Από τον Νοέμβριο του 1962, η Καθημερινή δημοσιεύει σε αποκλειστικότητα για την Ελλάδα τα Απομνημονεύματα του Άντονι Ήντεν, τα οποία χαρακτηρίζονται ως «η αυθεντικωτέρα εξιστόρησις του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου». O Ήντεν διετέλεσε υπουργός Εξωτερικών το μεγαλύτερο μέρος του πολέμου και υπήρξε στενός συνεργάτης του Ουίνστον Τσώρτσιλ και διάδοχός του στην ηγεσία του Συντηρητικού Κόμματος.
Μέσα από τις στήλες της Καθημερινής παρουσιάζονται σε συνέχειες ο δεύτερος και ο τρίτος τόμος των Απομνημονευμάτων του, που καλύπτουν τη χρονική περίοδο 1938-1945· από την αρχή της κοινοβουλευτικής του σταδιοδρομίας, τα προμηνύματα του νέου μεγάλου πολέμου στις μυστικές συνεδριάσεις του Συμβουλίου Πολέμου και τις διαπραγματεύσεις, έως τη Διάσκεψη της Γιάλτας και το οριστικό τέλος του πολέμου, ο Ήντεν δίνει λεπτομερείς περιγραφές και παραθέτει προσωπικά σχόλια σχετικά με τη διαχείριση των πολιτικών κρίσεων, τις ασυμφωνίες κατά τις διαπραγματεύσεις των Τριών Μεγάλων, την αποτίμηση της διπλωματικής και πολιτικής του δραστηριότητας.
Ιδιαίτερα σημαντικό είναι το δέκατο πέμπτο κεφάλαιο των Απομνημονευμάτων, το οποίο παρουσιάζεται στα «Ντοκουμέντα», καθώς καταγράφει το κλίμα που επικρατούσε στις αρχές του 1945, τις επιδιώξεις της Βρετανίας, της Ρωσίας και των ΗΠΑ, τις διεργασίες που προηγήθηκαν της Διάσκεψης της Γιάλτας, καθώς και τη μαρτυρία του Ήντεν για αυτή την ιστορική Διάσκεψη.
Η πορεία προς τη Διάσκεψη
Aι συναντήσεις μεταξύ των τριών πολεμικών ηγετών είχαν την σημασίαν των, μολονότι δεν διεξήγετο δι’ αυτών η συνήθης διαχείρισις των υποθέσεων. Προ της μεταβάσεως του Τσώρτσιλ και εμού εις τας Αθήνας δεν υπήρχε καμμία ένδειξις περί μιας προσεχούς συναντήσεως των ηγετών των Μεγάλων Δυνάμεων. Ήθελα να γίνη μία συνάντησις των υπουργών των Εξωτερικών διά να προλειάνουν την οδόν διά την «Διάσκεψιν Κορυφής», όπως η εν Μόσχα συνάντησίς μας προητοίμασε την Διάσκεψιν της Τεχεράνης. Όταν κατέστη πιθανή η προσεχής συνάντησις διά το τέλος του Ιανουαρίου, εγώ εξηκολούθουν να πιστεύω ότι κάποια προκαταρκτική συζήτησις θα ήτο απαραίτητος διά την επιτυχίαν της.
4 Ιανουαρίου. Συνεζητήσαμεν με τον Κάτονγκαν επί του θέματος της συναντήσεως των «Τριών Μεγάλων». Ανησυχώ πολύ ότι ολόκληρος αυτή η υπόθεσις θα είναι χαώδης και τίποτε δεν πρόκειται να τακτοποιηθή, δεδομένου ότι ο Στάλιν είναι ο μόνος εξ υμών που γνωρίζει ακριβώς τι επιζητεί και είναι «σκληρός» εις τας διαπραγματεύσεις. Ο Τσώρτσιλ είναι πάρα πολύ συναισθηματικός, και ο Ρούσβελτ ασαφής και φθονερός διά τους άλλους.
Συνεπώς έγραψα εις τον Τσώρτσιλ λέγων ότι ήλπιζα ότι οι υπουργοί Εξωτερικών θα έπρεπε να συναντηθούν μίαν εβδομάδα προ της διασκέψεως, πιθανώς εις το Κάιρον. Του έλεγα ότι θα προκύψουν μεγάλαι δυσχέρειαι εάν δεν εγίνετο ούτως και δεν ετακτοποιείτο εκ των προτέρων μία ημερησία διάταξις ή δεν ερρυθμίζοντο ορισμέναι λεπτομέρειαι της διασκέψεως. Υπωπτευόμην ότι αι ευκολίαι στεγάσεως θα έλειπαν εις την Γυάλταν, πράγμα που θα καθίστα δυσκολοτάτας τας ανεπισήμους επαφάς και συσκέψεις.
Ενεχείρισα εις τον Τσώρτσιλ κατάλογον των ζητημάτων που θα εφέροντο κατά πάσαν πιθανότητα προς συζήτησιν, μεταξύ των οποίων ήτο το Γερμανικόν, θέμα του οποίου εξηκολούθει να είναι απρόθυμος εις την λήψιν αποφάσεων. Την ιδίαν εκείνην ημέραν, 4ην Ιανουαρίου, ο πρωθυπουργός μού έστειλε μίαν έκθεσιν του λόρδου Κέινς εις την οποίαν ανεφέρετο ότι ο πρόεδρος Ρούσβελτ δεν είχε ακόμη αποφασίσει επί διαφόρων βασικών ζητημάτων, και προφανώς δεν θα ελάμβανεν επ’ αυτών αποφάσεις προ της παρελεύσεως ακόμη αρκετού χρόνου.
