H παρούσα έκδοση εγκαινιάζει έναν κύκλο τευχών στα Ντοκουμέντα της «Κ» τα οποία είναι αφιερωμένα στη Μικρασιατική Εκστρατεία, καταγράφοντας την εξέλιξή της, παρουσιάζοντας γνωστές κι άγνωστες πτυχές της, δίνοντας τον λόγο σε επώνυμους κι ανώνυμους πρωταγωνιστές της. Τα κείμενα (άρθρα στρατιωτικών ή πολιτικών, μαρτυρίες, ανταποκρίσεις, εκθέσεις κ.λπ.) δημοσιεύτηκαν στην Καθημερινή, στη συντριπτική τους πλειονότητα διαρκούσης της εκστρατείας, και απηχούν τόσο το πνεύμα της εποχής όσο και τις συχνά αποκλίνουσες ή και αντικρουόμενες οπτικές, ενώ το εικονογραφικό υλικό που τα συνοδεύει δίνει στον αναγνώστη τη δυνατότητα να μεταφερθεί στην ατμόσφαιρα εκείνης της εποχής. Αφετηρία της περιόδου αυτής ήταν η αποβίβαση των ελληνικών στρατευμάτων στη Σμύρνη, στις 2 Μαΐου 1919, μέσα σε κλίμα συγκίνησης και ενθουσιασμού του ελληνικού στοιχείου της πόλης. Η Καθημερινή δεν κυκλοφορούσε τότε – το πρώτο φύλλο της εκδόθηκε στις 15 Σεπτεμβρίου 1919∙ από τον Σεπτέμβριο του 1919 κι έπειτα, όμως, η εξέλιξη της εκστρατείας και η πολιτική διαπάλη γύρω από αυτήν βρίσκονταν στο επίκεντρό της – φυσικά, από τη σκοπιά του τότε εκδότη της Γ. Α. Βλάχου. Περίπου δέκα χρόνια αργότερα, ο Βλάχος –σε συνεργασία με τον Ν. Κ. Βέρρο και στο πλαίσιο σειράς άρθρων υπό τον γενικό τίτλο «Ιστορία 15 ετών»– θα «επιστρέψει» στον Μάιο του 1919, για να παρουσιάσει –αξιοποιώντας την αλληλογραφία του Βενιζέλου, εκθέσεις όπως αυτή του Κ. Νίδερ και άλλες πηγές– το πώς ελήφθη στο Συνέδριο Ειρήνης των Παρισίων η απόφαση για την είσοδο των ελληνικών δυνάμεων στη Σμύρνη, τις προετοιμασίες που την ακολούθησαν, καθώς και τα γεγονότα της πρώτης ημέρας κατά την οποία τα ελληνικά στρατεύματα αποβιβάστηκαν στη Σμύρνη.
Η απόφαση για την αποβίβαση του ελληνικού στρατού στη Σμύρνη
Και η Γαλλία και η Αγγλία κατ’ ουδένα λόγον ήθελον να ίδουν την Ιταλίαν εγκαθιστωμένην επί των παραλίων της Μ. Ασίας και παρά τας υφισταμένας συνθήκας και συμφωνίας προσεπάθουν όπως εξεύρουν πρόσχημα ακυρώσεως των προς το κράτος τούτο δοθεισών υποσχέσεων κατά την διάρκειαν του παγκοσμίου πολέμου. Η Ιταλία όμως δεν εφαίνετο διατεθειμένη να παραιτηθή των δικαιωμάτων της και κατά τον Μάρτιον του 1919 ενήργησεν απόβασιν εις Αττάλειαν. Ολίγον μετά την απόβασιν ταύτην, ο κ. Βενιζέλος, ευρισκόμενος εν Παρισίοις, έλαβε το ακόλουθον τηλεγράφημα, προερχόμενον εκ του αρχηγού του εις τα μικρασιατικά ύδατα ελληνικού στόλου.
Πόλεμο του 1911-1912. Από το L’Illustrazione Italiana, 16 Ιουνίου 1912 (Getty Images/Ideal Image).
Σμύρνη 12 (ν.η.) Απριλίου 1919
«Κατά τας μάλλον προσφάτους πληροφορίας, η απόβασις των ιταλικών στρατευμάτων εις Αττάλειαν εγένετο ως εξής.
