Τον Δεκέμβριο του 944, ο Κωνσταντίνος Ζ΄ Πορφυρογέννητος κατόρθωσε να απαλλαγεί από τον Ρωμανό Α΄ Λεκαπηνό, ο οποίος είχε διαχειριστεί τις τύχες της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας ως συναυτοκράτορας από το 920 και είχε παραγκωνίσει σε μεγάλο βαθμό τον νόμιμο κύριο της εξουσίας. Η ανατροπή του πανίσχυρου Λεκαπηνού έγινε με τη βοήθεια των γιων του, Κωνσταντίνου και Στέφανου, οι οποίοι ανυπομονούσαν να τον αντικαταστήσουν στην κορυφή της εξουσίας στην Κωνσταντινούπολη. Ούτε οι ίδιοι περίμεναν, όμως, ότι έναν χρόνο μετά, το 945, και εκείνοι θα ακολουθούσαν τον πατέρα τους στην εξορία. Ο δρόμος για τη μονοκρατορία του Κωνσταντίνου Ζ΄ ήταν πλέον ανοιχτός.
Η περίοδος της μονοκρατορίας του Κωνσταντίνου Ζ΄ ήταν εξίσου γόνιμη και δημιουργική με εκείνη του Ρωμανού Α΄. Ο Κωνσταντίνος Ζ΄ πολλές φορές υποτιμάται ως αυτοκράτορας, θεωρούμενος περισσότερο ως ένας διανοούμενος παρά ως ένας ικανός ηγεμόνας. Στον στρατιωτικό τομέα, κατόρθωσε να αποκρούσει τους εξωτερικούς εχθρούς της αυτοκρατορίας του αλλά και να επεκτείνει τα σύνορά της, ενώ στο εσωτερικό μέτωπο προσπάθησε να ενισχύσει τα ασθενέστερα στρώματα της κοινωνίας με σειρά νομοθετημάτων. Ισχυρός σύμμαχός του υπήρξε η οικογένεια των Φωκάδων, η οποία είχε ανταγωνιστικές σχέσεις με την οικογένεια των Λεκαπηνών.
Οταν ο Κωνσταντίνος Ζ΄ πέθανε το 959, σε ηλικία 54 ετών, στον θρόνο τον διαδέχθηκε ο γιος του Ρωμανός Β΄, για την εκπαίδευση του οποίου ως αυτοκράτορα είχε φροντίσει να συνταχθεί το έργο Πρὸς τὸν ἴδιον υἱὸν Ῥωμανόν. Ο Ρωμανός Β΄ διατήρησε την πολιτική του πατέρα του να εμπιστεύεται στους Φωκάδες την ηγεσία του στρατεύματος. Οι Φωκάδες δεν τον απογοήτευσαν. Ο Νικηφόρος Φωκάς ήταν εκείνος που ηγήθηκε των βυζαντινών δυνάμεων στην ανακατάληψη της Κρήτης το 961, έπειτα από 130 χρόνια αραβικής κυριαρχίας. Εναν χρόνο αργότερα και ύστερα από σφοδρές μάχες, ο Φωκάς ανακατέλαβε και το Χαλέπι στη Συρία. Αυτές οι νίκες έδωσαν ώθηση στα βυζαντινά στρατεύματα να ξεκινήσουν τη μεγάλη αντεπίθεσή τους εναντίον των Αράβων, η οποία διήρκεσε παραπάνω από μισό αιώνα.
Τον Ιούλιο του 963 ο στρατός ανακήρυξε αυτοκράτορα τον Νικηφόρο Φωκά.
