ότι οι Ρώσοι λειτουργούσαν προς όφελός τους και ότι η επανάσταση δεν μπορούσε να επιτευχθεί χωρίς τη βοήθεια που είχαν υποσχεθεί οι σύμμαχοι. Η πρωτοβουλία βρισκόταν στα χέρια των Τούρκων. Έτσι, η προκήρυξη δεν είχε κανένα αποτέλεσμα και καμία ενίσχυση δεν έφτασε.
Στο πλευρό των Ρώσων έμειναν η δυτική λεγεώνα, το σώμα του Μπενάκη, καθώς και κάποιοι άλλοι από διάφορα μέρη. Οι Μανιάτες, οι οποίοι ήταν δυσαρεστημένοι από τη λύση της πολιορκίας της Κορώνης, αναχώρησαν από το Ναβαρίνο, αλλά δεν διέκοψαν τις επαφές τους με τους Ρώσους.
Η κατάληψη της Μεθώνης
Η εγκατάλειψη της Πελοποννήσου.
∆εδομένου του γεγονότος ότι η Μεθώνη ήταν υπό τουρκική κατοχή και ότι οι Ρώσοι δεν θα ήταν ασφαλείς στο Ναβαρίνο, το οποίο διέθετε μεγάλο λιμάνι και ήταν κατάλληλο για στρατιωτική βάση, ο Αλέξιος Ορλώφ αποπειράθηκε να καταλάβει τη Μεθώνη, αξιοποιώντας όλες τις δυνάμεις, πλην αυτών που ήταν αναγκαίες για την άμυνα του Ναβαρίνου.
Για την επιχείρηση από την ξηρά η αρχηγία ανατέθηκε στον Π. ∆ολγκορούκωφ, ενώ για την προσπάθεια που θα γινόταν στη θάλασσα δράση ανέλαβαν δύο πολεμικά πλοία με επικεφαλής τον Greyg, τα οποία μετέφεραν και το πυροβολικό. Από την άλλη πλευρά 800 γενίτσαροι, άλλες δυνάμεις των Τούρκων και αξιόμαχο πυροβολικό υπερασπίζονταν το φρούριο της Μεθώνης, ενώ τα οχυρά ήταν σε καλή κατάσταση.
Κρίνεται απαραίτητο να υπογραμμιστεί ότι αρχικά στο πολεμικό συμβούλιο των στρατιωτικών συνεργατών του Ορλώφ, το οποίο διεξήχθη την ίδια ημέρα κατά την οποία πραγματοποιήθηκαν τα εγκαίνια του χριστιανικού ναού στο Ναβαρίνο, αποφασίστηκε η ξαφνική επίθεση εναντίον της Μεθώνης και η κατάληψή της με έφοδο. Πιθανόν, όταν ο ∆ολγκορούκωφ επισκέφτηκε τη Μεθώνη για να δει τα εδάφη και τις θέσεις και αφού αντιλήφθηκε ότι ο εχθρός διέθετε ισχυρή άμυνα, πρότεινε στον Αλέξιο Ορλώφ ότι θα ήταν προτιμότερη η πολιορκία της Μεθώνης αντί για έφοδο. Και με αυτόν τον τρόπο το σχέδιο τροποποιήθηκε.
Την 26η Απριλίου/7η Μαΐου 1770 έφτασε στη Μεθώνη ο Greyg και δύο ημέρες αργότερα, την 28η Απριλίου/9η Μαΐου, όλα ήταν έτοιμα. Την επόμενη ημέρα μετέβη από την Πύλο και ο Αλέξιος, προκειμένου να παρευρίσκεται στην έναρξη των κανονιοβολισμών.
Έτσι, στις 29 Απριλίου/10 Μαΐου 1770 ξεκίνησε ο ισχυρός κανονιοβολισμός του φρουρίου από τις τρεις πυροβολαρχίες που είχαν τοποθετηθεί στην ξηρά και σε μία κοντινή νησίδα, προκαλώντας σημαντικές ζημιές στα οχυρώματα. Παρά την εντύπωση ότι το φρούριο θα παραδινόταν σύντομα, η επίθεση από τη θάλασσα δεν απέφερε τα αναμενόμενα αποτελέσματα. Τότε έγινε σαφές ότι το τέλος της επιχείρησης θα εξαρτιόταν από δυνάμεις που δρούσαν εκτός της πολιορκίας.