»Την 12ην Μαρτίου προ της Ατταλείας ηγκυροβόλησε το ιταλικόν θωρηκτόν “Βασίλισσα Ελένη”, του οποίου ο κυβερνήτης προσεφέρθη να αναλάβη την προστασίαν της πόλεως, προφασισθείς προς τούτο τους κινδύνους ους η πόλις διέτρεχεν εκ της εκ των φυλακών αποδράσεως ληστών τινών και άλλων εγκληματιών. Ο Τούρκος διοικητής ηρνήθη να αποδεχθή την πρότασιν ως αδικαιολόγητον και απαράδεκτον ως εκ της φύσεώς της. Κατά την νύκτα της 15ης Μαρτίου εσημειώθη η έκρηξις δοχείου πυρίτιδος, ιταλικής προελεύσεως, ως κατόπιν εξηκριβώθη, και τοποθετηθέντος από σκοπού παρά την οικίαν τραπεζίτου τινός, του μόνου εν τη πόλει Ιταλού.
»Αμέσως εκ του ιταλικού θωρηκτού απεβιβάσθησαν 300 ναύται και κατέλαβον την πόλιν. Μετά πέντε ημέρας, οι ναύται ούτοι αντεκατεστάθησαν διά 300 Βερσαλλιέρων, προερχομένων εκ Ρόδου. Τεσσαράκοντα πρόκριτοι εκλήθησαν επί του θωρηκτού όπως υπογράψωσιν επί λευκού χάρτου, προωρισμένου, ως ελέχθη αυτοίς, να συμπληρωθή δι’ ευχαριστηρίων εκφράσεων προς τον κυβερνήτην του σκάφους διά τας “φροντίδας τας οποίας έλαβεν υπέρ της πόλεως”. Μετά την εν λευκώ υπογραφήν, ο χάρτης ούτος συνεπληρώθη δι’ αιτήσεως προς υπαγωγήν της πόλεως και της περιοχής της υπό ιταλικήν προστασίαν».
Δι’ επανειλημμένων ανακοινώσεων προς το Ανώτατον Συμβούλιον, ο κ. Βενιζέλος προσεπάθη να επιστήση την προσοχήν τούτου επί των εν Μ. Ασία ενεργειών της Ιταλίας και των εκ τούτων προερχομένων κινδύνων. Αι προσπάθειαί του όμως αύται εκίνησαν τας υποψίας της Αγγλίας και την 18ην (π.η.) Απριλίου τηλεγράφημα του υπουργείου των Εξωτερικών της Ελλάδος προς την εν Παρισίοις ελληνικήν Πρεσβείαν ανήγγελλεν ότι ο εν Αθήναις Άγγλος πρεσβευτής επληροφόρησε τον υπουργόν των Εξωτερικών περί των διαβημάτων εις τα οποία προέβη ο εν τη αγγλική πρωτευούση αντιπρόσωπος του κ. Βενιζέλου παρά τω βρετανικώ υπουργείω των Εξωτερικών προς τον σκοπόν όπως επιστήση την προσοχήν της αγγλικής Κυβερνήσεως επί των κινδύνων ους συνεπήγετο η εν Μ. Ασία ενέργεια των Ιταλών.
και ο πρόεδρος των ΗΠΑ Γούντροου Ουίλσον (AP Photo).
«Επειδή», έλεγεν το προς τον εν Παρισίοις Έλληνα πρεσβευτήν τηλεγράφημα τούτο του υπουργού των Εξωτερικών της Ελλάδος, «αι επίμονοι αύται ανακοινώσεις εγέννησαν την εντύπωσιν ότι αποσκοπούσι να προπαρασκευάσωσιν από ψυχολογικής απόψεως τα πνεύματα όπως αποδεχθώσιν ελληνικήν στρατιωτικήν δράσιν εν Μ. Ασία, ο πρεσβευτής της Αγγλίας εδήλωσεν ότι η Κυβέρνησίς του κρίνει ότι παρομοία δράσις δεν ενδείκνυται και επιθυμεί όπως η ελληνική Κυβέρνησις καταστή ενήμερος των αντιλήψεων τούτων της βρετανικής Κυβερνήσεως».