5 Ιανουαρίου. Συνωμίλησα από τηλεφώνου με τον Τσώρτσιλ, ο οποίος μόλις είχεν επιστρέψει από επίσκεψιν εις την Γαλλίαν. Αι μάχαι συνεχίζονται εκεί αμφίρροποι, και η έκβασίς των είναι ακόμη αβεβαία. Ο πρωθυπουργός υπολογίζει ότι οι Αμερικανοί έχουν χάσει έως τώρα περί τους 100.000 άνδρας. Η στάσις της Ρωσίας έναντι των Πολωνών εξακολουθεί να είναι κακή, και δεν παύω να ανησυχώ διά την συγκρότησιν της διασκέψεως των Τριών Μεγάλων. Δεν υπάρχει ακόμη καμμία προετοιμασία, καμμία ημερησία διάταξις, ούτε έχει συμφωνηθή τι περί της διάρκειάς της. Συνέστησα την προκαταρκτικήν σύσκεψιν των υπουργών Εξωτερικών. Ο Τσώρτσιλ όμως εξέφρασε την δυσπιστίαν του και είπεν ότι θα τα καταφέρωμεν καλύτερα όταν θα είμεθα όλοι μαζί…
Μολαταύτα ο Τσώρτσιλ επείγετο να γίνουν επιτελικαί συνομιλίαι μεταξύ Βρεταννών και Αμερικανών προ της Διασκέψεως της Γιάλτας. Επίσης τηλεγραφών την 8ην Ιανουαρίου προς τον πρόεδρον τού επρότεινε την προκαταρκτικήν συνάντησιν των υπουργών των Εξωτερικών την οποίαν είχα προτείνει εγώ. Ο πρόεδρος απήντησεν ότι θα ήρχετο εις την Γυάλταν μαζί με τον υπουργόν Εξωτερικών Εδουάρδον Στεττίνιους, αλλά δεν έπρεπε να λείψη περισσότερον των πέντε ή εξ ημερών, και τόσον έπρεπε να διαρκέση η διάσκεψις. Κατόπιν επιμονής μας όμως εδέχθη να στείλη τον Στεττίνιους προς συνεννόησιν προηγουμένως εις την Μάλταν, ο δε Χάρρυ Χόπκινς θα ήρχετο προηγουμένως εις το Λονδίνον.
Αι υποθέσεις της Γιουγκοσλαβίας ευρίσκοντο και πάλιν εις μεγάλην αβεβαιότητα. Όταν ο δόκτωρ Σούμπασιτς επέστρεψε τον Δεκέμβριον από την μακράν επίσκεψίν του εις την Μόσχαν, παρέσχε μίαν έκθεσιν επί της συμφωνίας του με τον Τίτο που του εφάνη ικανοποιητική. Επηκολούθησαν συνεννοήσεις περί της θέσεως του βασιλέως εις την νέαν κατάστασιν πραγμάτων που εδημιουργείτο.
Εφαίνετο ότι η μόνη ελπίς την οποίαν θα είχε ο βασιλεύς Πέτρος διά να βασιλεύση, ήτο να αποδεχθή την επιτευχθείσαν συμφωνίαν. Αι Κυβερνήσεις Μεγ. Βρετανίας και Ηνωμ. Πολιτειών θα παρηκολούθουν εν συνεχεία ώστε η συμφωνία να εφαρμοσθή. Ο πρωθυπουργός και η Πολεμική Κυβέρνησις ενέκριναν την λύσιν αυτήν.
Τελικώς ο βασιλεύς Πέτρος ενέκρινε την συγκρότησιν συμβουλίου αντιβασιλείας, το οποίον, μαζί με την νέα Κυβέρνησιν, ήρχισε λειτουργούν περί το τέλος Μαρτίου. Ο Χάρρυ Χόπκινς έφθασεν εις το Λονδίνον την 21ην Ιανουαρίου και αμέσως ήρχισαν αι συνομιλίαι μας παρουσία του πρωθυπουργού. Συνεζητήσαμεν επί πολλών προβλημάτων, όπως περί Ελλάδος, Πολωνίας, Γαλλίας και άλλων εσωτερικών και εξωτερικών υποθέσεων.
Την 26ην Ιανουαρίου έστειλα εις τον Τσώρτσιλ ένα σημείωμα εις το οποίο τού ανέφερα τας πιθανάς αξιώσεις που θα προέβαλλαν οι Ρώσοι εις την Γυάλταν. Θα συνεδυάζοντο αύται με την αξίωσιν όπως μετάσχη η Σοβ. Ένωσις του κατά της Ιαπωνίας πολέμου. Ο Στάλιν ενδέχεται επίσης να επανήρχετο εις την προσφιλήν του ιδέαν της αναθεωρήσεως της συνθήκης του Μοντρέ που διείπε το καθεστώς των Δαρδανελλίων, την οποίαν είχεν εξ αρχής ανακινήσει εις την Τεχεράνην και πάλιν κατά την τελευταίαν μας επίσκεψιν εις την Μόσχαν. Έκρινα καλόν να προειδοποιήσω τον πρωθυπουργόν να μη εμπλακή εις συζήτησιν επί των ζητημάτων αυτών, αλλά να αρκεσθή να κρατήση σημείωσιν χωρίς να τους παράσχη μεγάλας ελπίδας ότι θα υπεστηρίζαμεν τας αξιώσεις των αυτάς.
Διά τα ζητήματα της Άπω Ανατολής, είχα ανησυχήσει από σημείωμα των αρχηγών του Επιτελείου, εις το οποίον ούτοι ανέφεραν ότι, υπό τας σημερινάς συνθήκας, ήτο άκρως απίθανον οι Ρώσοι να επιδείξουν σημαντικόν ενδιαφέρον εις την Άπω Ανατολήν, εκτός μόνον των περιοχών τας οποίας ήδη κατείχον εκεί, από κοινού εις την Μαντζουρίαν, την Κορέαν, την Σαχαλίνην και τας Κουρίλλας νήσους. Ίσως να εζήτουν να ανακτήσουν και το νότιον τμήμα της νήσου Σαχαλίνης, την οποίαν είχαν εκχωρήσει εις την Ιαπωνίαν το 1905.
