Ο Χαράλαμπος Κατσιμήτρος γεννήθηκε στον Κλειτσό Ευρυτανίας το 1886. Οι γονείς του ήταν αγρότες και κτηνοτρόφοι, ενώ είχε έναν αδελφό, τον ιερέα Νικόλαο Κατσιμήτρο, και δύο αδελφές, την Ανδρομάχη και την Καλλιόπη. Ο Κατσιμήτρος κατατάχθηκε εθελοντής στον ελληνικό στρατό το 1904, σε ηλικία 18 ετών, και υπηρέτησε επί επτά έτη ως δεκανέας και λοχίας σε ευζωνικά τάγματα. Στη συνέχεια εισήλθε στη Στρατιωτική Σχολή Υπαξιωματικών, από όπου αποφοίτησε στις 21/5/1913 ως ανθυπολοχαγός Πεζικού (Αλέξανδρος Τσουκανέλης, Χαράλαμπος Κατσιμήτρος, πρόμαχος της Ηπείρου, Βιβλιοθήκη της Ηπειρωτικής Εταιρείας Αθηνών, Αθήνα 1978, σελ. 22). Ο Κατσιμήτρος, όντας εύελπις, έλαβε μέρος στους Βαλκανικούς Πολέμους με τον βαθμό του ανθυπασπιστή στο μέτωπο της Ηπείρου, ενώ στις 21 Μαΐου 1914 προβιβάστηκε σε υπολοχαγό (ΣΚΡΙΠ, 21.4.1914). Στη συνέχεια δεν προσχώρησε στο βενιζελικό κίνημα της Άμυνας, αλλά δεν ενεπλάκη ενεργά στον Εθνικό ∆ιχασμό, παραμένοντας εκτός των πολιτικών ανταγωνισμών μεταξύ των αξιωματικών. Έτσι, μετά την ενοποίηση του κράτους το 1917 υπό τον Βενιζέλο, δεν αποστρατεύτηκε, καθώς δεν είχε εκτεθεί υπέρ του βασιλιά Κωνσταντίνου. Το υπουργείο Στρατιωτικών τον έκρινε στάσιμο και τον μεταχειρίστηκε ως παραμείναντα (έτσι αποκαλούνταν οι αξιωματικοί που δεν προσχώρησαν στην Άμυνα, αλλά παρέμειναν στην Παλαιά Ελλάδα), και τον μετέθεσε σε μονάδα στο Μακεδονικό Μέτωπο. Μετά την επιστροφή των αντιβενιζελικών στην εξουσία, ο Κατσιμήτρος προβιβάστηκε σε ταγματάρχη, στις 5 ∆εκεμβρίου 1920, ενώ στους μαζικούς προβιβασμούς που έγιναν συμπεριελήφθησαν και πολλοί απότακτοι αντιβενιζελικοί αξιωματικοί που είχαν επανέλθει μαζικά στο στράτευμα (Μακεδονία, 5.12.1920).
Από τη Μικρασιατική Εκστρατεία στον Μεσοπόλεμο
Ηρωισμός, άνοδος στην ιεραρχία και η παρ’ ολίγον επιστράτευση.
Κατά την τραγική κορύφωση της Μικρασιατικής Εκστρατείας, ο Κατσιμήτρος διακρίθηκε στη μάχη του Αφιόν Καραχισάρ στις 13 Αυγούστου 1922, την αποφράδα για τον ελληνισμό ημέρα κατάρρευσης του μετώπου. Το τάγμα του Κατσιμήτρου, μαζί με άλλο ένα τάγμα, υπερασπιζόταν το Χασάν Μπελ και δέχτηκε τη σφοδρή επίθεση της 57ης τουρκικής μεραρχίας υπό τον Ρεσάτ μπέη, η οποία διέθετε μεγάλη τοπική αριθμητική υπεροχή. Το Χασάν Μπελ ήταν το μοναδικό στρατηγικό σημείο στον τομέα της I Μεραρχίας που δεν έπεσε στα χέρια του εχθρού, ενώ ο Ρεσάτ, που είχε λάβει προσωπική διαταγή από τον Κεμάλ για την κατάληψη του Χασάν Μπελ, αυτοκτόνησε. Κατά τη μάχη, ο Κατσιμήτρος τραυματίστηκε στο πόδι και μεταφέρθηκε εσπευσμένα στη Σμύρνη για νοσηλεία. Εδώ πρέπει να διορθώσουμε το λάθος του Γιάννη Καψή, που απέδωσε την ανδραγαθία αυτή στον Πλαστήρα (Γιάννης Καψής, Χαμένες πατρίδες, Λιβάνης, Αθήνα 1989, σελ. 141-142).
Για την ανδρεία που επέδειξε στα πεδία των μαχών σε όλη τη δεκαετή ελληνική πολεμική εξόρμηση (1912-1922), ο Κατσιμήτρος τιμήθηκε τρεις φορές με το Χρυσό Αριστείο Ανδρείας, ενώ ανάμεσα στις άλλες ηθικές αμοιβές που έλαβε, ξεχωρίζει και το Σερβικό Χρυσό Μετάλλιο Ανδρείας που του απονεμήθηκε για τη συμμετοχή του στον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο (Τσουκανέλης, Κατσιμήτρος, σελ. 25).
Ο Κατσιμήτρος προβιβάστηκε το 1923 σε αντισυνταγματάρχη και υπηρέτησε στη ∆ιεύθυνση Πεζικού του υπουργείου Στρατιωτικών. Το 1924 μετατέθηκε στο 1ο Γραφείο του Γενικού Επιτελείου Στρατού και το 1925 φοίτησε στην Ανωτέρα Σχολή Πολέμου. Σε όλη αυτή την περίοδο δεν συμμετείχε σε κανένα από τα πολλά στρατιωτικά κινήματα της περιόδου 1922-1926 και, αν και βασιλόφρων αξιωματικός, δεν αποτάχθηκε μετά το αποτυχημένο κίνημα Γαργαλίδη – Λεοναρδόπουλου, συνεχίζοντας τη στρατιωτική του σταδιοδρομία περιοριζόμενος αυστηρά στα στρατιωτικά του καθήκοντα. Το 1926 ανέλαβε τη διοίκηση του 15ου Συντάγματος Πεζικού, στη συνέχεια ορίστηκε διοικητής Πεζικού της VIII Μεραρχίας και προβιβάστηκε σε συνταγματάρχη το 1930. Στις εκλογές του 1926, μετά από διαμαρτυρίες του αντιβενιζελικού Ιωάννη (Τζων) Θεοτόκη για επέμβαση του στρατιωτικού επόπτη Κέρκυρας στην προεκλογική περίοδο υπέρ των βενιζελικών, ο τότε πρωθυπουργός Γεώργιος Κονδύλης απέστειλε επιτόπου τον Κατσιμήτρο για να διευθετήσει το ζήτημα και να διεξαγάγει ανακρίσεις, ώστε να εξιχνιάσει αν ίσχυαν οι καταγγελίες (Καθημερινή, 5.11.1926).
Στις 28 Ιουνίου 1936, όταν είχε ήδη αναλάβει το υπουργείο Στρατιωτικών ο Ιωάννης Μεταξάς, ο Κατσιμήτρος αναβαθμίστηκε λαμβάνοντας τη διοίκηση της ΙΧ Μεραρχίας (Κοζάνης) (Καθημερινή, 28.6.1936). Τον Ιανουάριο του 1937, ο Κατσιμήτρος προβιβάστηκε σε υποστράτηγο, ενώ στις 9 Φεβρουαρίου 1938 έλαβε τη διοίκηση της VIII Μεραρχίας Ηπείρου με έδρα τα Ιωάννινα, την οποία και διατήρησε μέχρι την έναρξη του Ελληνοϊταλικού Πολέμου. Εκεί ευρισκόμενος, όταν έγιναν τα αποκαλυπτήρια του αγάλματος του Κωνσταντίνου στο Πεδίον του Άρεως το 1938, ο Κατσιμήτρος έλαβε μέρος στους σχετικούς εορτασμούς στα Ιωάννινα, ενώ εκφώνησε λόγο από μικροφώνου στον οποίο εκθείασε τις στρατιωτικές αρετές του Κωνσταντίνου, την επιμονή του και τη θέληση για τη νίκη. Στον ίδιο λόγο τον χαρακτήρισε «ελευθερωτή της Ηπείρου και δημιουργό της Μεγάλης Ελλάδος» (Καθημερινή, 11.10.1938).