Στις 3/14 Μαΐου 1770, ο Αλέξιος Ορλώφ πληροφορήθηκε ότι κατευθυνόταν, προκειμένου να ενισχύσει τις δυνάμεις στη Μεθώνη, τουρκαλβανικό σώμα, ενώ εκείνος είχε ήδη κάνει έκκληση για ενίσχυση των δυνάμεών του από Μεσσήνιους και Μανιάτες. Πράγματι, οι Τούρκοι και οι Αλβανοί, μετά τη λεηλασία της Μεσσηνίας, κινήθηκαν προς τη Μεθώνη, με σκοπό να λύσουν την πολιορκία της. Ο ∆ολγκορούκωφ, όταν πληροφορήθηκε το γεγονός αυτό, αντέδρασε με αναδιάταξη των δυνάμεών του, προκειμένου να αναχαιτίσει τον εχθρό. Οι δυνάμεις αυτές όμως διαλύθηκαν και το κύριο σώμα έμεινε εκτεθειμένο. Στη συνέχεια, οι Τουρκαλβανοί εξαπέλυσαν επίθεση εναντίον των Ρώσων και του σώματος του Μπενάκη. Όταν το τελευταίο εξολοθρεύτηκε, όλες οι δυνάμεις ήταν εναντίον των Ρώσων.
Η αντίσταση των Ρώσων ήταν ηρωική και «πολλάκις επειράθησαν να γίνωσι κύριοι της θέσεως ταύτης· αλλά τας αποπείρας ταύτας (εν τινι των οποίων ο ∆ολγορούκης ετραυματίσθη εις την χείρα) οι Τούρκοι εματαίωσαν, φονεύσαντες ουκ ολίγους εξ αυτών», σημειώνει χαρακτηριστικά ο Παντελής Μ. Κοντογιάννης. Ακόμη, τότε, εκτός από τον ∆ολγκορούκωφ, τραυματίστηκε και ο Θεόδωρος Ορλώφ.
Μετά τα όσα συνέβησαν, διέξοδος άλλη δεν υπήρχε, παρά μόνο η μετακίνησή τους προς το Ναβαρίνο. Έτσι, οι εναπομείναντες Ρώσοι εγκατέλειψαν το πολεμικό τους υλικό και κινήθηκαν, συνοδευόμενοι από πρόσφυγες, προς το Ναβαρίνο.
Μετά την ήττα στη Μεθώνη, οι προθέσεις και οι ελπίδες του Αλεξίου Ορλώφ να αναζωπυρώσει την επανάσταση στην Πελοπόννησο έλαβαν τέλος, καθώς, λόγω της δειλίας και της προδοσίας των Ελλήνων, η φλόγα της επανάστασης είχε σβήσει και οι εναπομείνασες δυνάμεις ήταν ελάχιστες.
Σε επιστολή του προς την Αικατερίνη Β΄, η οποία δημοσιεύεται από τον Κ. Α. Παλαιολόγο στο περιοδικό Παρνασσός, αναφέρει μεταξύ άλλων τα κάτωθι:
«Πλην των φρουρίων και των μεγάλων πόλεων Τριπόλεως, Κορίνθου και Πατρών και τοι άπασα η Πελοπόννησος εκαθαρίσθη, αι δυνάμεις μου είνε τοσούτον ασθενείς, ώστε ου μόνον δεν ελπίζω να καταστώ κύριος απάσης της Πελοποννήσου, αλλά και αυτάς τας κατακτηθείσας χώρας αμφιβάλλω εάν δυνηθώ να διατηρήσω. Η δειλία των τε Ελλήνων και Μανιατών καταστρέφει πάσαν ελπίδα μου, η εκ της αγνοίας δε της γλώσσης προερχομένη αταξία, έτι μάλλον με απελπίζει. Το άριστον εξ ων δύναμαι να πράξω έσται η κατά γην και θάλασσαν οχύρωσίς μου, η ανάφλεξις του πυρός απανταχού όσον ήδη εγένετο τούτο εν Πελοποννήσω, η διακοπή πάσης μεταφοράς τροφίμων εις Κωνσταντινούπολιν και η διά του στόλου επίθεσις. Αλλά και τούτο έσται δύσκολον εάν μη έλθη όσον, τάχιον ο Έλφινστον. […] Η δουλεία και ο τουρκικός ζυγός εν οις εγεννήθησαν και ανετράφησαν ωσαύτως δε και η παχυλή αμάθια κατακυριεύουσιν αυτών. Ένεκα πάντων τούτων των αιτιών απώλεσα πάσαν ελπίδα τού να δυνηθώ να παρέξω αυτοίς προς κοινήν αυτών ευημερίαν, βίον σταθερών βάσεων ιδρυμένον.