Ο Τσώρτσιλ απήντησεν ότι δεν θα ηδύνατο να αντιταχθή εις την ρωσικήν αξίωσιν δι’ ελεύθερον διάπλουν των Στενών. Επίσης, σχετικώς με την Άπω Ανατολήν, δεν αντέτεινεν εις τας αξιώσεις των Ρώσων τας οποίας ανέφερα, εάν εκείνοι υπέσχοντο να επιφέρουν ένα ταχύ τέρμα εις τον κατά της Ιαπωνίας πόλεμον.
Εκείνα που κατά την γνώμην μου θα ηξίουν οι Ρώσοι ήσαν τα εξής: 1) Την αναγνώρισιν της κυβερνήσεως του Λιούπλιν. 2) Να τους υποστηρίξωμεν εις το ζήτημα της αναθεωρήσεως της Συνθήκης του Μοντρέ και 3) θα ήγειραν ωρισμένας αξιώσεις, τας οποίας δεν ηδυνάμεθα εκ των προτέρων να προσδιορίσωμεν, εις την Άπω Ανατολήν.
Ημείς, έλεγα, θέλομεν μίαν ελευθέραν και ανεξάρτητον Πολωνίαν. Ο Στάλιν υπεσχέθη τούτο και προηγουμένως, αλλ’ ήδη δεν φαίνεται διατεθειμένος να εκπληρώση την υπόσχεσίν του εκείνην. Πρέπει να του τονίσωμεν ότι αι μεταξύ μας σχέσεις θα επηρεασθούν εκ της εκπληρώσεως ή μη της υποσχέσεώς του αυτής. Εις άλλο σημείον παριστάμεθα μάρτυρες μιας παρομοίας υποθέσεως εις την Περσίαν, όπου οι Ρώσοι δεν τηρούν τους όρους της Συμφωνίας της Τεχεράνης, την οποίαν συνήψαν με ημάς και με τους Αμερικανούς. Δεν θέλομεν τίποτε δι’ ημάς, θα επιμείνωμεν όμως να επιτύχωμεν τα συμφωνηθέντα διά τους άλλους, ιδίως δε διά την Πολωνίαν.
Ημείς, έλεγα, θέλομεν μίαν ελευθέραν και ανεξάρτητον Πολωνίαν.
Την επομένην ανεχωρήσαμεν, επιβαίνοντες χωριστών αεροπλάνων, διά να συναντηθώμεν με τον πρόεδρον Ρούσβελτ. Έφθασα εις την Μάλταν και αφού συνηντήθην με τον Χάρριμαν, με τον οποίον είχα μίαν σύντομον συνομιλίαν, μετέβημεν προς συνάντησιν του Τσώρτσιλ, ο οποίος είχε καταλύσει επί του θωρηκτού «Αρίων». Ήτο εκεί και ο αρχηγός του Αυτοκρατορικού Επιτελείου σερ Άλαν Μπρουκ. Συνεζητήσαμεν επί της πολεμικής καταστάσεως και κατελήξαμεν εις το συμπέρασμα ότι θα είναι αδύνατον να συνεχίσουν την αντίστασιν οι Γερμανοί όταν οι Ρώσοι θα έχουν καταλάβει το Βερολίνον. Κατά την γνώμην μου, οι Ρώσοι θα καταλάβουν κατά την παρούσαν εξόρμησίν των το Βερολίνον.
Εδειπνήσαμεν με τον Τσώρτσιλ, τον Κάντογκαν και τον Χάρριμαν, συνεζητήσαμεν δε προκαταρτικώς μερικά από τα προβλήματα που θα προεβάλλοντο εις την Διάσκεψιν.
Την επομένην έφθασαν ο Στεττίνιους και ο Χάρρυ Χόπκινς. Επηκολούθησεν δείπνον εις το κυβερνείον, όπου μας εφιλοξένησαν μεγαλοπρεπώς ο κυβερνήτης στρατηγός σερ Εδμόνδος Σρήμπερ και η σύζυγός του. Κατά την διάρκειαν της δεξιώσεως ο Τσώρτσιλ είχε την ευκαιρίαν να συνομιλήση με τον Στεττίνιους.
29 Ιανουαρίου. Κατόπιν επισκέψεως επί του θωρηκτού «Σείριος», ο Στεττίνιους και εγώ συνεζητήσαμεν επί των θεμάτων που θα προεβάλλοντο κατά την διάσκεψιν. Ευρέθημεν απολύτως σύμφωνοι επί των σημαντικωτέρων ζητημάτων. Οι Αμερικανοί φαίνονται να αντιλαμβάνονται ολόκληρον την σοβαρότητα που αποδίδομεν και ημείς εις την διευθέτησιν του ζητήματος της Πολωνίας. Επίσης επρότεινα εις τον Αμερικανόν υπουργόν Εξωτερικών να ζητήσωμεν την απομάκρυνσιν όλων των ξένων στρατευμάτων από το Ιράν, ευθύς ως δεν θα εχρειάζετο πλέον η διά μέσου της χώρας εκείνης αποστολή εφοδίων προς την Ρωσίαν. Ήθελα να θραύσω την σοβιετικήν «λαβήν» επί του Ιραν και αυτός μού εφαίνετο ο καλύτερος τρόπος διά να το επιτύχω.
Συνεζητήσαμε εν συνεχεία το ζήτημα των Στενών και της συμμετοχής των Σοβιετικών εις τον πόλεμον της Άπω Ανατολής. Επ’ αυτού είπα εις τον Στεττίνιους ότι αν οι Ρώσοι μετείχαν εις τον κατά της Ιαπωνίας πόλεμον, τούτο θα το έπρατον διότι θα εθεωρούσαν ότι εξυπηρετούν ούτω τα συμφέροντά των. Δεν ήτο συνεπώς ανάγκη να τους προσφέρωμεν μεγάλα ανταλλάγματα, και εάν εδεχόμεθα τας εδαφικάς των αξιώσεις εις την Άπω Ανατολήν, θα έπρεπε να τους ζητήσωμεν σοβαρά ανταλλάγματα αλλαχού.