Λίγους μήνες αργότερα ξέσπασε η πρώτη κρίση στην ελληνοαλβανική μεθόριο, όταν η Ιταλία κατέλαβε την Αλβανία, στις 6 Απριλίου 1939, και ο βασιλιάς της, Αχμέτ Ζώγου, κατέφυγε στο εξωτερικό. Ο Κατσιμήτρος, ως διοικητής της παραμεθόριας VIII Μεραρχίας, βρέθηκε σε τραγική θέση, καθώς τα ιταλικά στρατεύματα προσέγγιζαν τα ελληνικά σύνορα ενώ οι δυνάμεις του ήταν ασήμαντες (αραχνοΰφαντες, τις αναφέρει ο ίδιος) και δεν υπήρχαν αμυντικές οχυρώσεις, αφού έως τότε η Αλβανία ήταν αμελητέος στρατιωτικός αντίπαλος. Η κυβέρνηση Μεταξά ανησύχησε και έστειλε εσπευσμένα στρατιωτικές ενισχύσεις στην Ήπειρο, ενώ στις 9 Απριλίου (Κυριακή του Πάσχα) έστειλε αναλυτικές διαταγές μέσω τηλεφώνου στον Κατσιμήτρο. Οι διαταγές αυτές υπαγορεύτηκαν από τον υποστράτηγο Πλατή και ήταν διφορούμενες, γιατί, ενώ διέτασσαν τον Κατσιμήτρο να αμυνθεί μέχρις εσχάτων αν οι Ιταλοί εισέβαλλαν στο ελληνικό έδαφος, του τόνιζαν ότι έπρεπε να προβεί σε επιστράτευση μόνο αν γινόταν επίθεση και όχι λόγω μεμονωμένων μεθοριακών επεισοδίων. Τέλος, ο Πλατής διαβεβαίωνε τον Κατσιμήτρο ότι τόσο ο βασιλιάς όσο και η κυβέρνηση είχαν απόλυτη εμπιστοσύνη στην κρίση του και στις ενέργειές του (Χαράλαμπος Κατσιμήτρος, Η Ήπειρος προμαχούσα – Η δράση της VIII Μεραρχίας κατά τον πόλεμο 1940-41, Βιβλιοθήκη Ηπειρωτικής Εστίας, Αθήνα 2007, σελ. 16-17).
Μέσω ομάδας πρακτόρων που διέθετε στην Ήπειρο, με επικεφαλής τον δημοδιδάσκαλο Σταύρο Γκατσόπουλο, ο Κατσιμήτρος παρακολουθούσε με αγωνία τις κινήσεις των ιταλικών δυνάμεων, ενώ προέβη σε όλες τις προκαταρκτικές εργασίες που απαιτούνταν για την επιστράτευση, η οποία θα μπορούσε πλέον να υλοποιηθεί με μόνο ένα τηλεγράφημα. Ο Γκατσόπουλος, που ήταν δάσκαλος στο χωριό Μολυβδοσκέπαστος της Κόνιτσας, οργάνωσε εθελοντικά ένα δίκτυο πληροφοριοδοτών που καθημερινά παρακολουθούσαν τις κινήσεις των ιταλικών δυνάμεων και ενημέρωναν απευθείας την VIII Μεραρχία, παρέχοντας ακριβείς και έγκυρες πληροφορίες. Ο Γκατσόπουλος με κίνδυνο της ζωής του τις πρώτες πρωινές ώρες της 28ης Οκτωβρίου 1940 κατάφερε να αποκόψει τις τηλεφωνικές γραμμές πολλών ιταλικών μονάδων επί της ελληνικής μεθορίου, συντελώντας στην επιβράδυνσή τους.
Χάρη στο δίκτυο του Γκατσόπουλου, ο Κατσιμήτρος έλαβε την πληροφορία ότι οι ιταλικές μονάδες είχαν διαταγή να μην πλησιάζουν την ελληνική μεθόριο πέρα από 15 χλμ., ενώ λάμβανε αναφορές από τα ελληνικά φυλάκια ότι δεν υπήρχαν εντάσεις στη μεθόριο, αλλά αντιθέτως οι Ιταλοί έδειχναν φιλικές διαθέσεις. Σταθμίζοντας όλα αυτά τα δεδομένα, ο Κατσιμήτρος αποφάσισε να μην επιστρατεύσει την VIII Μεραρχία, ενώ και στις 10 Απριλίου ο Ιταλός πρέσβης στην Αθήνα επέδωσε επίσημη ανακοίνωση στην ελληνική κυβέρνηση με την οποία διαβεβαίωνε ότι η Ιταλία δεν επιβουλευόταν την ελληνική εδαφική ακεραιότητα. Έτσι ολοκληρώθηκε ο πρώτος αυτός στρατιωτικός συναγερμός στην Ήπειρο χωρίς περαιτέρω επιπλοκές.
Η προετοιμασία πριν από το πόλεμο του 1940
Πυρετώδης οργάνωση υπό την προσωπική επίβλεψή του.
Παρά τη φαινομενική αποκλιμάκωση της κατάστασης στην Ήπειρο στις αρχές Απριλίου, ανώτατοι Ιταλοί αξιωματούχοι με δημόσιες δηλώσεις τους αναζωπύρωσαν τους φόβους της ελληνικής κυβέρνησης. Ο Τσιάνο δήλωσε στις 12 Απριλίου 1939 ότι η Ιταλία θα μεριμνήσει για την πραγματοποίηση των εθνικών βλέψεων της Αλβανίας, στις 25 Ιουνίου ο στρατάρχης Μπαντόλιο υποσχέθηκε σε Αλβανούς προκρίτους την απελευθέρωση της Τσαμουριάς, όπως επίσης όμοιες ανεπίσημες επιθετικές δηλώσεις κατά της Ελλάδας έκαναν πολλοί Ιταλοί αξιωματικοί που βρίσκονταν στην Αλβανία. Τον Ιούλιο του 1939, ισχυρές ιταλικές δυνάμεις μεταφέρθηκαν στην Αλβανία και τοποθετήθηκαν στην ελληνοαλβανική μεθόριο με σαφείς επιθετικές διαθέσεις.
Η ελληνική κυβέρνηση αντέδρασε τον επόμενο μήνα και ο Μεταξάς διέταξε τον Κατσιμήτρο να προβεί στην επιστράτευση της VIII Μεραρχίας, η οποία συντελέστηκε ταχύτατα και με μεγάλο πατριωτικό ενθουσιασμό από τους κληρωτούς και τις οικογένειές τους. Ο Κατσιμήτρος έδωσε διαταγές για την εκπαίδευση των στρατιωτών και οργάνωσε τον ελληνικό αμυντικό τομέα με κύρια τοποθεσία άμυνας αυτήν της Ελαίας – ποταμού Καλαμά. Η επιλογή της τοποθεσίας δεν ήταν τυχαία, καθώς ο Κατσιμήτρος, μετά από προσεκτική αναγνώριση σε όλο το μέτωπο και μελέτη των χαρτών, συμπέρανε ότι, καθώς ο εχθρός είχε πεδινούς σχηματισμούς και πολλά μηχανοκίνητα μέσα (τεθωρακισμένα), θα ήταν υποχρεωμένος να διέλθει από τον τομέα, καθώς εκεί συνέκλιναν όλες οι οδεύσεις από Αλβανία προς Ήπειρο (Κατσιμήτρος, Η Ήπειρος προμαχούσα, σελ. 35).