Ορλόβ».
Επιπρόσθετα, ο Κ. Α. Παλαιολόγος στο ίδιο περιοδικό παραθέτει μια επιστολή που εστάλη από την Αικατερίνη Β΄ προς τον Αλέξιο Ορλώφ, όπου η αυτοκράτειρα αναφέρει: «Και τοι κατείδομεν νυν ότι η εκστρατεία της Πελοποννήσου δεν παρήγαγε τα ποθούμενα αποτελέσματα συνωδά τη ηρωική αυτής ενάρξει ένεκα της φυσικής των Ελλήνων δειλίας, ευπιστίας και προδοσίας, οίτινες ιδίως παρά την Μεθώνην τοσαύτα ατοπήματα διέπραξαν, εν τούτοις μεγάλως χαίρω ακούουσα παρ’ υμών ότι άπαντες οι υπό την οδηγίαν υμών υπηρετήσαντες μαχηταί από των κατωτάτων μέχρι των ανωτάτων, ανδρείως, θερμώς και μετά μεγίστου ζήλου εξεπλήρουν το καθήκον των γνησίων υιών της πατρίδος, ένεκα δε του προτερήματος αυτών τούτου, θέλομεν εν τω μέλλοντι αποβλέπει εις αυτούς μετά μεγίστης προσοχής. Αφού δε οι Έλληνες της Πελοποννήσου τόσον κακώς ηκολούθησαν το παράδειγμα της ανδρείας, της γενναιότητος και της ευσταθείας υφ’ ης υμείς γενικώς εποδηγετρείσθε και δεν ήθελον να τύχωσι της εκ του ζυγού ανεξαρτησίας, ένεκα της ιδίας αυτών δειλίας, απιστίας και απάτης λίαν συνετώς και ορθώς (!!) επράξατε εγκαταλιπόντες αυτούς τη ιδία αυτών τύχη, στρέψαντες τας θαλασσίας υμών δυνάμεις κατά της διά θαλάσσης προσβολής του εχθρού».
Ακόμη, στην ίδια επιστολή η Αικατερίνη Β΄, εκτός από τον έπαινό της προς τον στρατό της Ρωσίας για τη γενναιότητά του, εξαίρει και τον ∆ολγκορούκωφ για την ανδρεία του, σημειώνοντας τα εξής: «Είπατε τω πρίγκιπι Γεωργίω ∆ολγορούκωβ ότι η ημέρα της παρά την Μεθώνην μάχης και τοι υπήρξεν ατυχής, οπωσδήποτε όμως η ικανότης και η ανδρεία αυτού έπραξεν παν ό,τι ηδύνατο να πράξωσι και επομένως η ημέρα αύτη ενεποίησεν αυτώ δόξαν.
Αικατερίνη Β΄».
Είναι βέβαιο ότι το μόνο καταφύγιο που υπήρχε ήταν το Ναβαρίνο, αλλά ο Αλέξιος Ορλώφ είχε αποφασίσει να εγκαταλείψει το λιμάνι του. Η απόφασή του έγινε οριστική όταν έφτασε στο Αιγαίο η δεύτερη μοίρα του ρωσικού στόλου με επικεφαλής τον Elphinstone. Πίστευε ότι μπορούσε με τον στόλο να πλήξει θανάσιμα τους Τούρκους. Γι’ αυτό αποχώρησε από το Ναβαρίνο, εγκαταλείποντας τους Έλληνες στην τύχη τους.