Αι αντιλήψεις αύται της αγγλικής Κυβερνήσεως διεβιβάσθησαν και προς τον κ. Βενιζέλον διά του εν Παρισίοις Άγγλου πρεσβευτού. Ήτο λοιπόν προφανές ότι η αγγλική Κυβέρνησις και ιδία το υπουργείον των Εξωτερικών κατ’ ουδένα λόγον επεθύμουν κατά την εποχήν εκείνην όπως παρασυρθούν εις περιπετείας ανά την Μ. Ασίαν, εδέησε δε να σημειωθούν σοβαρά και αλλεπάλληλα γεγονότα, διά να πεισθή προσωπικώς ο Άγγλος πρωθυπουργός όπως παράσχη εις τον κ. Βενιζέλον την άδειαν αποβάσεως ελληνικών στρατευμάτων εν Σμύρνη.
Το σπουδαιότερον εκ των γεγονότων τούτων ήτο η εκ του Ανωτάτου Συμβουλίου αποχώρησις της ιταλικής αντιπροσωπείας κατόπιν σοβαρών διαφωνιών, επελθουσών μεταξύ της ιταλικής Κυβερνήσεως και των άλλων Συμμάχων. Της απουσίας ταύτης των Ιταλών επωφεληθείς ο κ. Βενιζέλος επέτυχε να λάβη, εξ υφαρπαγής τρόπον τινά, την άδειαν της αποβάσεως, και την 6ην (ν.η.) Μαΐου 1919 ετηλεγράφει προς τον εν Κωνσταντινουπόλει Ύπατον Αρμοστήν της Ελλάδος:
Αριθ. τηλ. 2402
«Ευαρεστηθήτε να ανακοινώσητε εις τον Γάλλον αρχιστράτηγον ότι ειδοποιήθην σήμερον παρά των πρωθυπουργών Γαλλίας και Αγγλίας ως και του Προέδρου των Ηνωμένων Πολιτειών, ότι απεφασίσθη υπ’ αυτών να καταληφθή αμέσως η Σμύρνη υπό ελληνικού στρατού.
Ε. Βενιζέλος»
Ταυτοχρόνως η ελληνική Κυβέρνησις ειδοποιείτο περί του σημαντικωτάτου τούτου γεγονότος διά του εξής τηλεγραφήματος:
Αριθ. 4226
«Πάντα τα διαθέσιμα ατμόπλοια δέον να αποπλεύσωσιν όσον το δυνατόν ταχύτερον δι’ Ελευθεράς διά να παραλάβωσι την 1ην Μεραρχίαν ην θα μεταφέρωσιν εις Σμύρνην διά να καταλάβη την πόλιν ταύτην στρατιωτικώς. Πάντα ταύτα απεφασίσθησαν υπό των προέδρων Ουίλσωνος, Κλεμανσώ και Λόυδ Τζωρτζ.
»Η απόφασις αύτη ανεκοινώθη μοι υπό του τελευταίου τούτου στιγμάς τινάς προ της ενάρξεως της επισήμου συνεδριάσεως. Η κατάληψις επισπεύδεται καθ’ ότι οι Σύμμαχοι επληροφορήθησαν ότι οι Ιταλοί, οίτινες κατέλαβον ήδη την Μάκρην και την Μαρμάρισσαν, πρόκειται να καταλάβωσι και το Βουδρούμ. Αγγλικά πολεμικά θα συνοδεύσωσι τα μεταγωγικά μας. Η κατάληψις πρέπει να έχη τώρα χαρακτήρα στρατιωτικής μόνον καταλήψεως ασκούσης επί της υφισταμένης διοικητικής αρχής τον συνήθη εις τας περιστάσεις ταύτας έλεγχον.