Η παραμεθόρια ένταση με την Ιταλία έληξε στις 17 Σεπτεμβρίου 1939, όταν ο πρέσβης της Ιταλίας στην Ελλάδα διαβεβαίωσε την ελληνική κυβέρνηση ότι η Ιταλία δεν σκόπευε να επιτεθεί στην Ελλάδα, ενώ αυθημερόν τα ιταλικά στρατεύματα αποσύρθηκαν 20 χλμ. από τη μεθόριο. Η κυβέρνηση ανακουφίστηκε και αποστράτευσε αμέσως την VIII Μεραρχία, η οποία επανήλθε σε κατάσταση ειρήνης. Ήταν φανερό όμως ότι το ΓΕΣ όφειλε να αναπροσαρμόσει το αμυντικό του δόγμα, καθώς έως τότε η σχεδίαση και οι οχυρώσεις είχαν προσανατολιστεί προς την Κεντρική – Ανατολική Μακεδονία και τη Θράκη λόγω του βουλγαρικού κινδύνου. Σύμφωνα με το νέο σχέδιο που εκπονήθηκε, η VIII Μεραρχία σε περίπτωση ιταλικής επίθεσης όφειλε να επιβραδύνει την προέλαση του εχθρού, ώσπου να ολοκληρωθεί η ελληνική επιστράτευση και να μπει στον αγώνα ο κύριος όγκος του ελληνικού στρατού.
Ο Κατσιμήτρος γνώριζε άριστα τη μορφολογία του εδάφους και την ψυχολογία των κατοίκων του και χρησιμοποιούσε τις γνώσεις αυτές για να βελτιστοποιήσει την άμυνά του έναντι της ιταλικής επιβουλής. Πίστευε ακλόνητα ότι η κύρια ιταλική ενέργεια θα στρεφόταν εναντίον της τοποθεσίας Ελαίας – Καλαμά κι έτσι, χρησιμοποιώντας τη σχετικά μικρή κρατική επιχορήγηση που του είχε διατεθεί (μόλις 800 χιλιάδες δρχ.) για οχυρώσεις, ανέσκαψε όλη αυτή την περιοχή δημιουργώντας αμυντικές πτυχώσεις, χαρακώματα, συρματοπλέγματα, στέγαστρα, παρατηρητήρια, αντιαρματικές τάφρους και ναρκοπέδια από παλαιά βλήματα. Επίσης δημιούργησε με μεγάλη τέχνη κρυφά οχυρά σημεία όπου έκρυψε το Πυροβολικό του και σήμανε όλες τις τοποθεσίες που θεωρούσε ως πιθανότερες για τη συγκέντρωση του εχθρού. Χάρη σε μια πρόσθετη χρηματοδότηση 1 εκατομμυρίου δρχ. που εξασφαλίστηκε από το υπουργείο Συγκοινωνιών, ο Κατσιμήτρος χάραξε νέες ημιονικές οδούς από τα μετόπισθεν προς την κύρια εστία αντίστασης, επισκεύασε πολλές χρήσιμες γέφυρες, ενώ δημιουργήθηκαν έξι πρόχειρα αεροδρόμια. Επίσης, καθώς υπήρχε ο φόβος της ιταλικής αεροπορίας, ο Κατσιμήτρος άδειασε τις αποθήκες επιστράτευσης και πυρομαχικών και μετέφερε όλο το διαθέσιμο στρατιωτικό υλικό σε ειδικές κρύπτες κοντά στις θέσεις του Πυροβολικού.
Πρωταγωνιστικό ρόλο στην όλη προσπάθεια οχύρωσης διαδραμάτισε ο συνταγματάρχης Μαυρογιάννης, διοικητής του Πυροβολικού της Μεραρχίας, ένας αληθινός σκαπανέας της Ηπείρου, ο οποίος ανέπτυξε μια ακαταπόνητη δραστηριότητα σε όλη την περιοχή, τοποθετώντας τα πυροβόλα του ακόμη και σε ορεινές σπηλιές και καμουφλάροντας όλα τα σημεία έναντι του φόβου της υπεροπλίας της ιταλικής αεροπορίας. Μέσα σε λίγους μήνες όλος ο τομέας Ελαίας – Καλαμά είχε σκαφτεί και διαμορφωθεί κατάλληλα για άμυνα, με αντιαρματικές τάφρους, συρματοπλέγματα, ναρκοπέδια και πολυβολεία. Καθώς οι διατεθέντες κρατικοί πόροι δεν ήταν επαρκείς, αρωγοί στην προσπάθεια αυτή υπήρξαν όλοι οι κάτοικοι της περιοχής, που εκτός από εθελοντική εργασία πρόσφεραν και ό,τι άλλο μπορούσαν (άλογα κ.τ.λ.) για να διευκολυνθεί το έργο της προετοιμασίας του εδάφους. Όλος ο νομός της Ηπείρου βρισκόταν σε έναν πολεμικό οργασμό πολλούς μήνες πριν από την ιταλική εισβολή, ενώ ο Κατσιμήτρος μετά από επιτόπια μελέτη του εδάφους εκπόνησε σχέδια και για μια πιθανή αντεπίθεση του ελληνικού στρατού.
Τον Ιούλιο του 1940, τον τομέα της Ηπείρου επισκέφθηκε ο αρχηγός ΓΕΣ Αλέξανδρος Παπάγος και ο υφυπουργός Στρατιωτικών Νικόλαος Παπαδήμας, οι οποίοι αποκόμισαν πολύ θετικές εντυπώσεις από την αμυντική προετοιμασία που είχε γίνει στην ευρύτερη περιοχή, δίνοντας συγχαρητήρια στον Κατσιμήτρο για τη δραστηριότητα που είχε αναπτύξει. Μετά την άνανδρη βύθιση της «Έλλης» στο λιμάνι της Τήνου στις 15 Αυγούστου 1940 από ιταλικό υποβρύχιο, αλλά και μετά από μια σειρά μεθοριακών επεισοδίων, ήταν πλέον φανερό ότι πλησίαζε η πολεμική σύρραξη με την Ιταλία στην Ήπειρο. Στις 5 Οκτωβρίου 1940, με διαταγή της κυβέρνησης η VIII Μεραρχία επιστρατεύτηκε εκ νέου, έχοντας ενισχυμένη σύνθεση (συνολικά 22.000 άνδρες), με τους Ηπειρώτες να αποτελούν τα τέσσερα πέμπτα της δύναμής της. Ο Κατσιμήτρος διέθεσε τις δυνάμεις του βάσει του σχεδίου που είχε εκπονηθεί τους προηγούμενους μήνες και επέβλεψε προσωπικά την εφαρμογή του έως την τελευταία λεπτομέρεια, επισκεπτόμενος παραμεθόρια φυλάκια και μονάδες της μεραρχίας σε όλο τον τομέα ευθύνης του. Ο ίδιος επισκεπτόταν συχνά τις μονάδες της μεραρχίας από την Κακαβιά έως την Πρέβεζα και με ομιλίες του προς τα στελέχη και τους οπλίτες προσπαθούσε να τους τονώσει το ηθικό και να εξάψει τον πατριωτισμό τους.