Η διαμορφωθείσα κατάσταση, μετά την καταστροφή της Μεθώνης, την κυριαρχία των Αλβανών καθώς και την κίνηση του τουρκικού στόλου, ανάγκασε τους Ρώσους να αποχωρήσουν από την Πελοπόννησο, καταστέλλοντας έτσι πλήρως το επαναστατικό κίνημα.
Στη νικηφόρα ναυμαχία του Τσεσμέ
Η καταστροφή του τουρκικού στόλου.
Ο Αλέξιος Ορλώφ, μερικές ημέρες μετά την αποχώρησή του από τα παράλια της Πελοποννήσου, ενώθηκε (11/22 Ιουνίου 1770) με τις δύο μοίρες του στόλου με επικεφαλής τον Σπυρίδωφ και τον Elphistone και ανέλαβε την αρχηγία του στόλου στο Αιγαίο. Στόχος του ήταν πρώτον να κατατροπώσει και να καταστρέψει ολοσχερώς τον τουρκικό στόλο, καθώς πίστευε ότι έτσι θα εξουδετέρωνε την κακή εντύπωση και την ντροπή της Ρωσίας όσον αφορά την αποτυχία της στην Πελοπόννησο, και δεύτερον να προβεί στον συστηματικό αποκλεισμό της Κωνσταντινούπολης, ώστε να μη γίνεται ανεφοδιασμός της.
Τόπο συγκέντρωσης και ανεφοδιασμού των πλοίων ο Αλέξιος Ορλώφ κατέστησε το λιμάνι της Νάουσας στην Πάρο, από το οποίο πριν από τρεις ημέρες είχαν αναχωρήσει οι Τούρκοι με άγνωστο προορισμό. Ξεκινώντας από την Πάρο οι Ρώσοι, αναζητώντας τον εχθρό στο Αιγαίο, κατευθύνθηκαν προς τη Χίο, τη Σκύρο, τον Άγιο Ευστράτιο και τα Ψαρά.
Στα Ψαρά, οι Ρώσοι πληροφορήθηκαν ότι ο τουρκικός στόλος βρισκόταν αγκυροβολημένος στον θαλάσσιο χώρο μεταξύ Χίου και Τσεσμέ. Οι Ρώσοι, χωρίς να χάσουν χρόνο, κατευθύνθηκαν προς τα εκεί και, αφού κατασκόπευσαν τις κινήσεις του εχθρού, αποφάσισαν να του επιτεθούν και άρχισαν να προετοιμάζονται για την επικείμενη ναυμαχία.
Η δύναμη του ρωσικού στόλου απαρτιζόταν από εννέα πλοία της γραμμής με 66 πυροβόλα το καθένα, επτά φρεγάτες, ένα βομβαρδιστικό, τέσσερα μικρότερα πλοία και δεκατρία ελαφρά πλοιάρια, ενώ ο τουρκικός στόλος αποτελούνταν από δεκαπέντε πλοία της γραμμής, τρεις φρεγάτες, επτά πλοιάρια εξοπλισμένα, καθώς και από πολλά μικρότερα σκάφη.
Όσον αφορά τη διάταξη του στόλου της Ρωσίας, προφυλακή ήταν η μοίρα υπό τον Σπυρίδωφ, ο οποίος μαζί με τον Θεόδωρο Ορλώφ ήταν επιβιβασμένοι στη ναυαρχίδα «Ευστάθιος», στο κέντρο βρισκόταν η μοίρα του Αλεξίου Ορλώφ, που διοικούσε τον στόλο από το πλοίο «Τρεις Ιεράρχες», και τέλος οπισθοφυλακή ήταν η μοίρα με επικεφαλής τον Elphinstone, ο οποίος βρισκόταν πάνω στο πλοίο «Σβιατοσλάβ».
