Το φθινόπωρο του 1915 η διάσταση απόψεων μεταξύ του πρωθυπουργού Ελευθέριου Βενιζέλου και του βασιλιά Κωνσταντίνου Α΄ σχετικά με τη συμμετοχή της Ελλάδας στον Μεγάλο Πόλεμο στο πλευρό των δυνάμεων της Αντάντ οξύνθηκε, εξελισσόμενη σε πολιτειακή κρίση. Οι ένδοξες ημέρες των Βαλκανικών Πολέμων του 1912-1913, οπότε το κλίμα της εθνικής ομοψυχίας ήταν κυρίαρχο, είχαν παρέλθει ανεπιστρεπτί. Την ώρα που τα υπόλοιπα βαλκανικά κράτη επέλεγαν το ένα μετά το άλλο στρατόπεδο, η ελληνική πλευρά εξακολουθούσε να παλινδρομεί, τηρώντας στάση ουδετερότητας.
Στο μεταξύ, άρχισαν να αναζωπυρώνονται οι φόβοι για απώλεια της Μακεδονίας και της Θεσσαλονίκης. Ανθρωποι με κύρος, προερχόμενοι από τη βενιζελική παράταξη, εκδήλωσαν την ανησυχία τους για την τύχη της Μακεδονίας, καθότι η διστακτικότητα εκ μέρους της ελληνικής πλευράς, σχετικά με τη συμμετοχή της χώρας στον πόλεμο, έδινε την ευκαιρία στους Βούλγαρους και τους Σέρβους να προωθούν τους διπλωματικούς και στρατιωτικούς σχεδιασμούς τους στην περιοχή. Τις ανησυχίες ενέτεινε η εισβολή βουλγαρικών και γερμανικών στρατευμάτων στην Ανατολική Μακεδονία, στα τέλη Μαΐου του 1916.
Σε δύο μεγάλα συλλαλητήρια, οι Θεσσαλονικείς εκδήλωσαν την αντίθεσή τους στην κυβερνητική πολιτική των αντιβενιζελικών όσον αφορά στη Μακεδονία.
Η αντίδραση στην επιβουλή της Μακεδονίας από τον πληθυσμό της Θεσσαλονίκης υπήρξε άμεση. Σε δύο μεγάλα συλλαλητήρια, τον Μάιο και στις αρχές Αυγούστου, οι Θεσσαλονικείς εκδήλωσαν την αντίθεσή τους στην κυβερνητική πολιτική των αντιβενιζελικών όσον αφορά στη Μακεδονία. Η διάδοση μιας φήμης ότι ο διοικητής των στρατευμάτων της Αντάντ στη Μακεδονία, Μορίς Σαράιγ, επρόκειτο να παραδώσει τη διοίκηση της μακεδονικής πρωτεύουσας στους Σέρβους, υπήρξε η αφορμή για την εκδήλωση του Κινήματος της Εθνικής Αμυνας, τη νύχτα 16 με 17 Αυγούστου 1916. Αμέσως, σχηματίστηκε στην πόλη Επαναστατική Επιτροπή αποτελούμενη από επιφανείς Θεσσαλονικείς και βενιζελικά στελέχη.
Επειτα από την κατάληψη της Καβάλας από τους Βούλγαρους και την παράδοση του Δ΄ Σώματος Στρατού στους Γερμανούς, ο Βενιζέλος και ο Παύλος Κουντουριώτης συγκρότησαν «Προσωρινή Κυβέρνηση». Την περίφημη «Τριανδρία» της ηγετικής ομάδας συμπλήρωσε τις επόμενες ημέρες ο Παναγιώτης Δαγκλής. Η Ελλάδα χωρίστηκε επισήμως στο κράτος του Κωνσταντίνου και το κράτος του Βενιζέλου, γεγονός το οποίο αποτυπώθηκε και στη γεωγραφική διάσπαση της χώρας, όταν ο Βενιζέλος εγκατέστησε την κυβέρνησή του στις 26 Σεπτεμβρίου στη Θεσσαλονίκη, αναλαμβάνοντας την ηγεσία του Κινήματος της Εθνικής Αμυνας.
Επειτα από τη νίκη τους έναντι των ξένων δυνάμεων, οι Επίστρατοι επιδόθηκαν σε πογκρόμ κατά των υποστηρικτών του Βενιζέλου.
Μετά τον σχηματισμό της Προσωρινής Κυβέρνησης, εντάθηκε η ανασφάλεια του καθεστώτος του Κωνσταντίνου. Περίπου δύο μήνες αργότερα, στις 18 Νοεμβρίου, συμμαχικά αγήματα από Βρετανούς, Γάλλους και Ιταλούς αποβιβάστηκαν στην Αθήνα και συγκρούστηκαν με τις δυνάμεις του τακτικού στρατού και των Επιστράτων. Επειτα από τη νίκη τους έναντι των ξένων δυνάμεων, οι Επίστρατοι επιδόθηκαν σε πογκρόμ κατά των υποστηρικτών του Βενιζέλου. Τα δραματικά γεγονότα των Νοεμβριανών επέτειναν το μίσος που είχε δημιουργηθεί ανάμεσα στις δύο παρατάξεις.
Στις 24 Νοεμβρίου, η Προσωρινή Κυβέρνηση κήρυξε τον Κωνσταντίνο έκπτωτο. Αντιδρώντας σε αυτήν την εξέλιξη, οι υποστηρικτές του βασιλιά κάλεσαν τον λαό σε συγκέντρωση στο Πεδίον του Αρεως στην Αθήνα για τις 12 Δεκεμβρίου, προκειμένου να ρίξουν από «έναν λίθον αναθέματος κατά του μυσαρού προδότου και δολοφόνου της πατρίδος και του Βασιλέως μας» Βενιζέλου (Νικόλαος Εμμ. Παπαδάκης, Ελευθέριος Βενιζέλος: Ο άνθρωπος, ο ηγέτης, τόμ. Β΄, Η Καθημερινή, Αθήνα 2020, σελ. 318).
Ομοίωμα του Κρητικού πολιτικού περιφερόταν στους δρόμους της πρωτεύουσας.
Πράγματι, εκείνη την ημέρα πλήθος κόσμου συγκεντρώθηκε στην περιοχή καταδικάζοντας τον Βενιζέλο. Ενα ομοίωμα του Κρητικού πολιτικού περιφερόταν στους δρόμους της πρωτεύουσας, κραυγές και βωμολοχίες εκστομίζονταν από τον κόσμο εναντίον του. Στα δρώμενα συμμετείχε και ο μητροπολίτης Αθηνών Θεόκλητος ο οποίος πρώτος έριξε τον λίθο του αναθέματος κατά του Βενιζέλου. Η ίδια «ιεροτελεστία» επαναλήφθηκε τις επόμενες ημέρες σε διάφορες πόλεις και χωριά της Ελλάδας. Ο Εθνικός Διχασμός είχε εισέλθει στην πιο σκοτεινή του περίοδο.
Επιμέλεια στήλης: Μυρτώ Κατσίγερα, Βασίλης Μηνακάκης, Αντιγόνη-Δέσποινα Ποιμενίδου, Αθανάσιος Συροπλάκης