Ήδη από τις 26 Οκτωβρίου ο Κατσιμήτρος είχε ενημερωθεί από τους Έλληνες πληροφοριοδότες του στη Β. Ήπειρο ότι οι Ιταλοί θα επετίθεντο τις επόμενες ημέρες, είτε την 27η είτε την 28η Οκτωβρίου. Το ιστορικό βράδυ της 27ης προς την 28η Οκτωβρίου, οι ελληνικές προφυλακές της μεραρχίας κατέγραψαν ασυνήθιστη κίνηση στον απέναντι ιταλικό τομέα και το νέο αμέσως μεταφέρθηκε στη διοίκηση της μεραρχίας τηλεφωνικά. Ο Κατσιμήτρος έλαβε τα αγωνιώδη τηλεφωνήματα των προφυλακών, αλλά πριν ενημερώσει την Αθήνα περίμενε τον Μαυρογιάννη. Αυτός λίγο πριν από τα μεσάνυχτα επέστρεψε στο διοικητήριο και τον ενημέρωσε ότι η ιταλική επίθεση ήταν θέμα λίγων ωρών, καθώς οι στρατιώτες των προφυλακών άκουγαν θορύβους από μετακινήσεις στοιχείων Πυροβολικού.
Ο Κατσιμήτρος ενημέρωσε τον αντισυνταγματάρχη Αθανάσιο Κορόζη του ΓΕΣ για τις εξελίξεις και την επικείμενη ιταλική επίθεση, ενώ τον διαβεβαίωσε ότι «[…] μπορεί να μην έχω το ανάστημα του στρατάρχου Πεταίν, όστις κατά το 1916 αμυνόμενος σθεναρώς στο Βερντέν είπε ότι δεν θα περάσουν οι Γερμανοί, αλλά δύναμαι να σας διαβεβαιώσω εν πλήρει πεποιθήσει ότι δεν θα περάσουν οι Ιταλοί από το Καλπάκι». Αμέσως μετά, ο Κατσιμήτρος έθεσε σε συναγερμό τηλεφωνικά όλες τις μονάδες προκαλύψεως και τα παραμεθόρια φυλάκια, διατάσσοντας επιφυλακή και, σε περίπτωση ιταλικής επίθεσης, ασθενή άμυνα μέχρι το βασικό σημείο αντίστασης όπως αυτό είχε οριστεί.
Ο Κατσιμήτρος αποσύρθηκε για να κοιμηθεί στη μία τη νύχτα, ο ύπνος του όμως έμελλε να είναι βραχύς. Μόλις δύο ώρες μετά, ένας ηλικιωμένος άνδρας κάπου σε ένα προάστιο της Αθήνας, φορώντας πιτζάμες λόγω του περασμένου της ώρας, με ελαφρά τρεμάμενα χέρια θα παραλάβει το ιταμό ιταλικό τελεσίγραφο και θα προφέρει τις περίφημες γαλλικές λέξεις: «Alors, c’est la guerre». Λίγο μετά, στις τέσσερις τα ξημερώματα, το τηλέφωνο του Κατσιμήτρου θα κροταλίσει, με αυτόν τον μονότονο κλασικό ήχο που έκαναν οι τηλεφωνικές συσκευές εκείνης της εποχής. Από την άλλη άκρη του σύρματος θα ακουστεί η βραχνή φωνή του Κορόζη που μεταφέρει τις διαταγές του Παπάγου: «[…] Πόλεμος! Ο πρόεδρος της κυβερνήσεως Ιωάννης Μεταξάς απέρριψε ιταλικόν τελεσίγραφον […]».
Το έπος του 1940 έχει ξεκινήσει…
Το ελληνικό Βερντέν
Ο θρίαμβος στο Καλπάκι.
Τα ξημερώματα της 28ης Οκτωβρίου 1940, οι δυνάμεις της VIII Μεραρχίας υπό τον Κατσιμήτρο ήταν 15 τάγματα και 16 πυροβολαρχίες, έχοντας ως τομέα όλη τη μεθόριο της Ηπείρου, ενώ αντίστοιχα οι Ιταλοί διέθεταν 22 τάγματα Πεζικού, 3 συντάγματα Ιππικού, 61 πυροβολαρχίες και 90 άρματα μάχης. Πρακτικά η αριθμητική υπεροχή των Ιταλών ήταν μικρή για επιτιθέμενο σε ορεινό έδαφος, όμως διέθεταν μια συντριπτική υπεροχή σε Πυροβολικό και σε άλλα επιθετικά μέσα, όπως η αεροπορία (ΓΕΣ, Ο Ελληνοϊταλικός Πόλεμος 1940-41. Η ιταλική εισβολή 28 Οκτωβρίου – 13 Νοεμβρίου 1940, εκδόσεις ∆ΙΣ, Αθήνα 1960, σελ. 14). Οι διαταγές του ΓΕΣ, με μικρές παραλλαγές από το 1939 και μετά, ζητούσαν από τη διοίκηση της VIII Μεραρχίας να καθυστερήσει την προέλαση των Ιταλών μέχρι την ολοκλήρωση της ελληνικής επιστράτευσης, έχοντας ως κύριο σκοπό και βασική αποστολή την κάλυψη της Θεσσαλίας μέσω της προστασίας της οδού Ιωαννίνων – Μετσόβου. Πάντως ο Παπάγος έδινε μεγάλα περιθώρια πρωτοβουλιών στον Κατσιμήτρο να φέρει εις πέρας την αποστολή του, αποφασίζοντας αναλόγως των εξελίξεων επί του πεδίου, ενώ μέσω του Γρίβα τού είχε στείλει προσωπικό μήνυμα ότι τόσο αυτός όσο και ο Μεταξάς εμπιστεύονταν απόλυτα την κρίση του.
Μετά την κήρυξη πολέμου, ο Κατσιμήτρος απεύθυνε τηλεφωνικά εμπνευσμένη ημερήσια διαταγή στους στρατιώτες της VIII Μεραρχίας, ανακοινώνοντας την απόρριψη του ιταλικού τελεσιγράφου από τον Μεταξά και κηρύσσοντας αμυντικό αγώνα υπέρ βωμών και εστιών. Τα ξημερώματα της 28ης Οκτωβρίου 1940, οι ελληνικές δυνάμεις προκάλυψης βρέθηκαν εντός μιας κόλασης πυρός του συνόλου του ιταλικού Πυροβολικού, που είχε επισημάνει τις ελληνικές θέσεις, αλλά και των συνεχών βομβαρδισμών της ιταλικής αεροπορίας. Ταυτόχρονα, ισχυρές ιταλικές φάλαγγες Πεζικού κινούνταν επιθετικά προς όλες τις θέσεις της ελληνικής προκάλυψης. Ο Κατσιμήτρος διέταξε τη σταδιακή υποχώρηση όλων των μονάδων προκάλυψης προς την κύρια τοποθεσία άμυνας, καθώς δεν ήθελε να έχουν περιττές απώλειες, ώστε να μπορέσει να τις χρησιμοποιήσει καλύτερα στη βασική αμυντική αποστολή της VIII Μεραρχίας στη γραμμή Ελαίας – Καλαμά (ΓΕΣ, Η ιταλική εισβολή, σελ. 63). Η υποχώρηση των τμημάτων προκάλυψης συνοδεύτηκε από την ανατίναξη γεφυρών και τμημάτων οδών βάσει σχεδίου και είχε ολοκληρωθεί μέχρι το βράδυ της 29ης Οκτωβρίου, και ο Κατσιμήτρος τα έθεσε σε εφεδρεία, καθώς είχαν δοκιμαστεί κατά την οπισθοχώρησή τους. Επίσης, ο Κατσιμήτρος διέταξε την αυστηρή εφαρμογή του νόμου για λίγους λιποτάκτες, που καταδικάστηκαν από στρατοδικείο στην εσχάτη των ποινών και εκτελέστηκαν επιτόπου προς παραδειγματισμό (Κατσιμήτρος, Η Ήπειρος προμαχούσα, σελ. 93).