Εις το ζήτημα της Γερμανίας συνεφωνήσαμεν ότι, δεδομένου ότι οι Ρώσοι επλησίαζαν εις το Βερολίνον, ήτο υψίστης σημασίας να εκπονήσωμεν από κοινού αι Τρεις Μεγάλαι Δυνάμεις μίαν κοινήν πολιτικήν και οικονομικήν τακτικήν. Επηκολούθησε μέγα γεύμα επί του θωρηκτού «Σείριος» εις το οποίον παρεκάθησαν και όλοι οι παρόντες Αμερικανοί.
Την πρωΐαν της 2ας Φεβρουαρίου με εξύπνησαν οι ήχοι της «μπάντας» του θωρηκτού που εξετέλει τον αμερικανικόν εθνικόν ύμνον «Η Αστερόεσσα». Την 9.30 εφάνη το καταδρομικόν του οποίου επέβαινεν ο πρόεδρος Ρούσβελτ.
Η Καθημερινή, 22 Μαΐου 1965
Η έναρξη των εργασιών
3 Φεβρουαρίου. Απεγειώθημεν κανονικώς με κατεύθυνσιν την Κριμαίαν όπου εφθάσαμεν αισίως την 10ην πρωϊνήν, τοπικήν ώραν. Εις το σκεπασμένον με χιόνια αεροδρόμιον μας ανέμενεν ο Μολότωφ και οι λοιποί Σοβιετικοί επίσημοι, μας προσεφέρθησαν δε αναψυκτικά εις πρόχειρον υπόστεγον. Ο Κάντογκαν, ο Χόπκινς και εγώ εξεκινήσαμεν από το αεροδρόμιον επιβαίνοντες αυτοκινήτου και μετά μακράν διαδρομήν διά μέσου ωραίου ορεινού τοπίου εφθάσαμεν εις την Γυάλταν.
4 Φεβρουαρίου. Η Διάσκεψις ήρχισε το απόγευμα, αφού επεσκέφθημεν διαφόρους προσωπικότητας με τας οποίας είχομεν ευχάριστον συνομιλίαν. Η σύσκεψις των στρατιωτικών υπήρξεν επιτυχής, δεδομένου ότι οι Σοβιετικοί ήσαν ιδιαιτέρως περίεργοι να μάθουν ποια ήσαν τα σχέδιά μας. Εδειπνήσαμεν με την αμερικανικήν αντιπροσωπείαν, και το δείπνον απέβη άκρως αποκαρδιωτικόν: ο πρόεδρος Ρούσβελτ ήτο εντελώς αποχαυνωμένος και ανίκανος διά πάσαν σοβαράν συζήτησιν. Ο Τσώρτσιλ, αντιλαμβανόμενος ότι τα πράγματα δεν έβαιναν καλώς, προσεπάθει ματαίως με τους μακρούς λόγους του και τας απέλπιδας προσπαθείας του να προκαλέση έντασιν του ενδιαφέροντος και κατανόησιν της σοβαρότητος της καταστάσεως. Η στάσις του Στάλιν έναντι των μικρών χωρών με κατέπληξε διά την στυγνότητά της, θα έλεγα μάλιστα διά τον κυνισμόν της. Ήμεθα πάρα πολλοί οι παρόντες και δεν υπήρχε σταθερά πρόοδος ούτε οι ζωηροί διαξιφισμοί που είχαμεν κατά την Διάσκεψιν της Τεχεράνης. Ησθάνθην σημαντικήν ανακούφισιν όταν ετερματίσθη η πρώτη εκείνη συνεδρίασις.
Ο Ρούσβελτ ήτο, υπέρ παν άλλο, ένας τέλειος πολιτικός. Ελάχιστοι είναι οι πολιτικοί εκείνοι που ημπορούν να διακρίνουν σαφώς τους αμέσους αντικειμενικούς σκοπούς των, ή να δείξουν αριστοτεχνικώτερον τρόπον εις το να τους επιτύχουν. Αντιθέτως, αι μακρόπνοοι απόψεις του δεν ήσαν τόσον ασφαλείς. Ο Ρούσβελτ συνεμερίζετο την ευρέως διαδεδομένην μεταξύ των Αμερικανών καχυποψίαν έναντι της Βρεταννικής Αυτοκρατορίας, όπως αυτή υπήρξεν άλλοτε, και, παρά την σαφή γνώσιν του των παγκοσμίων ζητημάτων, επροθυμοποιείτο υπερβολικά να τονίση εις τον Στάλιν ότι αι Ηνωμ. Πολιτείαι δεν συμπράττουν με την Μεγ. Βρεταννίαν εις δήθεν σχέδια εναντίον της Ρωσίας. Αποτέλεσμα τούτου υπήρξε μία κάποια σύγχυσις εις τας αγγλοαμερικανικάς σχέσεις, της οποίας επωφελήθησαν οι Σοβιετικοί.
Ο Ρούσβελτ δεν περιώριζε την αντιπάθειάν του κατά της αποικιοκρατίας μόνον εις την Βρεταννικήν Αυτοκρατορίαν. Αύτη απετέλει αρχήν τουλάχιστον, όχι από τας ολιγώτερον ευνοουμένας, χάρις εις τα πλεονεκτήματα που θα ημπορούσε να του αποφέρη. Ήλπιζε πράγματι ότι τα τέως αποικιακά κράτη, άπαξ απαλλαγέντα των αυθεντών του, θα καθίσταντο πολιτικώς και οικονομικώς εξαρτήματα των Ηνωμένων Πολιτειών, και δεν εφαίνετο να φοβήται μήπως και άλλαι Δυνάμεις ήθελον διεκδικήσει την θέσιν του κηδεμόνος των.