Το πρωί της 24ης Ιουνίου/5ης Ιουλίου 1770 ξεκίνησε η ρωσική επίθεση και μέχρι το μεσημέρι είχε επεκταθεί σε όλη την περιοχή. Ο στόλος των Τούρκων, ανεπτυγμένος ημικυκλικά, χτυπούσε ασταμάτητα τον ρωσικό. Η ναυαρχίδα «Ευστάθιος» εξαπέλυσε επίθεση προς την τουρκική ναυαρχίδα «Ρεάλ Μουσταφά». Στην τελευταία βρισκόταν ο τρίτος ναύαρχος και διοικητής της μοίρας του Αιγαίου Χασάν μπέης Τζεζάερλη Μαντάλογλου, ο οποίος διοικούσε τον στόλο της Τουρκίας, καθώς ο καπουδάν πασάς Ιμπραήμ Χοζαμεδίν είχε εγκαταλείψει με κάποια πρόφαση το πλοίο και είχε αποβιβαστεί στην ξηρά.
Σε σύντομο χρονικό διάστημα, η ναυμαχία εξαπλώθηκε κατά μήκος της τουρκικής παράταξης. Μετά το μεσημέρι, η ναυαρχίδα της Ρωσίας, παρασυρόμενη από τον σφοδρό άνεμο, προσέκρουσε στην τουρκική, η οποία είχε πάρει φωτιά. Αμέσως, η ναυαρχίδα «Ευστάθιος» τυλίχθηκε στις φλόγες και, όταν η φωτιά έφτασε στην αποθήκη με τα πυρομαχικά, ανατινάχθηκε και βυθίστηκε. Το ίδιο συνέβη και με τη ναυαρχίδα των Τούρκων.
Τη ρωσική ναυαρχίδα έσπευσαν να βοηθήσουν και άλλα ρωσικά πλοία, τα οποία έβαλλαν ασταμάτητα τον εχθρό, με αποτέλεσμα αυτός να καταφύγει με τα πλοία του στο λιμάνι του Τσεσμέ, προκειμένου να προστατευτεί από τα πυροβολεία της ξηράς. Παράλληλα, ο ρωσικός στόλος αγκυροβόλησε στον θαλάσσιο χώρο από τον οποίο απομακρύνθηκε ο τουρκικός, καταφέρνοντας με αυτή την κίνηση να κλείσει την είσοδο στο λιμάνι του Τσεσμέ.
Τη νύκτα και την επόμενη ημέρα έγιναν σχέδια για την καταστροφή των εγκλωβισμένων τουρκικών πλοίων με πυρπολικά. Γι’ αυτόν τον λόγο μετατράπηκαν σε πυρπολικά τέσσερα ελληνικά πλοία, με κυβερνήτες τρεις Ρώσους και έναν Άγγλο.
Η επιχείρηση της πυρπόλησης του τουρκικού στόλου πραγματοποιήθηκε κατά τα μεσάνυχτα της 25ης-26ης Ιουνίου/6ης-7ης Ιουλίου 1770 και η αρχηγία ανατέθηκε στον Greyg. Κατόπιν, ξεκίνησε σφοδρός κανονιοβολισμός μεταξύ των ρωσικών και των τουρκικών πλοίων, με αποτέλεσμα τα τελευταία που ήταν στο λιμάνι να πιάσουν φωτιά και να ανατινάσσονται διαρκώς. Έτσι, στις τρεις το πρωί, οι Ρώσοι σταμάτησαν τον κανονιοβολισμό και αποσύρθηκαν από το λιμάνι, προκειμένου να μη μεταδοθούν οι φλόγες και στα δικά τους πλοία.
Ακολούθησε έως τα ξημερώματα μεγάλη καταστροφή και συμφορά για τον τουρκικό στόλο, η οποία ολοκληρώθηκε τις πρωινές ώρες. Τότε, οι Αλέξιος και Θεόδωρος Ορλώφ, Greyg και ∆ολγκορούκωφ εισήλθαν στο λιμάνι, όπου έγινε αντιληπτό το μέγεθος της καταστροφής και της συντριπτικής ήττας που είχε υποστεί ο οθωμανικός στόλος. Η τουρκική φρουρά και οι κάτοικοι εγκατέλειψαν το φρούριο και την κωμόπολη του Τσεσμέ και κινήθηκαν προς τη Σμύρνη, προκειμένου να σωθούν.
