Η 19η Αυγούστου του 1953 είναι μια κομβική στιγμή στην ιρανική αλλά και την παγκόσμια Ιστορία, καθώς ο δημοκρατικά εκλεγμένος πρωθυπουργός του Ιράν, Μοχάμεντ Μοσαντέκ, ανατράπηκε με πραξικόπημα που ενορχηστρώθηκε από τις Ηνωμένες Πολιτείες και το Ηνωμένο Βασίλειο. Το γεγονός αυτό, γνωστό κι ως επιχείρηση «Αίας», αναδιαμόρφωσε το πολιτικό τοπίο του Ιράν, ενίσχυσε τα αντιδυτικά αισθήματα και πρόσθεσε νέα στοιχεία που τροφοδότησαν τις μελλοντικές συγκρούσεις στη Μέση Ανατολή.
Ο Μοχάμεντ Μοσαντέκ ήταν ένας εξέχων Ιρανός πολιτικός, δικηγόρος και εθνικιστής ηγέτης που ανέβηκε στην εξουσία το 1951. Hταν ένθερμος υποστηρικτής της ιρανικής κυριαρχίας επί των φυσικών πόρων της χώρας. Εκείνη την εποχή, η πετρελαϊκή βιομηχανία του Ιράν κυριαρχούνταν από τη βρετανικής ιδιοκτησίας Αγγλο-Ιρανική Εταιρεία Πετρελαίου (AIOC), η οποία ήλεγχε τεράστια αποθέματα πετρελαίου και αποκόμιζε σημαντικά κέρδη, ενώ το Ιράν λάμβανε ένα μικρό μέρος των εσόδων.
Η πιο σημαντική κίνηση του Μοσαντέκ ήταν η απόφασή του να εθνικοποιήσει την πετρελαϊκή βιομηχανία του Ιράν, αποσπώντας τον έλεγχο από την AIOC. Η απόφαση αυτή, η οποία υποστηρίχθηκε από το ιρανικό κοινοβούλιο, ήταν εξαιρετικά δημοφιλής μεταξύ των Ιρανών, οι οποίοι τη θεώρησαν ως διεκδίκηση του εθνικού τους πλούτου από τις ξένες δυνάμεις. Ωστόσο, έθεσε επίσης τις βάσεις για έντονη διεθνή αντιπαράθεση, ιδίως με τη Βρετανία, η οποία είχε σημαντικά οικονομικά και στρατηγικά συμφέροντα στο ιρανικό πετρέλαιο.
Η εθνικοποίηση της πετρελαϊκής βιομηχανίας οδήγησε σε διεθνή κρίση. Η Βρετανία, εξοργισμένη από την απώλεια του πιο κερδοφόρου υπερπόντιου περιουσιακού της στοιχείου, επέβαλε εμπάργκο στο ιρανικό πετρέλαιο και προσέφυγε στο Διεθνές Δικαστήριο. Επιπλέον, η Βρετανία προσπάθησε να αποσταθεροποιήσει την κυβέρνηση του Μοσαντέκ με διάφορα μέσα, συμπεριλαμβανομένης της προπαγάνδας και της οικονομικής πίεσης. Ωστόσο, τα μέτρα αυτά απέτυχαν να εκτοπίσουν τον δημοφιλή πρωθυπουργό.
Καθώς οι εντάσεις κλιμακώνονταν, η Βρετανία στράφηκε προς τις Ηνωμένες Πολιτείες για υποστήριξη. Αρχικά, η αμερικανική κυβέρνηση, υπό τον πρόεδρο Χάρι Τρούμαν, ήταν απρόθυμη να εμπλακεί σε αυτό που θεωρήθηκε βρετανικό ζήτημα. Ωστόσο, η κατάσταση άλλαξε με την εκλογή του προέδρου Ντουάιτ Αϊζενχάουερ το 1952. Η κυβέρνηση του Αϊζενχάουερ, επηρεασμένη από τις ανησυχίες του Ψυχρού Πολέμου, θεώρησε την εθνικιστική πολιτική του Μοσαντέκ και την αυξανόμενη σχέση του με το κόμμα Tudeh, το κομμουνιστικό κόμμα του Ιράν, ως πιθανά ανοίγματα για σοβιετική επιρροή στην περιοχή. Σε αυτό το πλαίσιο, ο Μοσαντέκ θεωρήθηκε ως απειλή για τα δυτικά συμφέροντα και την περιφερειακή σταθερότητα.
Eτσι, υπό την καθοδήγηση της CIA και της βρετανικής MI6, σχεδιάστηκε η επιχείρηση «Αίας» (Operation Ajax) για την απομάκρυνση του Μοσαντέκ από την εξουσία. Το σχέδιο περιελάμβανε ένα συνδυασμό μεθόδων, όπως δωροδοκία Ιρανών αξιωματούχων, οργάνωση διαδηλώσεων και διάδοση προπαγάνδας για την αποδυνάμωση της θέσης του Μοσαντέκ και τη δημιουργία των συνθηκών για πραξικόπημα. Ταυτόχρονα, σημαίνουσες ιρανικές στρατιωτικές και πολιτικές προσωπικότητες, συμπεριλαμβανομένου του σάχη Μοχάμαντ Ρεζά Παχλαβί, επιστρατεύτηκαν για να συμμετάσχουν στο σχέδιο.