Ο Ρωμανός Β΄, όμως, δεν έμελλε να ζήσει αρκετά ώστε να αφήσει πίσω του μεγάλο έργο ως αυτοκράτορας. Εφυγε από τη ζωή πρόωρα τον Μάρτιο του 963, αφήνοντας ως διαδόχους του τους δύο ανήλικους πορφυρογέννητους γιους του, Βασίλειο Β΄ και Κωνσταντίνο Η΄. Το κενό της εξουσίας στην αυτοκρατορία καλύφθηκε γρήγορα, όταν τον Ιούλιο του 963 ο στρατός ανακήρυξε αυτοκράτορα τον Νικηφόρο Φωκά. Εναν μήνα αργότερα, ο Νικηφόρος Β΄ νυμφεύτηκε τη χήρα του Ρωμανού Β΄, Θεοφανώ, νομιμοποιώντας την εξουσία του. Σύμφωνα με τις διαθέσιμες πηγές, δεν επιχείρησε να ανατρέψει τους νόμιμους διαδόχους του προκατόχου του, καθότι το υποσχέθηκε στη μητέρα τους.
Ο Νικηφόρος Β΄ ήταν ένας ευλαβικός, πολύ θρήσκος άνθρωπος. Οι εμπειρίες του από τα πεδία των μαχών δεν είχαν αλλοιώσει τον χαρακτήρα του. Θαύμαζε τον ασκητικό βίο και προσπαθούσε να τον εφαρμόσει, όσο ήταν αυτό δυνατό, δεδομένου ότι όφειλε να βρίσκεται διαρκώς στα πολεμικά μέτωπα. Ηταν φίλος με τον Αγιο Αθανάσιο τον Αθωνίτη, τον οποίο και βοήθησε στη δημιουργία της μονής της Μεγίστης Λαύρας στο Αγιον Ορος.
Στη διάρκεια της Αρχής του ανέκτησε την Κύπρο και την Αντιόχεια.
Συνέχισε την πολιτική των προκατόχων του, επιδιώκοντας να επαναφέρει υπό βυζαντινό έλεγχο τα κατακτημένα από τους Αραβες εδάφη. Στη διάρκεια της Αρχής του ανέκτησε την Κύπρο και την Αντιόχεια. Διόρισε τον ανιψιό του, Ιωάννη Τζιμισκή, καθώς και άλλα μέλη της οικογένειάς του σε καίριες θέσεις του κρατικού μηχανισμού. Αυτό βέβαια προκάλεσε την ανησυχία της Θεοφανώς, η οποία φοβόταν μήπως παραγκωνιστούν οι γιοι της στον θρόνο. Η Θεοφανώ δυσανασχετούσε, επίσης, από τον ασκητικό τρόπο ζωής του Νικηφόρου.
Εξυφάνθηκε τότε μια αυλική συνωμοσία με επικεφαλής τη Θεοφανώ και τον Ιωάννη Τζιμισκή για την ανατροπή του Νικηφόρου. Τη συνωμοσία υποστήριξαν διάφοροι αξιωματούχοι, οι οποίοι ήταν δυσαρεστημένοι από τη διακυβέρνηση του αυτοκράτορα. Τη νύχτα της 10ης προς την 11η Δεκεμβρίου 969 οι συνωμότες εισήλθαν στα δώματα του Νικηφόρου με σκοπό να τον δολοφονήσουν. Αρχικά σάστισαν, καθότι εκείνος δεν βρισκόταν στο κρεβάτι του. Οταν έψαξαν τον χώρο, όμως, βρήκαν τον Νικηφόρο να κοιμάται στο πάτωμα, μια συνήθεια που είχε αποκτήσει κατά τις πολλές εκστρατείες του. Στη συνέχεια τον δολοφόνησαν με άγριο και ανηλεή τρόπο, που δεν άξιζε σε έναν από τους ικανότερους στρατιωτικά αυτοκράτορες. Στον θρόνο τότε ανήλθε ο Τζιμισκής, ένας ικανότατος στρατιωτικά και διορατικός πολιτικά αυτοκράτορας.
Επιμέλεια στήλης: Μυρτώ Κατσίγερα, Βασίλης Μηνακάκης, Αντιγόνη-Δέσποινα Ποιμενίδου, Αθανάσιος Συροπλάκης