Δεν πιστεύω η φθίνουσα υγεία του προέδρου να είχεν αλλοιώσει την κρίσιν του, παρ’ όλον που ο εκ μέρους του χειρισμός της Διασκέψεως δεν ήτο τόσον ασφαλής όσον έπρεπε να είναι. Εις μίαν περίπτωσιν που αυτό μου επροξένησε σοβαράν ανησυχίαν, ο Χάρρυ Χόπκινς με επλησίασε και μου είπε χαμηλοφώνως: «Ο πρόεδρος δεν φαίνεται στα καλά του απόψε…». Επρότεινα τότε να διακόψωμεν την συνέδριασιν διά την επαύριον, πράγμα που έγινε.
Δι’ εκείνους οι οποίοι αποδίδουν τας αποφάσεις του Ρούσβελτ εις την ασθένειάν του, θα πρέπει να υπενθυμίσω ότι, παρ’ όλον που αι εργασίαι της Διασκέψεως ήσαν αρκετά επίπονοι ώστε να καταπονήσουν ακόμη και ανθρώπους διαθέτοντας την ζωτικότητα και την επιμονήν του Τσώρτσιλ, ο Ρούσβελτ ευρήκε τον καιρόν να διαπραγματευθή κρυφίως και χωρίς να πληροφορήση σχετικώς ούτε τους Βρεταννούς συμμάχους του ούτε την αμέσως ενδιαφερομένην Κίναν, μιαν συμφωνίαν με τον Στάλιν, καλύπτουσαν την Άπω Ανατολήν. Το έγγραφον αυτό υπήρξε, κατά την γνώμην μου, ένα δυσφημητικόν υποπροϊόν της Διασκέψεως.
Όταν ο πρωθυπουργός και εγώ επληροφορήθημεν περί αυτού την τελευταίαν ημέραν της Διασκέψεως, εγώ ηρνήθην να προσυπογράψω. Δεν μας επίεσαν να υπογράψωμεν, και ενώπιον του Ρούσβελτ και του Στάλιν ηρχίσαμεν συζήτησιν με τον Τσώρτσιλ. Εκαλέσαμεν διά να μας είπη την γνώμην του και τον Κάντογκαν, ο οποίος είχε χρηματίσει πρεσβευτής μας εις την Κίναν, και αυτός όμως συνεμερίζετο την γνώμην μου ότι δεν έπρεπε να μετάσχωμεν εις την συμφωνίαν εκείνην. Ο πρωθυπουργός όμως είχε την γνώμην ότι, είτε μας ήρεσεν είτε όχι, το γόητρον και η επιρροή μας εις την Άπω Ανατολήν θα εζημιούντο εάν παρεμέναμεν μακράν από κάθε σχετικήν διευθέτησιν.
Το επιχείρημα τούτο ήτο, φυσικά σοβαρόν, αλλ’ εγώ εξακολουθώ να μεταμελούμαι διότι υπεγράψαμεν. Μου εφαίνετο άδικον να λαμβάνωμεν αποφάσεις αφορώσας το μέλλον της Κίνας εν απουσία της. Αι σχετικαί διαπραγματεύσεις δεν διεξήχθησαν διά λογαριασμόν του Ρούσβελτ υπό του υπουργού Εξωτερικών Στεττίνιους, ο οποίος δεν εγνώριζε καμμίαν από τας λεπτομερείας των. Τον εκράτησεν ο πρόεδρος μακράν αυτών, όσον τον πρωθυπουργόν και εμέ.
Η δύναμις του Τσώρτσιλ ευρίσκετο εις το ισχυρόν συναίσθημα σκοπιμότητος και εις το θάρρος του, το οποίον τον έφερεν ατρόμητον διά μέσου καταστάσεων διά των οποίων ένας ολιγώτερον σθεναρός χαρακτήρ θα ωρρώδει. Ήτο επίσης γενναιόφρων και συναισθηματικός, μολονότι αυταί αι δύο ιδιότητες ενδέχεται να αποτελούν μειονέκτημα εις την τράπεζα μιας διασκέψεως. Ο Τσώρτσιλ ηρέσκετο να ομιλή μάλλον παρά να ακούη. Όμως τα λάφυρα της διπλωματίας δεν αποκομίζονται κατ’ ανάγκην από τους φίλους των συζητήσεων.
Η δύναμις του Τσώρτσιλ ευρίσκετο εις το ισχυρόν συναίσθημα σκοπιμότητος και εις το θάρρος του.
Ενίοτε ο Στάλιν τον παρέσυρεν. Εις την Γυάλταν, εν δεδομένη στιγμή ο Στεττίνιους ανέφερε μίαν περίπτωσιν εδαφικής εντολής εις μίαν έκθεσιν των υπουργών των Εξωτερικών. Όπως εξήγησε βραδύτερον ο Στεττίνιους, τούτο αφεώρα εδάφη τα οποία θα αφηρούντο ενδεχομένως από τους Ιάπωνας. Εγώ όμως εφοβήθην μήπως επιζητηθή μία ευρυτέρα εφαρμογή της αρχής αυτής, και δεν μου ήρεσεν η συζήτησις, όταν ο Ρούσβελτ την έφερε διά πρώτην φοράν εις το προσκήνιον εις την Ουασιγκτώνα το 1943. Ο Τσώρτσιλ εσκέφθη ότι σκοπός της εκθέσεως εκείνης ήτο να πληγή η Βρεταννική Αυτοκρατορία και δεν ήτο εξ εκείνων που θα άφιναν να παρέλθη τούτον απαρατήρητον. Ήρχισε λοιπόν μίαν εύγλωττον υποστήριξιν της απόψεώς του. Παρ’ όλον που η δριμύτης των εκφράσεων του πρωθυπουργού έπρεπε να αποτελέση προειδοποίησιν διά τους Αμερικανούς, εφαίνετο να παρέχη καταφανή ευχαρίστησιν εις τον Στάλιν. Εσηκώθη από την θέσιν του, έκαμε μερικά βήματα επάνω και κάτω, εχαμογέλα και από καιρού εις καιρόν εχειροκρότει. Αυτό έφερεν εις αμηχανίαν τον Ρούσβελτ και δεν ωφέλησε κανένα, εκτός ίσως τον Στάλιν, ο οποίος έδωσεν εις τον εαυτόν του την ευχαρίστησιν να διαπιστώση την διχόνοιαν που επεκράτει μεταξύ των Συμμάχων.