Οι αρχικές επιτυχίες των Ιταλών στον τομέα της Πίνδου προβλημάτισαν το ΓΕΣ και τον Παπάγο, που έστειλαν αγωνιώδες μήνυμα στον Κατσιμήτρο να μην ξεχνά τη βασική του αποστολή και να επικεντρώσει την άμυνά του προς Βορρά (ΓΕΣ, Η ιταλική εισβολή, σελ. 67). Παρά το πνεύμα της διαταγής που έλαβε, ο Κατσιμήτρος αποφάσισε να εμείνει στην υλοποίηση του αρχικού του σχεδίου, πιστεύοντας ακράδαντα στην επιτυχία του, ενώ στην ημερήσια διαταγή του προς το προσωπικό της VIII Μεραρχίας ζήτησε αγώνα μέχρις εσχάτων χωρίς καμία σκέψη για υποχώρηση (Κατσιμήτρος, Η Ήπειρος προμαχούσα, σελ. 94-95). Οι Ιταλοί κατάφεραν με σχετική καθυστέρηση, λόγω των καιρικών συνθηκών και των ανατινάξεων των δρόμων από τις ελληνικές δυνάμεις προκάλυψης, να συγκεντρώσουν δύναμη δύο μεραρχιών (Κένταυροι και Φεράρα) στον τομέα των Νεγράδων, όπου δέσποζε το Καλπάκι ανάμεσα στα δύο υψώματα Γκραμπάλα και Κασιδιάρη. Τη 2α Νοεμβρίου 1940, με το πρώτο φως ξεκίνησε η μάχη του Καλπακίου, με συνεχή πυρά Πυροβολικού (οι Ιταλοί έριξαν πάνω από 2.000 οβίδες) αλλά και συνεχείς βομβαρδισμούς από αέρος. Οι βομβαρδισμοί δεν επέφεραν απώλειες στην ελληνική παράταξη, που ήταν καλά προστατευμένη στις οχυρώσεις, αλλά τύφλωσαν τα ελληνικά παρατηρητήρια, ενώ αποκόπηκαν προσωρινά όλες οι τηλεφωνικές γραμμές μεταξύ των μονάδων.
Στις 15.00 ξεκίνησε η ιταλική επίθεση σε δύο φάλαγγες, η οποία συνετρίβη σχεδόν ολοσχερώς από το εύστοχο ελληνικό Πυροβολικό, με εξαίρεση ένα ιταλικό τμήμα αποτελούμενο από επίλεκτους Ιταλούς των Ταγμάτων Θανάτου μαζί με τμήματα Αλβανών οπλοφόρων, που κατέλαβαν την Γκραμπάλα, μια σημαντική τοπική επιτυχία που ίσως ξεκλείδωνε την τοποθεσία για τους Ιταλούς. Ο Κατσιμήτρος διέταξε αντεπίθεση και ανακατάληψη του υψώματος πάση θυσία την επομένη, ενώ αναγκάστηκε να μεταφέρει το στρατηγείο του από την περιοχή Πετσάλη στο χωριό Πρωτόπαπα, λόγω των σφοδρών βομβαρδισμών από αέρος (ΓΕΣ, Η ιταλική εισβολή, σελ. 75).
Στις 3 Νοεμβρίου, τα ελληνικά τμήματα ανακατέλαβαν με χρήση λόγχης και χειροβομβίδων την Γκραμπάλα, διαλύοντας το Αλβανικό Τάγμα που είχε διατεθεί για τη φύλαξη του υψώματος το οποίο είχε 20 νεκρούς, 6 τραυματίες, ενώ εγκατέλειψε μέρος του οπλισμού του επιτόπου. Όταν οι Έλληνες έγιναν εκ νέου κύριοι του υψώματος, αντελήφθησαν το 47ο ιταλικό σύνταγμα πεζικού, το οποίο βρισκόταν καθ’ οδόν για να ενισχύσει τους Αλβανούς, το έπληξαν καίρια με πυρά και το διέλυσαν ολοσχερώς. Την ίδια ημέρα, μια νέα προσπάθεια διάρρηξης της τοποθεσίας από τους Ιταλούς μέσω της αμαξιτής οδού με τεθωρακισμένα και μοτοσικλέτες απέτυχε λόγω των αντιαρματικών έργων και των εύστοχων αντιαρματικών πυρών των Ελλήνων. Επιτόπου εγκαταλείφθηκαν 9 άρματα και 50 μοτοσικλέτες άθικτες, ενώ οι Έλληνες βρήκαν 20 νεκρούς και 15 βαριά τραυματίες (Κατσιμήτρος, Η Ήπειρος Προμαχούσα, σελ. 112).
Οι πρώτες αποτυχίες δεν πτόησαν τους Ιταλούς, που τις επόμενες δύο ημέρες προετοίμαζαν πυρετωδώς την τελική τους επίθεση στις 6 Νοεμβρίου, συγκεντρώνοντας ισχυρές δυνάμεις στον υποτομέα Καλπακίου. Ο Κατσιμήτρος γνώριζε ότι αυτή η επίθεση θα ήταν η κρισιμότερη του αγώνα και απέστειλε προσωπικό μήνυμα σε όλους τους διοικητές των ελληνικών μονάδων, προσπαθώντας να τους ανυψώσει το ηθικό. Στο μήνυμα τους ζητούσε να είναι κοντά στους στρατιώτες τους, να στέλνουν αναγνωρίσεις και να σχηματίζουν ενέδρες και εκτός των ελληνικών γραμμών και να τους εμφυσήσουν επιθετικό πνεύμα (ΓΕΣ, Η ιταλική εισβολή, σελ. 82-83).
Οι Ιταλοί τελικά εξαπέλυσαν δύο ισχυρές επιθέσεις, στις 6 και 7 Νοεμβρίου, οι οποίες όμως είχαν μέτρια αποτελέσματα, καθώς κατάφεραν μόνο να καταλάβουν το ύψωμα της Γκραμπάλας και τη γέφυρα του Αγίου Αθανασίου στον ποταμό Καλαμά. Όλες οι άλλες επιθέσεις διάρρηξης της τοποθεσίας είχαν αποκρουστεί από τους Έλληνες, που είχαν προκαλέσει βαριές απώλειες στους επιτιθέμενους. Το κλειδί της ελληνικής επιτυχίας βρισκόταν στον τρόπο διάταξης του ελληνικού πυροβολικού, στην ευστοχία του και στα αποτελεσματικά οχυρωματικά έργα που σχεδιάστηκαν και υλοποιήθηκαν από τον Κατσιμήτρο. Σύμφωνα με τον Ιταλό διοικητή του Σώματος Στρατού Τσαμουριάς Βισκόντι Πράσκα: «Από την εξέλιξιν των επιχειρήσεων των τριών αυτών ημερών, επείσθην ότι είχον εμπλακή με το Σώμα Στρατού εις μιαν ζώνην προστατευομένην από αμυντικόν σύστημα ισχυρών οργανωμένον εις περιχαρακωμένον στρατόπεδον με διαδοχικάς αμυντικάς γραμμάς και πολυαρίθμους θέσεις διά το πυροβολικόν ητοιμασμένας εκ των προτέρων…».
Στις 8 Νοεμβρίου 1940, το αποτέλεσμα της μάχης Ελαίας-Καλαμά είχε κριθεί, καθώς οι Ιταλοί είχαν μεγάλες απώλειες, το ηθικό τους είχε κλονιστεί και εξαναγκάστηκαν να περιπέσουν σε άμυνα. Ο Κατσιμήτρος όχι μόνο δεν επαναπαύτηκε στις πρόσκαιρες δάφνες της μεγάλης αυτής επιτυχίας, αλλά στις 9 Νοεμβρίου διέταξε επιθετικές αναγνωρίσεις και μικρές τοπικές αντεπιθέσεις των ελληνικών τμημάτων σε όλο το μέτωπο. Αυτές στέφθηκαν με απρόσμενη επιτυχία, καθώς αιφνιδίασαν τους Ιταλούς και απείλησαν την διάταξή τους, ενώ έθεσαν τις βάσεις για την μεγάλη αντεπίθεση που ακολούθησε μετά τις 14 Νοεμβρίου.