Βενιζέλος»
Ενώ όμως το εν Θεσσαλονίκη γενικόν στρατηγείον του ελληνικού στρατού προέβαινεν εις πυρετώδεις προετοιμασίας, όπως συγκεντρώση και εφοδιάση τα απαιτούμενα διά την απόβασιν ταύτην στρατεύματα, η γαλλική Κυβέρνησις φαίνεται ότι από της εποχής εκείνης ήρχισε να μετανοή διά την προς την Ελλάδα δοθείσαν άδειαν αποβάσεως. Το ακόλουθον τηλεγράφημα του κ. Βενιζέλου μαρτυρεί το γεγονός:
Αριθ. 4400
Παρίσιοι 11 (ν.η.) Μαΐου
Αντιπρόεδρον Υπουργικού Συμβουλίου Αθήνας
«Απότομος μεταβολή επήλθε εις την κατάστασιν εξ αιτίας της πρωτοβουλίας του Κλεμανσώ, φοβηθέντος μήπως αι εν αγνοία της Ιταλίας ληφθείσαι αποφάσεις προκαλέσωσι σχίσμα μεταξύ των Συμμάχων κατά την ελάχιστα κατάλληλον διά παρόποιον πράγμα περίστασιν. Συνεπώς απεφασίσθη όπως απόπλους της 1ης Μεραρχίας διά Σμύρνην αναβληθή επί 48 ώρας διά να δοθή καιρός να συζητηθή μετά της Ιταλίας το γεγονός επί τη ελπίδι ότι θα επιτευχθή η συγκατάθεσίς της.
Βενιζέλος»
πλοία για τη Σμύρνη, επιχείρησε συνεννόηση με την Ιταλία, που είχε αποχωρήσει από τη Διάσκεψη της Ειρήνης (AP Photo).
Την επομένην 12 (ν.η.) Μαΐου ο κ. Βενιζέλος δι’ άλλου τηλεγραφήματός του ανήγγελλεν εις την ελληνικήν Κυβέρνησιν ότι, ως επληροφορήθη υπό του Ανωτάτου Συμβουλίου, ελήφθη απόφασις περί αμέσου απόπλου του αποβατικού σώματος διά Σμύρνην. Ας παρακολουθήσωμεν ήδη την έκθεσιν του στρατηγού κ. Νίδερ, διοικητού του Α΄ Σώματος Στρατού, εις το οποίον ανήκεν η διά Σμύρνην προοριζομένη Ι Μεραρχία:
«Περί την 6ην και 30′ ώραν της 27ης Απριλίου εφάνη τέλος εισερχόμενος εις τον λιμένα των Ελευθερών ο “Αδριατικός”, όστις επλεύρισε μετ’ ολίγον και πάραυτα ήρξατο η επιβίβασις περί την 9ην πρωινήν ώραν. Τούτον δε διεδέχθησαν αλληλοδιαδόχως τα ατμόπλοια “Συρία”, “Θεμιστοκλής”, “Πατρίς”, “Άρης”, “Καλουτάς”, “Ατρόμητος”, “Ελλήσποντος” κ.τ.λ., εφ’ ων επίσης εξηκολούθησεν η επιβίβασις.
»Την μεσημβρίαν της 28ης Απριλίου ειδοποιήθη τηλεφωνικώς ο διοικητής της Ι Μεραρχίας, συνταγματάρχης Ζαφειρίου, ότι ήτο απόλυτος ανάγκη μέχρι της πρωίας της 29ης Απριλίου ν’ αναχωρήση η μάχιμος Μεραρχία και ότι πάσα αναβολή ηδύνατο να έχη ολεθρίας συνεπείας διά τα εθνικά συμφέροντα.
»Το τηλεφώνημα εκείνο μετά της εις αυτό απαντήσεως του συνταγματάρχου Ζαφειρίου είχεν ως εξής:
»“Σταματήσατε εν ανάγκη πάσαν επιβίβασιν υγειονομικών σχηματισμών, συζυγαρχιών κ.λπ. Επιβιβάσατε εντός της σήμερον εργαζόμενοι και την νύκτα ευζωνικόν σύνταγμα και πυροβολαρχίαν βολής εκ Σταυρού. Αύριον μέχρι πρωίας ανάγκη αναχωρήση μάχιμος μεραρχία. Πάσα αναβολή δύναται να έχη ολεθρίας συνεπείας δι’ εθνικά συμφέροντα.
πλοία για τη Σμύρνη, επιχείρησε συνεννόηση με την Ιταλία, που είχε αποχωρήσει από τη Διάσκεψη της Ειρήνης (AP Photo).
»Οι σχηματισμοί και τα μεταγωγικά δύνανται ν’ ακολουθήσωσι μεθαύριον. Κανονίσατε σύνδεσμον εν Τηλεγραφείω και αναφέρατε πέρας επιβιβάσεων των τριών συνταγμάτων και πυροβολικού. Ασύρματον να μη χρησιμοποιήσητε. Επικαλεσθείτε πατριωτισμόν πληρωμάτων, δηλούντες ότι πρόκειται περί κατοχής υποδούλων μερών και αποκαταστάσεως ιδεωδών ελληνισμού”.