Ο στρατάρχης Στάλιν, υπήρξε, κατά την διεξαγωγήν των διαπραγματεύσεων, ο πλέον «σκληρός» που θα ημπορούσε κανείς να φαντασθή. Κατόπιν τριακονταετούς πείρας που είχα από διεθνείς διασκέψεις, εάν μου παρουσιάζετο η ανάγκη να εκλέξω άνθρωπον διά να διαπραγματευθή υπόθεσίν μου θα εξέλεγα αδιστάκτως τον Στάλιν. Φυσικά ήτο αδυσώπητος και εγνώριζε καλά ποιον σκοπόν επεδίωκε. Δεν εσπαταλούσε ποτέ λέξεις. Ουδέποτε ωργίζετο, ούτε καν εφαίνετο να εκνευρίζεται. Συγκρατημένος, ήρεμος, χωρίς να υψώνη ποτέ τον τόνον της φωνής του, απέφευγε τας αποτόμους αρνήσεις του Μολότωφ που έκαμαν τον ακροατήν να εξοργίζεται. […]
Εις την Γυάλταν οι υπουργοί Εξωτερικών συνεδρίαζαν την πρωΐαν και οι αρχηγοί των κρατών το απόγευμα. Επανειλημμένως είχα πιέσει τον Μολότωφ να καταλήξωμεν εις συμφωνίαν διά την αποχώρησιν των ξένων στρατευμάτων από το Ιράν και εκείνος ηρνήθη κατά τρόπον αρκετά απότομον. Ο Στεττίνιους με υπεστήριζε, μετά μίαν όμως ή δύο ημέρας είδε το μάταιον της επιμονής μου και μου είπε μήπως θα ήτο προτιμότερον να παραιτηθώ της προσπαθείας. Του είπα ότι αυτό ήτο αδύνατον.
Επανειλημμένως είχα πιέσει τον Μολότωφ να καταλήξωμεν εις συμφωνίαν διά την αποχώρησιν των ξένων στρατευμάτων από το Ιράν και εκείνος ηρνήθη κατά τρόπον αρκετά απότομον.
Απεφάσισα τότε, εάν το ενέκρινε ο πρωθυπουργός, να αποταθώ προς τον ίδιον τον Στάλιν, επωφελούμενος διά δευτέραν φοράν της υπόσχεσεώς του που μου είχε παράσχει εις την Μόσχαν, να απευθύνωμαι προσωπικώς προς αυτόν εν περιπτώσει οιασδήποτε δυσκολίας. Ο Τσώρτσιλ δεν ήθελε να θέση το ζήτημα επισήμως, ώστε με ενεθάρρυνε να προχωρήσω. Μετά την απογευματινήν συγκέντρωσίν μας, επήγα εις τον Στάλιν και του υπενθύμισα την υπόσχεσίν του. Με ηρώτησε περί τίνος επρόκειτο και όταν του ανέφερα το Ιράν ήρχισε να γελά: «Δεν έπρεπε ποτέ να κάμετε λόγον εις τον Μολότωφ διά το Ιράν. Δεν γνωρίζετε ότι υπέστη εκεί μίαν σοβαράν διπλωματικήν ήτταν. Εκνευρίζεται πάντοτε όταν γίνεται λόγος διά το Ιράν. Ειπήτε εις εμέ περί τίνος πρόκειται». Του είπα ότι ενόμιζα ότι επέστη ο καιρός να καταστρώσωμεν ένα κοινόν σχέδιον διά την απομάκρυνσιν των στρατευμάτων μας, όταν θα ετερματίζοντο αι εχθροπραξίαι. Εκείνος εκίνησε καταφατικώς την κεφαλήν και απήντησε: «Ναι, καταλαβαίνω. Θα σκεφθώ περί αυτού».
Δεν ήμην διόλου αισιόδοξος διά την έκβασιν της συνομιλίας μας, το πρώτον όμως βήμα είχε γίνει το θέρος εκείνο με την απομάκρυνσιν των βρεταννικών, ρωσικών και αμερικανικών στρατευμάτων από την Τεχεράνην. Ίσως ο Στάλιν έκρινεν αυτόν ως τον καλύτερον τρόπον διά να αντισταθμίση την αποτυχίαν του Μολότωφ του προηγουμένου φθινοπώρου. Όταν οι Σοβιετικοί εζήτησαν να τους παραχωρηθούν δικαιώματα επί των πετρελαιοπηγών, οι Ιρανοί απέρριψαν την αίτησίν των εκείνην ψηφίσαντες νόμον δυνάμει του οποίου καμμία σχετική συζήτησις δεν ηδύνατο να γίνη χωρίς την έγκρισιν του Κοινοβουλίου. Η απομάκρυνσις των σοβιετικών στρατευμάτων από το Ατζερμπαϊτζάν απεδείχθη πολύ δυσκολωτέρα, και όταν επετελέσθη, ωφείλετο πολύ περισσότερον εις την επινοητικότητα αυτών των ιδίων των Ιρανών.