Συνολικά οι Ιταλοί είχαν 1.029 νεκρούς και 1.199 τραυματίες, ενώ οι Έλληνες 3 αξιωματικούς και 57 οπλίτες νεκρούς και 208 τραυματίες. Ο Πράσκα αντικαταστάθηκε από τον στρατηγό Σοντού, ενώ ο Παπάγος απέστειλε συγχαρητήριο τηλεγράφημα στον Κατσιμήτρο για την επιτυχή απόκρουση της εισβολής. Το αποτέλεσμα της πρώτης αυτής μάχης και η ανάσχεση του επιτιθέμενου είχαν κολοσσιαία επίδραση στο ηθικό των στρατιωτών των δύο αντιπάλων και βάρυναν αποφασιστικά ακόμη και σε αυτό το τελικό αποτέλεσμα του πολέμου στην Αλβανία.
Στην κατοχική κυβέρνηση Τσολάκογλου
Η δίκη των δοσιλόγων.
Η γερμανική επίθεση στην Ανατολική Μακεδονία στις 6 Απριλίου 1940 κατάφερε να κάμψει την ηρωική αντίσταση των Ελλήνων στα οχυρά της γραμμής Μεταξά και μόλις μερικές μέρες μετά οι Γερμανοί είχαν βρεθεί στα νώτα της νικηφόρας στρατιάς της Ηπείρου. Ο Κατσιμήτρος στον τομέα του δέχτηκε μια τριήμερη ισχυρή ιταλική επίθεση (14-16 Απριλίου 1941), την οποία απέκρουσε κρατώντας συντεταγμένη την VIII Μεραρχία, παρά το γεγονός ότι το ηθικό των στρατιωτών είχε υπονομευτεί αφού είχε γίνει γνωστή η ελληνική κατάρρευση στην Ανατολική Μακεδονία. Η VIII Μεραρχία παρέμεινε συντεταγμένη και συμπτύχθηκε βάσει σχεδίου προς την ελληνική μεθόριο, τακτική οπισθοχώρηση που ολοκληρώθηκε με επιτυχία στις 20 Απριλίου 1940. Την επομένη, ο Κατσιμήτρος ενημερώθηκε για την ανακωχή που προέβλεπε ότι ο ελληνικός στρατός δεν θα αιχμαλωτιζόταν (Κατσιμήτρος, Η Ήπειρος Προμαχούσα, σελ. 260) και μετέβη στα Ιωάννινα, όπου ο Μητροπολίτης Σπυρίδων, που είχε πρωταγωνιστικό ρόλο στις διαπραγματεύσεις με τους Γερμανούς, τον ενημέρωσε ότι είχε οριστεί υπουργός στην νέα κατοχική κυβέρνηση.
Ο Κατσιμήτρος, μετά από πολλές αμφιταλαντεύσεις, δέχτηκε τον διορισμό ελπίζοντας ότι θα βοηθούσε τους συμπατριώτες του και ορκίστηκε υπουργός Γεωργίας (και προσωρινώς Εργασίας) στην κατοχική κυβέρνηση Τσολάκογλου στις 30 Απριλίου 1941. Ο Κατσιμήτρος ανέλαβε καθήκοντα και στα δύο υπουργεία την 1η Μαΐου 1941 και στο Υπουργείο Εργασίας έθεσε ως στόχο του την ανεύρεση εργασίας σε όσους αποστρατεύτηκαν ή επέστρεψαν από το μέτωπο και δεν είχαν εργασία, ενώ στο Υπουργείο Γεωργίας έθεσε ως προτεραιότητά του την εσωτερική περισυλλογή και την ανόρθωση της χώρας μέσω της καλύτερης οργάνωσης της αγροτικής παραγωγής. Την ίδια ημέρα, ο Κατσιμήτρος έκανε και τη δήλωση ότι η Γερμανία είχε τις καλύτερες προθέσεις έναντι της Ελλάδας και θα βοηθούσε τις κυβερνητικές προσπάθειες (Η Καθημερινή, 2.5.1941). Κατά την ανάληψη των καθηκόντων του, ο Κατσιμήτρος έγινε δεκτός με θερμό τρόπο από τους υπαλλήλους των δύο υπουργείων που υποσχέθηκαν να στηρίξουν το έργο του με όλες τους τις δυνάμεις, ενώ δέχτηκε συγχαρητήρια από επαγγελματικούς φορείς.
Μόλις μία εβδομάδα μετά, στις 8 Μαΐου 1941, ο Κατσιμήτρος υπέβαλε την παραίτησή του από το Υπουργείο Εργασίας. Ως υπουργός Γεωργίας, μετά τις πολλές πυρκαγιές στην ελληνική επικράτεια το καλοκαίρι του 1941, όρισε την ποινή του θανάτου για τους εμπρηστές δασών, αλλά και αυστηρότατες ποινές για τους λαθροϋλοτόμους, που προέβλεπαν ειδική διαδικασία εκδίκασης ενώπιον πενταμελούς Εφετείου και εκτοπισμό ενός έτους (Η Καθημερινή, 28.8.1941). Παρέμεινε υπουργός για τέσσερις μήνες, υπογράφοντας αμφιλεγόμενους νόμους που εξυπηρετούσαν τους Γερμανούς κατακτητές, αλλά παραιτήθηκε σχετικά γρήγορα, στις 20 Σεπτεμβρίου 1941, όταν αντελήφθη ότι η κατοχική κυβέρνηση δεν είχε περιθώρια δράσης, αλλά ήταν ανδρείκελο των γερμανικών Αρχών Κατοχής.
Κατά τα ∆εκεμβριανά, ο Κατσιμήτρος συνελήφθη δύο φορές από αποσπάσματα του ΕΛΑΣ που τον είχαν προγράψει ως κατοχικό υπουργό. Κατάφερε όμως με περιπετειώδη τρόπο και αρκετή δόση τύχης να γλιτώσει και τις δύο φορές, καθώς οπλοφόροι του ΕΛΑΣ που είχαν υπηρετήσει υπό τις διαταγές του στην Ήπειρο τον αναγνώρισαν και τον άφησαν ελεύθερο.
Μετά τα ∆εκεμβριανά, ο Κατσιμήτρος προοριζόταν αρχικά να σταλεί από την κυβέρνηση Πλαστήρα στην Ήπειρο για να αναδιοργανώσει τον Ε∆ΕΣ. Τελικώς όμως κατηγορήθηκε από την ελληνική δικαιοσύνη για τη συμμετοχή του στην κυβέρνηση Τσολάκογλου και παραπέμφθηκε μαζί με πολλούς άλλους κατηγορουμένους στην περίφημη «δίκη των δωσιλόγων». Στη δίκη που ξεκίνησε στις 21 Φεβρουαρίου 1945, οι συνήγοροι του Κατσιμήτρου ήταν οι Γ. Μπακόπουλος και Μ. Στούπης, ενώ προσήλθαν 10 μάρτυρες υπεράσπισης υπέρ του. Όλες οι καταθέσεις των μαρτύρων κατηγορίας που αναφέρονταν στην συνθηκολόγηση Τσολάκογλου το 1941 αθώωναν κατηγορηματικά τον Κατσιμήτρο (καταθέσεις Ν, Πόρτολου, Π Πετρουτσόπουλου, Ι. Στρίμπερ, Θ. Τσακαλώτου), τονίζοντας ότι όχι μόνο δεν συμμετείχε καθόλου στις διαπραγματεύσεις, αλλά ούτε γνώριζε ότι γίνονταν.