»Η απάντησις του συνταγματάρχου Ζαφειρίου εις το τηλεγράφημα τούτο του Γενικού Στρατηγείου είχεν ως εξής:
»“Δι’ επιβίβασιν χρησιμοποιώ διπλά σύγχρονα μέσα, πρώτον πλεύρισιν και δεύτερον φορτηγίδας. Επιδιώκω πρώτον φόρτωσιν μαχίμων τμημάτων. Τα μεταγωγικά θ’ αφίσω τελευταία ν’ ακολουθήσωσι μετ’ απόπλουν ομάδος. Τροφάς εξησφάλισα τριών ημερών. Ελπίζω επιτύχω εκτέλεσιν διαταγών σας. Θα καταβάλω υπεράνθρωπον προσπάθειαν και θα κατορθωθή όγκος ευζωνικού συντάγματος επιβιβασθή, “Πατρίδος” μη δυναμένης να πλευρίση. Επιβίβασίς του γενήσεται διά φορτηγίδων. Θέλω επιφέρη αναγκαίας μεταβολάς προς επίτευξιν επιβιβάσεως μαχίμων τμημάτων ευζωνικού μέχρι αύριον μεσημβρίας”».
Η σπουδή αύτη δεικνύει ότι και αυτός ο κ. Βενιζέλος δεν ανέμενε την απόφασιν του Ανωτάτου Συμβουλίου όπως επιτραπή η αποβίβασις ελληνικού στρατού εις Σμύρνην, η οποία, ως ερρήθη, υπήρξε μία των συνεπειών της εκ του Ανωτάτου Συμβουλίου αποχωρήσεως της Ιταλίας.
Η Καθημερινή, 18 Σεπτεμβρίου 1930
Οι προετοιμασίες για την αποβίβαση
Εκ των δημοσιευθεισών εις το χθεσινόν φύλλον πρώτων περικοπών της εκθέσεως του αντιστρατήγου κ. Νίδερ, διοικητού του Α’ Σώματος Στρατού εις το οποίον ανήκεν η μεραρχία η αποβιβασθείσα εις Σμύρνην, απεδείχθη ότι η άδεια αποβιβάσεως του ελληνικού στρατού εις Σμύρνην ουδόλως ανεμένετο υπό του κ. Βενιζέλου. Πράγματι, η άδεια αύτη εδόθη, ως είδομεν, υπό των Συμμάχων όχι εν τη επιθυμία αυτών όπως ικανοποιήσωσι τας δικαίας ελληνικάς αξιώσεις, αλλά διά να ματαιώσωσι τα σχέδια της Ιταλίας και να μη πραγματοποιήσωσι τας προς αυτήν δοθείσας υποσχέσεις. Εν άλλαις λέξεσι, η δοθείσα άδεια υπήρξε συνέπεια ή μάλλον μία εκ των εκδηλώσεων της ανειλικρινούς πολιτικής την οποίαν έκαστος των Συμμάχων μετήρχετο εις βάρος τού κατά τον παγκόσμιον πόλεμον συνεργάτου του.
Η απροόπτως δοθείσα άδεια αύτη, υπήρξεν αιτία όχι μόνον της εσπευσμένης και άνευ της δεούσης προπαρασκευής αναχωρήσεως της 1ης Μεραρχίας, αλλά και της αμελετήτου αποβάσεως και των αμέσως μετά ταύτην επακολουθησάντων γεγονότων, τα οποία παρέσχον αφορμήν εις τους Συμμάχους, μηδ’ αυτών των Γάλλων και των Άγγλων εξαιρουμένων, να προσάψωσι βαρυτάτας κατηγορίας κατά των ελληνικών όπλων.
Ας παρακολουθήσωμεν όμως την εν πλείστοις αποκαλυπτικήν έκθεσιν του αντιστρατήγου κ. Νίδερ:
«Κανονισθέντων ούτω τελευταίων τινών ζητημάτων, η Ι Μεραρχία είχε πλήρως επιβιβασθή. Εν τούτω τω μεταξύ κατέπλευσεν εις τον λιμένα των Ελευθερών με πρόσκοπον το αντιτορπιλλικόν “Σφενδόνη” στολίσκος ελληνικών αντιτορπιλλικών προερχομένων εκ Μούδρου και διατελών υπό τας διαταγάς Άγγλου αρχηγού τεσσάρων αγγλικών ανιχνευτικών.