Η Καθημερινή, 22 Μαΐου 1965
Το Πολωνικόν και το Γερμανικόν
Συνεζητήσαμεν με τους Αμερικανούς επί του διαμελισμού της Γερμανίας. Ο Μολότωφ επεζήτει να μας υποχρεώση να αποδεχθώμεν προ πάσης εξετάσεως του προβλήματος τον διαμελισμόν. Ηρνήθην να δεχθώ τούτο και ενέμενα εις την άποψίν μου. Ο Μαΐσκυ επεχείρησε να με πείση αλλά τον αντέκρουσα. Η επιμονή μου πάντως πιστεύω ότι υπήρξε χρήσιμος. Μετά το γεύμα, όταν επανελήφθη η συνεδρίασις, ο Στάλιν με εχαιρέτησε με εγκάρδιον τόνον και μου είπε: «Εκερδήσατε πάλιν!». Κατ’ αρχάς δεν αντελήφθην περί τίνος ωμίλει, όταν όμως ο Στεττίνιους έθεσε το θέμα εκ νέου υπό συζήτησιν, ο Μολότωφ απέσυρε την τροπολογίαν του.
Ήμην πρόθυμος να συζητήσω το ζήτημα του διαμελισμού της Γερμανίας εντός του πλαισίου της μελλοντικής ασφαλείας της Ευρώπης, όχι όμως να αναλάβω υποχρεώσεις εκ των προτέρων ότι θα τηρήσωμεν αποφάσεις διά τας οποίας ο Μολότωφ επεδείκνυε τόσον ζήλον, και που δεν απέβλεπαν εις άλλο τι παρά εις την αύξησιν της δυνάμεως των Σοβιέτ.
Το θέμα που απησχόλησε τον περισσότερον χρόνον την Διάσκεψιν της Γυάλτας υπήρξε το Πολωνικόν. Μετά την συνομιλίαν που είχα με τον Στεττίνιους εις την Μάλταν, είχα γράψει εις τον Τσώρτσιλ ότι αι ιδέαι μας διά μίαν ενδεχομένην λύσιν ήσαν σχεδόν σύμφωνοι με τας αμερικανικάς απόψεις. Δεν έπρεπε να συνεχισθή η παρούσα κατάστασις πραγμάτων, με τους Ρώσους να αναγνωρίζουν μίαν Κυβέρνησιν εις το Λιούμπλιν, και ημάς μίαν άλλην εις το Λονδίνον. Η μόνη θεραπεία που ημπορούσαμεν να υποδείξωμεν, ο Στεττίνιους και εγώ, ήτο η συγκρότησις μίας νέας προσωρινής Κυβερνήσεως η οποία θα ανελάμβανε την υποχρέωσιν να διεξαγάγη ελευθέρας εκλογάς όσον το δυνατόν ταχύτερον. Εις την Κυβέρνησιν αυτήν θα μετείχον αντιπρόσωποι όλων των πολιτικών κομμάτων, Πολωνοί της Κυβερνήσεως του Λιούμπλιν, Πολωνοί του εξωτερικού και Πολωνοί της Πολωνίας. «Εάν, συνέχισα, οι Ρώσοι εμμείνουν εις την σημερινήν τακτικήν των, τούτο θα εξουδετέρωνε τας προσπαθείας όλων εκείνων οι οποίοι και εις τας δύο χώρας καταβάλλουν προσπαθείας διά μίαν στενήν συνεργασίαν».
Το εδαφικόν πρόβλημα ήτο ολιγώτερον δύσκολον, εξαιρέσει του ζητήματος των δυτικών συνόρων της Πολωνίας. Το παρελθόν φθινόπωρον ήμεθα πρόθυμοι να συμφωνήσωμεν αποδεχόμενοι τα σύνορα μέχρι του ποταμού Όντερ διά να διευκολύνωμεν την Κυβέρνησιν του Μικολάγιτσυκ, τούτο όμως μόνον υπό την προϋπόθεσιν ότι η Κυβέρνησίς του θα κατέληγεν εις συμφωνίαν με τους Ρώσους. Δεν είχομεν αναλάβει τοιαύτην υποχρέωσιν έναντι των Πολωνών του Λιούμπλιν, και ουδέποτε υπήρξε ζήτημα να συμφωνήσωμεν διά σύνορα μέχρι του δυτικού Νάισσε. […] Συνέχιζα ως εξής εις το έγγραφόν μου:
«Εάν οι Ρώσοι αρνηθούν να αποδεχθούν λύσιν οία η ως άνω εκτιθεμένη, το σημερινόν αδιέξοδον θα συνεχισθή. Τούτο θα ήτο κακόν, η απλή όμως αναγνώρισις της Κυβερνήσεως του Λιούμπλιν θα ήτο ακόμη χειροτέρα».
Επ’ αυτής της βάσεως συνεζητήσαμεν στην Γυάλταν.
6η Φεβρουαρίου: Πρώτη συζήτησις διά την Πολωνίαν. O πρόεδρος και ο πρωθυπουργός ετήρησαν καλήν στάσιν, ο Στάλιν όμως μας έδωσε μίαν απάντησιν πολύ αόριστον. Πρέπει να επανέλθωμεν και πάλιν επί του θέματος τούτου. Κατά το δείπνον συνεζητήσαμεν με τον Τσώρτσιλ περί της στάσεως την οποίαν έπρεπε να τηρήσωμεν κατά την αυριανήν συζήτησιν. Ο Άβερελ Χάρριμαν ήλθε κατόπιν με σχέδιον επιστολής την οποίαν ο πρόεδρος θα απηύθυνε προς τον Στάλιν. Το κείμενον ήτο ορθόν, όχι όμως, κατά την γνώμην μου, αρκετά αυστηρόν. Ο Τσώρτσιλ και εγώ επροτείναμεν ωρισμένας τροποποιήσεις, τας οποίας, όπως εμάθαμεν βραδύτερον, ο πρόεδρος απεδέχθη εν τω συνόλω των.
Πρώτη συζήτησις διά την Πολωνίαν. O πρόεδρος και ο πρωθυπουργός ετήρησαν καλήν στάσιν, ο Στάλιν όμως μας έδωσε μίαν απάντησιν πολύ αόριστον.