Επίσης σχεδόν όλες οι καταθέσεις των μαρτύρων κατηγορίας δεν περιείχαν επιβαρυντικά στοιχεία για τον Κατσιμήτρο, ούτε αναφέρονταν σε αυτόν, καθώς έτσι και αλλιώς είχε παραμείνει υπουργός μόνο για τέσσερις μήνες, χωρίς να λάβει πρωτοβουλίες υπέρ του κατακτητή (Συλλογικό έργο, Η δίκη Τσολάκογλου σύμφωνα με τα επίσημα πρακτικά (πρόλογος – επιμέλεια: ∆ημοσθένης Κούκουνας, Historia, Αθήνα 2016). Ο Αντώνης Χριστοδουλόπουλος, που είχε διατελέσει διευθυντής του Υπουργείου Γεωργίας στην Κατοχή, κατέθεσε ότι ο Κατσιμήτρος ήταν πατριώτης και έγινε υπουργός όχι από φιλοδοξία, αλλά από θέληση να ανακουφίσει τους συμπατριώτες του (Η δίκη Τσολάκογλου, σελ. 316). Ο Σπυρίδων Κώτσης κατέθεσε ότι στα μέσα Αυγούστου 1942 όταν και συμμετείχε στην αντίσταση, είχε κρυφτεί στην οικία του Κατσιμήτρου που τον βοήθησε ποικιλοτρόπως και στη συνέχεια, ενώ οι αρχές κατοχής τον υποπτεύονταν και είχαν ψάξει την οικία του (Η δίκη Τσολάκογλου, σελ. 283).
Στην απολογία του ο Κατσιμήτρος αρνήθηκε όλες τις κατηγορίες που του αποδίδονταν. Αρχικά έκανε μια ανασκόπηση της λαμπρής πολεμικής του δράσης στον ελληνο-ιταλικό πόλεμο και της επιτυχούς ανάσχεσης του εχθρού. Μετά, υπενθύμισε ότι η μονάδα του πολεμούσε συνεχώς τον εχθρό δεχόμενη και αποκρούοντας επιθέσεις από ιταλικές μονάδες μέχρι και τη 19 Απριλίου 1941. Υποστήριξε ότι ο ίδιος δεν συμμετείχε ποτέ σε διαπραγματεύσεις με τον εχθρό, ούτε ενημερώθηκε ποτέ γι’ αυτές, ούτε είχε δώσει εξουσιοδότηση σε οποιονδήποτε για να γίνουν αυτές. Συνέχισε να διατηρεί τον τομέα του στο Αργυρόκαστρο μέχρι την 20ή Απριλίου 1941, χωρίς να έχει γνώση των διαπραγματεύσεων Τσολάκογλου. Τοποθετήθηκε υπουργός στην πρώτη κυβέρνηση Τσολάκογλου χωρίς να ενημερωθεί και χωρίς να του ζητηθεί η συγκατάθεσή του, ενώ για την τοποθέτηση ενημερώθηκε εκ των υστέρων από τον Μητροπολίτη Ιωαννίνων Σπυρίδωνα. Αποδέχτηκε τελικά την τοποθέτηση όχι από προσωπική φιλοδοξία, αλλά γιατί πίστεψε ότι θα μπορούσε να ελαφρύνει τις επιπτώσεις της Κατοχής για τους Έλληνες. Προσπάθησε να εξυπηρετήσει τους αγρότες και τους εφέδρους και ούτε ποτέ πέρασε από το μυαλό του να εξυπηρετήσει τους Γερμανούς. Τη σύμβαση παράδοσης του ελληνικού βαμβακιού στους Γερμανούς δεν την υπέγραψε ποτέ, αντέδρασε πάντοτε στις αξιώσεις των Γερμανών, επί υπουργίας του δεν επέτρεψε οι Γερμανοί να κατασχέσουν ελληνικό σιτάρι και όσους νόμους υπέγραψε το έκανε με καλή πρόθεση και όχι ώστε να εξυπηρετήσει τον κατακτητή. Έμεινε υπουργός για μικρό διάστημα και παραιτήθηκε αμέσως όταν οι Βούλγαροι μπήκαν στην Ανατολική Μακεδονία και κατάλαβε τις διαθέσεις των γερμανικών Αρχών Κατοχής (Εμπρός, 22.4.1945).
Η απόφαση του δικαστηρίου εκδόθηκε στις 30 Μαΐου 1945 και για τον Κατσιμήτρο προέβλεπε φυλάκιση 5,5 ετών «διά διευκολύνσεις προς τον εχθρό», ενώ κρίθηκε αθώος για τη συνθηκολόγηση (Ελευθερία, 1.6.1949). Συγκεκριμένα, η δικαστική απόφαση τον καταδίκαζε για την υπογραφή των νομοθετικών διαταγμάτων 33, 136, 373 και 109, που παρείχαν διευκολύνσεις προς τον εχθρό (Η δίκη Τσολάκογλου, σελ. 499.)
Ο Κατσιμήτρος αποπέμφθηκε από το στράτευμα με παράλληλη έκπτωση από τον βαθμό του αντιστρατήγου και οδηγήθηκε στις φυλακές Ζελιώτη για να εκτίσει την ποινή του. Η φυλάκιση Κατσιμήτρου δεν πέρασε απαρατήρητη, αλλά θεωρήθηκε άδικη από μεγάλο μέρος της κοινής γνώμης, καθώς άλλοι δωσίλογοι που είχαν επιφέρει βλάβες στον ελληνικό λαό είχαν παραμείνει ατιμώρητοι, ενώ το ζήτημα της φυλάκισης Κατσιμήτρου συζητήθηκε και στη βουλή. Παρά τις αντιδράσεις αυτές, ο Κατσιμήτρος παρέμεινε φυλακισμένος μέχρι τις 16 Οκτωβρίου 1949, όταν με βασιλικό διάταγμα του χαρίστηκε το εξάμηνο υπόλοιπο της ποινής του (Ελευθερία, 16.10.1949).
Ο πόλεμος της μνήμης για το 1940-1941
Η αποτίμηση και η αντιπαράθεση με το Γενικό Στρατηγείο.
Το 1953 ο Κατσιμήτρος επανήλθε στο στράτευμα, τέθηκε σε αναδρομική αποστρατεία από το 1947 και προήχθη στον βαθμό του αντιστρατήγου, ενώ του αποδόθηκαν όλα τα παράσημά του από τον τότε πρωθυπουργό Αλέξανδρο Παπάγο. Μετά την οριστική αποκατάστασή του, ο Κατσιμήτρος αποτραβήχτηκε από τον δημόσιο βίο, έζησε σε ένα μικρό σπίτι στην περιοχή του Αγίου Παντελεήμονα και ασχολήθηκε κυρίως με τη συγγραφή μιας μονογραφίας για τις εμπειρίες του από τον πόλεμο του 1940 που εκδόθηκε το 1954 υπό τον τίτλο «Η Ήπειρος Προμαχούσα».
Η μονογραφία αυτή περιείχε τις προσωπικές πρωτοβουλίες του Κατσιμήτρου καθώς και μια αναλυτική περιγραφή της δράσης της VIII Μεραρχίας στο μέτωπο της Ηπείρου, βασισμένη σε στοιχεία που είχε στη διάθεσή του, αλλά εν μέρει και στη μνήμη του. Το πιο σημαντικό όμως ήταν ότι πρακτικά αποτελούσε μια ευθεία επίθεση κατά του Γενικού Στρατηγείου (ΓΣ) και εμμέσως κατά του Παπάγου, τον οποίο όμως ο Κατσιμήτρος δεν κατονόμαζε σε κανένα σημείο της κριτικής που ασκούσε. Άλλωστε, το έργο του Κατσιμήτρου ήταν σε ευθεία συμφωνία με το περιεχόμενο της περίφημης Έκθεσης Καθενιώτη, μιας αναλυτικής κριτικής που συντάχθηκε την περίοδο 1941-43 με πρωτοβουλία της κατοχικής κυβέρνησης Τσολάκογλου με σαφή πολιτική στόχευση. Η Έκθεση Καθενιώτη αποτέλεσε ευθεία βολή κατά τους ΓΣ και του Παπάγου προσωπικά, στους οποίους καταλογίζει σοβαρά λάθη στη διαχείριση του πολέμου 1940-1. Ο Κατσιμήτρος όχι μόνο συμφωνούσε με πολλά σημεία της, αλλά την επικαλείται και αναφέρει αναλυτικά όλα τα πορίσματά της που αφορούν την VIII Μεραρχία (Κατσιμήτρος, Η Ήπειρος Προμαχούσα, σελ. 198-199).