»Μετά διαφόρους συνεννοήσεις απεφασίσθη ο απόπλους της νηοπομπής το απόγευμα της ιδίας ημέρας 30 Απριλίου (π.η.). Προ του απόπλου, γενομένης συνεννοήσεως μεταξύ του αρχαιοτέρου των Ελλήνων κυβερνητών πλωτάρχου Αφθονίδου και του αρχηγού του αγγλικού στολίσκου, απεφασίσθησαν τα εξής: Τα μεταγωγικά θα πλέωσιν εν γραμμή παραγωγής. Δεξιά και αριστερά των μεταγωγικών θα ταχθώσιν ανά 3 εκ των ελληνικών αντιτορπιλλικών. Οδηγός του πλου θα είναι το ανιχνευτικόν «Λέων». Μετά τούτο ο αρχηγός του αγγλικού στολίσκου διεβίβασε διά στόματος του κ. Αφθονίδου τα κάτωθι:
»“Εγώ θα πλέω μετά των 4 ανιχνευτικών 4 μίλλια έμπροσθεν της νηοπομπής, ανιχνεύων τον ορίζοντα, εν η δε περιπτώσει συναντήσω τον ιταλικόν στόλον θα τον ειδοποιήσω διά σήματος ότι τα πλοία ευρίσκονται υπό την προστασίαν της Μεγάλης Βρετανίας”.
Την 19ην ώραν της 30ής Απριλίου 1919 άπαντα τα πλοία απέπλευσαν του λιμένος των Ελευθερών με τας ευχάς σύμπαντος του Ελληνισμού, ενώ ο δι’ αυτών μεταφερόμενος ελληνικός στρατός εξέσπα εις ουρανομήκεις ενθουσιώδεις ζητωκραυγάς, ψάλλων συγχρόνως τον εθνικόν μας ύμνον.
»Η νηοπομπή (1) κατά διαταγήν του Άγγλου ναυάρχου, πριν ή πλεύση εις Σμύρνην, ηγκυροβόλησεν εις τον όρμον της Γέρας της Μυτιλήνης και τούτο όπως εν τω μεταξύ ετοιμασθώσιν εν Σμύρνη τα μέσα της αποβάσεως του ελληνικού στρατού. Τα πλοία έδει να αναχωρήσωσιν εκ Γέρας την 2αν ώραν της 2ας Μαΐου.
»Ο συνταγματάρχης Ζαφειρίου, επωφελούμενος της επιβραδύνσεως ταύτης, επέβη του αντιτορπιλλικού “Λέων” και αφιχθείς εις Σμύρνην παρέμεινεν εκεί επί του θωρηκτού “Αβέρωφ” επί δύο περίπου ώρας, συνεννοηθείς μετά του πλοιάρχου Μαυρουδή και του Άγγλου ναυάρχου Κάλπορθ, διοικητού του αγγλικού στόλου της Μεσογείου. Επιστρέψας διένειμε προφορικώς τους αντικειμενικούς σκοπούς των συνταγμάτων του πεζικού ως εξής:
»α) Περίσχεσις της πόλεως πλήρης, επί τω σκοπώ όπως διά της περισχέσεως ταύτης, γινομένης ως οίον τε τάχιον, κατασταλή πάσα ιδέα αντιστάσεως, και
»β) Διαχωρισμός της τουρκικής από της ελληνικής συνοικίας, επί τω σκοπώ της παρεμποδίσεως πάσης εν τω εσωτερικώ της πόλεως δυναμένης να συμβή συγκρούσεως των ετεροφύλων στοιχείων.
»Ωρίσθη επομένως εις μεν το σύνταγμα ευζώνων (αντισυνταγματάρχης Σταυριανόπουλος) αντικειμενικός σκοπός η περίσχεσις της πόλεως επί της νοτιοδυτικής εξωτερικής παρυφής αυτής, ήτοι από της θέσεως Καραντίνα, διά της περιβαλλούσης την πόλιν από της πλευράς ταύτης γυμνής λοφοσειράς μέχρι του φρουρίου Πάγος.