Την επομένην επηκολούθησε συζήτησις μεταξύ των υπουργών Εξωτερικών εις την έπαυλιν του Μολότωφ. Εσημειώθη μικρά πρόοδος επί τινών ζητημάτων. Επηκολούθησε γεύμα με τας απαραιτήτους προπόσεις… Οι Ρώσοι υπεχώρησαν. Απεδέχθησαν να μετάσχουν μιας Διασκέψεως η οποία θα επηκολούθει την Διάσκεψιν του Ντάμπαρτον Ωξ, κατά την οποίαν ερρίφθη διά πρώτην φοράν η ιδέα μιας διεθνούς οργανώσεως. Εις το σημείον αυτό ο Τσώρτσιλ αντέτεινεν όπως μη γίνη μία παρομοία Διάσκεψις εν καιρώ πολέμου.
Η απότομος όμως αυτή μεταβολή προεκάλεσε την δυσαρέσκειαν των Αμερικανών, δεδομένου ότι από μακρού χρόνου είχαμεν συμφωνήσει επί της συσκέψεως αυτής. Επηκολούθησε συζήτησις επί του πολωνικού, και οι Ρώσοι προέβησαν πάλιν εις τινας παραχωρήσεις, μολονότι απέχομεν ακόμη πάρα πολύ από το σημείον όπου επεθυμούσαμεν να φθάσωμεν.
Εν δεδομένη στιγμή κατά την διάρκειαν της Διασκέψεως οι Βρεταννοί και οι Αμερικανοί συνεζήτουν πού πρέπει να συνέλθη ο Οργανισμός των Ηνωμένων Εθνών. Όλοι ετάχθησαν υπέρ των Ηνωμ. Πολιτειών, πρώτοι δε όλων ημείς. Ένας από τους σκοπούς μας ήτο να προσπαθήσωμεν να κάμωμεν τους συμμάχους μας να αναλάβουν όσον το δυνατόν περισσοτέρας υποχρεώσεις υπέρ των Ην. Εθνών, εις τρόπον ώστε να μειωθή ο κίνδυνος μιας μεταγενεστέρας αποχωρήσεώς των, όπως συνέβη με την Κοινωνίαν των Εθνών μετά τον πρώτον παγκόσμιον πόλεμον, Ίσως διά τον αυτόν λόγον ωρισμένοι Αμερικανοί ήσαν αντίθετοι προς την επιλογήν μιας πολυανθρώπου πόλεως των Ανατολικών Πολιτειών. Βραδύτερον έκαμα μνείαν εις τον Στεττίνιους διά τον Άγιον Φραγκίσκον και ο Στεττίνιους το ενέκρινε.
8 Φεβρουαρίου. Η σημερινή ημέρα δεν ήτο και τόσον καλή. Η συζήτησις προσέκοψε και πάλιν επί του πολωνικού ζητήματος. Οι Αμερικανοί επρότειναν ένα κείμενον σχεδόν όμοιον με εκείνο που είχομεν υποβάλει ημείς.
9 Φεβρουαρίου. Κατόπιν ακάρπου συζητήσεως επί του Πολωνικού, απεφασίσθη να παραπεμφθή το θέμα εις τους υπουργούς Εξωτερικών. Κατά την επακολουθήσασαν συνάντησιν εύρομεν τους Ρώσους τόσον απροετοιμάστους, ώστε τους εδώσαμεν προς μελέτην το υποβληθέν σχέδιόν μας. Τους είπα κάτι διά την βρεττανικήν κοινήν γνώμην και ότι επροτιμούσα να επιστρέψω εις την χώραν μου χωρίς να έχω υπογράψει καμμίαν συμφωνίαν παρά να υπογράψω ένα κείμενον όπως το ήθελαν αυτοί, κ.λπ.
Το ίδιον εκείνο απόγευμα, κατά την εν απαρτία συνεδρίασιν, ο πρόεδρος Ρούσβελτ είπεν εις τους Ρώσους ότι αι διαφοραί μεταξύ αυτών και ημών ανεφέροντο κυρίως εις την φρασεολογίαν. Επ’ αυτού όμως ο Ρούσβελτ επλανάτο. Κατόπιν πολλών ακόμη εντόνων συζητήσεων, κατελήξαμεν τέλος εις την συμφωνίαν διά τους χρησιμοποιηθησομένους όρους, μετ’ ολίγον όμως διεπιστώσαμεν ότι παρέμενε ακεραία η διαφορά των επιδιώξεων. Μόνον εάν εσχηματίζετο εν Πολωνία μία πράγματι αντιπροσωπευτική Κυβέρνησις, και μάλιστα το συντομώτερον, θα είχε κάποιαν σημασίαν η ανάληψις υποχρεώσεως περί διεξαγωγής ελευθέρων εκλογών. Τούτο ήτο αληθές δι’ όλα όσα επράξαμεν εις την Γυάλταν, η εκτέλεσις ήτο εκείνη που είχε σημασίαν. Επί του παρόντος διετηρήθησαν αι επιφάσεις, όπως έπρεπε να γίνη προκειμένου να κερδήσωμεν μίαν σύντομον νίκην.
Το ίδιον εκείνο απόγευμα, […] ο πρόεδρος Ρούσβελτ είπεν εις τους Ρώσους ότι αι διαφοραί μεταξύ αυτών και ημών ανεφέροντο κυρίως εις την φρασεολογίαν.
Εν τω μεταξύ, οι Αμερικανοί υπέβαλον ένα σχέδιον δηλώσεως διά την απελευθερωμένην Ευρώπην. Μολονότι τούτο προέδιδε θαυμασίας προθέσεις, επέπρωτο να διαψευσθή συντόμως διά των πράξεων των Σοβιετικών.
12 Φεβρουαρίου. Ανεχωρήσαμεν την 10.30 πρωινήν διά Σεβαστούπολιν.
Η Καθημερινή, 23 Μαΐου 1965