Η αρχική φάση του πραξικοπήματος ξεκίνησε στις 15 Αυγούστου 1953, αλλά γρήγορα ναυάγησε όταν ο Μοσαντέκ, έχοντας αντιληφθεί το σχέδιο, συνέλαβε πολλούς από τους εμπλεκόμενους στρατιωτικούς αξιωματικούς. Η αποτυχία της πρώτης απόπειρας οδήγησε σε μια σύντομη περίοδο αβεβαιότητας, αλλά οι πραξικοπηματίες, με επικεφαλής τον αξιωματικό της CIA Κέρμιτ Ρούζβελτ Τζούνιορ (εγγονό του Θίοντορ Ρούζβελτ), ανασυντάχθηκαν και ξεκίνησαν μια δεύτερη απόπειρα στις 19 Αυγούστου.
Αυτή τη φορά, το σχέδιο πέτυχε. Με την υποστήριξη των βασιλικών δυνάμεων, βασικών στρατιωτικών μονάδων και του όχλου που υποκίνησε η CIA, η κυβέρνηση του Μοσαντέκ ανατράπηκε. Ο ίδιος ο Μοσαντέκ συνελήφθη, δικάστηκε και καταδικάστηκε σε κατ’ οίκον περιορισμό, όπου παρέμεινε μέχρι τον θάνατό του το 1967. Εν τω μεταξύ, ο σάχης Μοχάμαντ Ρεζά Παχλαβί, ο οποίος είχε εγκαταλείψει για λίγο τη χώρα κατά τη διάρκεια της απόπειρας πραξικοπήματος, επέστρεψε στο Ιράν και εδραίωσε την εξουσία του με την υποστήριξη των Ηνωμένων Πολιτειών.
Η ανατροπή του Μοσαντέκ είχε βαθιές και διαρκείς συνέπειες για το Ιράν και τον ευρύτερο κόσμο. Βραχυπρόθεσμα, αποκατέστησε τον δυτικό έλεγχο του ιρανικού πετρελαίου και εξασφάλισε τη θέση του σάχη ως ηγέτη ενός φιλοδυτικού απολυταρχικού καθεστώτος. Η διακυβέρνηση του σάχη, ωστόσο, έγινε όλο και πιο καταπιεστική και εξαρτώμενη από τη δυτική υποστήριξη, οδηγώντας σε ευρεία δυσαρέσκεια μεταξύ των Ιρανών.
Τις επόμενες δεκαετίες, η δυσαρέσκεια και ο θυμός που προκάλεσε το πραξικόπημα συνέβαλαν στην ανάπτυξη του αντιδυτικού αισθήματος στο Ιράν. Η δυσαρέσκεια αυτή κορυφώθηκε τελικά με την Ιρανική Επανάσταση του 1979, η οποία οδήγησε στην ανατροπή του σάχη και την εγκαθίδρυση της Ισλαμικής Δημοκρατίας υπό τον Αγιατολάχ Χομεϊνί. Η επανάσταση σηματοδότησε ένα σημείο καμπής στις σχέσεις ΗΠΑ-Ιράν, οδηγώντας σε δεκαετίες εχθρότητας που συνεχίζουν να διαμορφώνουν τη γεωπολιτική της περιοχής.
Το πραξικόπημα του 1953 είχε επίσης ευρύτερες επιπτώσεις στην εξωτερική πολιτική των ΗΠΑ. Δημιούργησε προηγούμενο για την αμερικανική ανάμειξη στις εσωτερικές υποθέσεις άλλων εθνών, ιδίως στο πλαίσιο του Ψυχρού Πολέμου. Η αντίληψη των ΗΠΑ ως δύναμης που επιχειρούσε συνεχώς να επεμβαίνει στη Μέση Ανατολή είχε διαρκείς επιπτώσεις, συμβάλλοντας στην περιφερειακή αστάθεια και περιπλέκοντας την αμερικανική διπλωματία στην περιοχή.
Για δεκαετίες, η κυβέρνηση των ΗΠΑ αρνιόταν τον ρόλο της στο πραξικόπημα, αλλά το 2013 η CIA αναγνώρισε επίσημα τη συμμετοχή της, δημοσιεύοντας έγγραφα που περιγράφουν λεπτομερώς τον σχεδιασμό και την εκτέλεση της επιχείρησης «Αίας». Τα έγγραφα αυτά παρείχαν σαφείς αποδείξεις για τις εκτεταμένες προσπάθειες των ΗΠΑ και της Βρετανίας να εμπλακούν στην ιρανική πολιτική ζωή και να ανατρέψουν τον Μοσαντέκ, αναδεικνύοντας τα όρια στα οποία οι δυνάμεις αυτές ήταν διατεθειμένες να φτάσουν για να προστατεύσουν τα συμφέροντά τους κατά τη διάρκεια του Ψυχρού Πολέμου. Εν τέλει, τον Οκτώβριο του 2023, στο επίσημο podcast της υπηρεσίας, “The Langley Files”, η CIA παραδέχθηκε ότι η ανατροπή της κυβέρνησης Μοσαντέκ ήταν «αντιδημοκρατική».
Επιμέλεια στήλης: Μυρτώ Κατσίγερα, Βασίλης Μηνακάκης, Αντιγόνη-Δέσποινα Ποιμενίδου, Αθανάσιος Συροπλάκης