Στο έργο του ο Κατσιμήτρος ουσιαστικά φανερώνει ότι βρισκόταν σε μια συνεχή αντιπαράθεση με το ΓΣ τόσο πριν όσο και κατά τη διάρκεια του ελληνοϊταλικού πολέμου. Και αυτό γιατί θεωρούσε ότι οι διαταγές που λάμβανε ήταν γενικόλογες, αντιφατικές και ασαφείς στις επιδιώξεις τους. Πολύ συχνά εξέφραζε την απορία του για τον τρόπο εφαρμογής τους, όπως στην περίπτωση του Απριλίου του 1939, όταν το ΓΣ, ενώ τον επιφόρτιζε με την άμυνα της Ηπείρου, του απαγόρευε να επιστρατεύσει τη VIII Μεραρχία πριν του επιτεθεί ο εχθρός. Αν όμως η ιταλική επίθεση εκδηλωνόταν, τότε ο ίδιος αναρωτιόταν πώς θα προλάβαινε να επιστρατεύσει τη Μεραρχία, αφού η ελληνική άμυνα θα είχε καταρρεύσει αυτοστιγμεί (Κατσιμήτρος, Η Ήπειρος Προμαχούσα, σελ. 17).
Ο ίδιος φαίνεται ότι αντιμετώπιζε αρνητικά το γεγονός ότι είχε λάβει τρία διαφορετικά σχέδια από το ΓΣ σε διάστημα ενός έτους (ΙΒ, ΙΒα, ΙΒβ), ενώ το τελικό σχέδιο που του κοινοποιήθηκε στις 20 Απριλίου 1940 το αποδοκίμασε στο σύνολό του. Συγκεκριμένα το θεώρησε ανεφάρμοστο, πολύπλοκο και ασαφές, καθώς αυτό έδινε στην VIII Μεραρχία έναν τεράστιο τομέα για να υπερασπιστεί μήκους 80 χλμ. και του δημιουργούσε σειρά πολύπλοκων προβλημάτων που έπρεπε να διαχειριστεί με πολύ λίγους διαθέσιμους πόρους.
Θεωρούσε ότι οι διαταγές που λάμβανε ήταν γενικόλογες, αντιφατικές και ασαφείς στις επιδιώξεις τους.
Η καχυποψία του Κατσιμήτρου έναντι του ΓΣ φάνηκε και από την άρνησή του να δεχτεί προφορικές διαταγές από το Στρατηγείο, που του μετέφερε ο ειδικός απεσταλμένος του, ταγματάρχης Γεώργιος Γρίβας (ο μετέπειτα αρχηγός της ΕΟΚΑ) στις 24 Αυγούστου 1940. Ο Κατσιμήτρος προσκάλεσε τον Γρίβα να διατυπώσει εγγράφως τις οδηγίες που συντάχθηκαν σε τρία αντίγραφα, έτσι ώστε να καθορίζονται σαφώς οι ευθύνες αυτού που απευθύνονται (Κατσιμήτρος, Η Ήπειρος προμαχούσα, σελ. 37). Τις διαταγές αυτές που ζητούσαν η VIII Μεραρχία να αμυνθεί αλλά να αποφύγει τις αντεπιθέσεις και τη φθορά των δυνάμεών της ο Κατσιμήτρος τις αποδοκίμασε σχεδόν στο σύνολό τους απερίφραστα. Τις θεώρησε παράλογες (πώς να αμυνθεί αποτελεσματικά χωρίς απώλειες;), λανθασμένες γιατί εμμέσως υποδείκνυαν την υποχώρηση και τη διατήρηση των δυνάμεων της Μεραρχίας, κάτι που ο Κατσιμήτρος θεωρούσε βέβαιη καταστροφή, ηττοπαθείς γιατί με το περιεχόμενό τους έδειχναν απαισιόδοξες και μάλλον αποθάρρυναν παρά ενθάρρυναν τον εντολοδόχο τους.
Επίσης, ο Κατσιμήτρος διαμαρτυρήθηκε έντονα όταν το ΓΣ, τον Σεπτέμβριο του 1939, απομάκρυνε αξιωματικούς και στρατιωτικούς σχηματισμούς από την VIII Μεραρχία, ενώ κανονικά θα έπρεπε να την ενισχύσει (Κατσιμήτρος, Η Ήπειρος Προμαχούσα, σελ. 21), καθώς και για τις μικρές πιστώσεις που διατέθηκαν για την οχύρωση του αμυντικού τομέα στην Ήπειρο, όταν αντίστοιχα είχαν δοθεί κολοσσιαία ποσά για τη γραμμή Μεταξά.
Επίσης, ο Κατσιμήτρος θεώρησε απαράδεκτο το γεγονός ότι, όταν η VIII Μεραρχία πέρασε στην εφεδρεία στις 8 ∆εκεμβρίου 1940 για να ανασυγκροτηθεί και να συμπληρώσει τις απώλειές της, έμεινε με μόλις 5 τάγματα (Κατσιμήτρος, Η Ήπειρος Προμαχούσα, σελ. 205). Όλες οι υπόλοιπες δυνάμεις της μοιράστηκαν στις υπόλοιπες μεραρχίες του Α΄ Σώματος Στρατού και πολέμησαν (ξανά) στην πρώτη γραμμή. Ο Κατσιμήτρος, με συνεχείς αναφορές του στην διοίκηση του Α΄ Σώματος Στρατού, ζητούσε να του επιστραφούν όλες οι μονάδες του ώστε να καταστεί η VIII Μεραρχία ξανά αξιόμαχη, αλλά εισέπραξε κάθετη άρνηση (Κατσιμήτρος, Η Ήπειρος Προμαχούσα, σελ. 206-207).
Ακόμη χειρότερα, το ΓΣ απέστειλε τη διαταγή της 12ης ∆εκεμβρίου 1940 στην οποία ζητούσε να αναπτυχθεί το επιθετικό πνεύμα της μονάδας που δεν έπρεπε να παραμείνει για καιρό εκτός μάχης, αλλά να σπεύσει προς βοήθεια των υπόλοιπων μεραρχιών. Ο Κατσιμήτρος διαμαρτυρήθηκε για την εντολή αυτή με επίσημη αναφορά του στις 17 ∆εκεμβρίου 1940, στην οποία υπενθύμιζε της υπηρεσίες της Μεραρχίας έως τότε, τονίζοντας ότι η Μεραρχία ήταν έτοιμη να πολεμήσει στην πρώτη γραμμή ανά πάσα στιγμή (Κατσιμήτρος, Η Ήπειρος Προμαχούσα, σελ. 209-210). Τέλος, ο Κατσιμήτρος κατηγόρησε ευθέως το ΓΣ ότι ούτε αναπληρώθηκαν οι απώλειες της Μεραρχίας ούτε συμπληρώθηκε ο εξοπλισμός της, απογυμνώθηκε από το πυροβολικό της και από πολλούς έμπειρους αξιωματικούς, ενώ, όντας ανέτοιμη, τελικά οδηγήθηκε εκ νέου στην πρώτη γραμμή (Κατσιμήτρος, Η Ήπειρος Προμαχούσα, σελ. 211-213).
Ο Χαράλαμπος Κατσιμήτρος πέθανε στις 20 Οκτωβρίου 1962 σε ηλικία 76 ετών και ετάφη στο Α΄ Νεκροταφείο Αθηνών.