∆εν υπάρχει αμφιβολία ότι η νίκη του ρωσικού στόλου οφειλόταν στον επαρκή εξοπλισμό των πλοίων, στην εκγύμναση και την πειθαρχία του πληρώματος, καθώς και στην άρτια κατάρτιση των αξιωματικών. Επίσης, καθοριστικής σημασίας ήταν και η συνδρομή των Ελλήνων νησιωτών που βρίσκονταν στο πλευρό των Ρώσων.
Αποτελεί πραγματικότητα το γεγονός ότι η καταστροφή του τουρκικού στόλου στον Τσεσμέ υπήρξε η πρώτη σημαντική επιτυχία της Ρωσίας στον θαλάσσιο χώρο και στο άκουσμα αυτής της είδησης προκλήθηκε θαυμασμός στην Ευρώπη. Πλέον η δύναμη της Ρωσίας δεν επιδεχόταν αμφισβήτηση.
Μετά την περίλαμπρη αυτή νίκη του ρωσικού στόλου εστάλησαν από αρκετά νησιά του Αιγαίου, εκτός από την Κρήτη, τη Ρόδο, την Εύβοια, τη Χίο, τη Λέσβο, την Τένεδο και τη Λήμνο, αντιπρόσωποι προς τον Αλέξιο Ορλώφ, προκειμένου να τον συγχαρούν και να δηλώσουν υποταγή σε αυτόν.
Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζουν όσα έχουν αποθησαυριστεί σχετικά με το αποτέλεσμα και τις ενέργειες που έγιναν μετά τη νικηφόρα ναυμαχία. Πιο συγκεκριμένα, ο Παντελής Μ. Κοντογιάννης στο πόνημά του σημειώνει: «Τοιούτον υπήρξε το αποτέλεσμα της συγκρούσεως των δύο εχθρών εν Τσεσμέ, ευνοϊκώτατον μεν εις τους Ρώσσους, καταστρεπτικώτατον δε εις τους Τούρκους. Εν Ευρώπη διήγειρε κατάπληξιν το άκουσμα περί της ναυμαχίας, όπερ καταλλήλως διεφήμισεν η Αικατερίνη διά των πολλών αυτής φίλων και θαυμαστών, διεφήμισε δε και ο Ορλώφ, όστις ενομίσθη τότε ως τις αξιοθαύμαστος ήρως· αλλά και άνευ των διαφημισμών το πράγμα υπήρξε τοιούτον, ώστε να εξεγείρη την κατάπληξιν. […] Ανάλογοι προς την χαράν της ευδαίμονος γυναικός υπήρξαν αι τιμαί και αι δωρεαί, αι δοθείσαι εις τους μετασχόντας της ναυμαχίας αρχηγούς. Ο Αλέξιος επεκλήθη Τσεσμένσκοης, αμειφθείς μεγαλοπρεπώς, ως και πάντες οι αρχηγοί του στόλου. ∆οξολογία ετελέσθη προς μνήμην του μεγάλου Πέτρου, του θεμελιωτού του στόλου, παρά την Πετρούπολιν δ’ εκτίσθησαν τα ανάκτορα του Τσεσμέ και στήλην ίδρυσαν εν τοις ανακτόροις του Τσαρκόε Σέλο εις μνήμην της ναυμαχίας. Ο ζωγράφος Hackert έγραψεν εικόνα, παριστώσαν την πυρπόλησιν του τουρκικού στόλου κατά παραγγελία του Αλεξίου».
Επιπρόσθετα, ο Κ. Μ. Κούμας στο έργο του Ιστορίαι των Ανθρωπίνων Πράξεων από των αρχαιοτάτων χρόνων έως των ημερών μας επισημαίνει: «Όλα τα τουρκικά καράβια έγειναν άρπαγμα του πυρός, το οποίον εμαίνετο από την 1 ώραν εκ μεσονυκτίου έως τη 6. Το θέαμα ήτο φοβερόν, ο κρότος ηκούσθη έως τας Αθήνας, εις την Σμύρνην εσείετο η γη, και τα ρωσικά καράβια, τα οποία ολίγον τι μακράν ήσαν αυτόπται του τεραστίου, ωθούντο εδώ κ’ εκεί ως από σφοδρότατον κλύδωνα. Οι εις τα καράβια Τούρκοι εσώθησαν κολυμβώντες εις την Ασίαν, όπου έσφαξαν όσους εύρηκαν Γραικούς, και με θηριωδίαν επυρπόλησαν πόλεις και χωρία. Οι έντρομοι Πρόξενοι των Φράγκων της Σμύρνης έστειλαν εις τον Ορλόφιον δέησιν να μη εγγίξη την πόλιν, επειδή η μόνη εμφάνεια του στόλου του είναι σύνθημα γενικής διαρπαγής και σφαγής όλων των Χριστιανών.
»Τόσον μεγάλη ήτο η μανία διά ταύτην την ζημίαν· όχι ολιγώτερος τρόμος επροξενήθη εκ τούτου εις την Κωνσταντινούπολιν. […]
»[…] ο Αλέξιος Ορλόφιος προς ανάμνησιν ταύτης της νίκης έλαβε την επωνυμίαν Τσεσμενσκόβιος εις Πετρούπολιν, όπου υπήγε διά να κάμη προσωπικώς εις την Αυτοκρατόρισσαν προβλήματα διά νέα και πλατύτερα σχέδια, επεσωρεύθη με μεγίστων τιμών ενδείξεις, και έλαβε πληρεξουσιότητα εις τον στόλον να τολμήση ό,τι θέλη χωρίς να είναι ποτέ υπεύθυνος».
Ξεχωριστή μνεία πρέπει να γίνει στην από 27 Ιουνίου 1770 επιστολή του Αλεξίου Ορλώφ προς τον αδελφό του Γρηγόριο, η οποία βρίσκεται δημοσιευμένη από τον Κ. Α. Παλαιολόγο στο περιοδικό Παρνασσός και γράφει τα εξής:
«27 Ιουνίου 1770. Εκ του μεταξύ της νήσου Χίου και της Μικράς Ασίας πορθμού.
Αδελφέ χαίρε.
Προτίθεμαι να σοι ανακοινώσω ολίγα τινά περί της εκστρατείας ημών. Την Πελοπόννησον ηναγκάσθημεν να εγκαταλείψωμεν ανάψαντες εν αυτή πανταχού πυρ· διά του στόλου κατεδιώξαμεν τον εχθρόν, εφθάσαμεν, επλησιάσαμεν, επελήφθημεν των εχθροπραξιών, ηγωνίσθημεν κατ’ αυτού, κατεστρέψαμεν, ενικήσαμεν, κατεθραύσαμεν, κατεβυθίσαμεν, κατεκαύσαμεν και εις τέφρας μετεβάλομεν αυτόν.
Εγώ ο ευπειθέστατος θεράπων υμών υγιαίνω και ο αδελφός ωσαύτως, αμφότεροι δε ευχόμεθα υμίν το αυτό και μένω πιστός εις αεί θεράπων υμών κόμις
Αλέξιος Ορλόβ.
Υστ. Μεθ’ άπαντα τα προειρημένα ταύτα συγχαίρω υμίν, τι δε τέξεται η επιούσα ο Ύψιστος γινώσκει. Ιδού ο λίθος όστις επεκρέματο επί του τραχήλου μου, περί ου έγραφον υμίν εξ Ιταλίας αστεϊζόμενος. Νυν απηλλάγην αυτού. ∆εν ειξεύρω πως διάγεις νυν συ».
Τέλος, ας υπογραμμιστεί ότι ο ρωσικός στόλος κυριάρχησε σε πολλά νησιά του Αιγαίου έως το 1774, όπου υπεγράφη ανάμεσα στη Ρωσία και την Τουρκία η Συνθήκη Ειρήνης του Κιουτσούκ Καϊναρτζή.