»Διά το 5ον σύνταγμα πεζικού (αντισυνταγματάρχης Τσάκαλος) διετάχθη περίσχεσις από της Β και ΒΑ παρυφής της πόλεως, ήτοι από της Πούντας διά της σιδηροδρομικής γραμμής Αϊδινίου μέχρι του φρουρίου Πάγος.
»Διά δε το 4ον σύνταγμα (αντισυνταγματάρχης Σχινάς) ο διαχωρισμός της τουρκικής από της ελληνικής συνοικίας, κατά μήκος οδών υποδειχθεισών επί του χάρτου και υπό την οδηγίαν ειδικών οδηγών, εντοπίων, επιφορτισμένων να οδηγήσωσι το σύνταγμα διά των οδών τούτων.
»Συγχρόνως ο συνταγματάρχης Ζαφειρίου εγνώριζε τοις υπ’ αυτόν ότι ο εν Σμύρνη υπάρχων τουρκικός στρατός, εκ 3.000 περίπου ανδρών, είχε διαταχθή όπως την πρωίαν της 2ας Μαΐου περιορισθή εις τους στρατώνας του, συνέτασσε δε εγγράφως την υπ’ αριθμόν 55/1 διαταγήν επιχειρήσεων της μεραρχίας, ην άμα τη επανόδω του διένειμεν εις τους διοικητάς.
»Κανονισθέντων δε όλων των σημείων εφ’ ων έδει να στηριχθή η μέλλουσα να λάβη χώραν αποβίβασις, άπας ο στόλος απέπλευσεν εκ νέου εκ Γέρας, κατά την ορισθείσαν 2αν ώραν της 2ας Μαΐου, κατευθυνόμενος εις Σμύρνην».
Χάριν της ιστορίας και εις ένδειξιν τιμής προς το Εμπορικόν Ελληνικόν Ναυτικόν, το τόσας ανεκτιμήτους προσενεγκόν υπηρεσίας προς την πατρίδα, παραθέτομεν τα ονόματα των σκαφών εφ’ ων επεβιβάσθη η διά Σμύρνην προοριζομένη 1η Μεραρχία:
«Συρία». (Διοίκησις Μεραρχίας, 1 κλιμάκιον), 6 λόχοι 4ου Πεζ. Συντάγματος (43 αξιωματικοί, 1.241 οπλίται, άνευ κτηνών).
«Θεμιστοκλής». Ολόκληρον το 5ον Πεζ. Σύνταγμα.
«Πατρίς». Εξ λόχοι πεζικού, εις λόχος πολυβόλων, Μ. Σώματος, Επιτελείον Συντάγματος 1/38 Ευζώνων.
«Αδριατικός» και «Καλουτάς». Δύο λόχοι πεζικού, εις λόχος πολυβόλων 4ου Πεζ. Συντάγματος (20 αξιωματικοί, 604 οπλίται και 81 κτήνη).
«Ατρόμητος» και «Αντιγόνη». Δύο λόχοι πεζικού, εις λόχος πολυβόλων 1/38 ευζώνων, 4ον πεζικόν (6 αξιωματικοί, 334 οπλίται και 56 κτήνη). Ημιλαρχία, 4 αξιωματικοί, 76 οπλίται, 77 κτήνη. ΙΙ ορεινόν χειρουργείον, 4 αξιωματικοί, 35 οπλίται, Ι ορ. χειρουργείον, 5 αξιωματικοί, 40 οπλίται.
«Αθηνά», «Ρέπουλης» και «Ελπιδοφόρος». Υπόλοιπον 4ου Πεζ. Συντάγματος, 1 αξιωματικός, 89 οπλίται και 47 κτήνη.
«Άρης» και «Έλδα». Εις αξιωματικός, 186 οπλίται, 128 κτήνη, Επιμελιτεία Μεραρχίας, Ιβ΄ Μοίρα ορειβατικού πυροβολικού πλην δύο στοιχείων και Μ. Σώματος.
«Ξενούλα», «Ελλήσποντος» και «Αργολίς». Διλοχία Μηχανικού, εις λόχος πεζικού, εις λόχος πολυβόλων. Μία μοίρα Ορειβ. Πυροβολικού (5 αξιωματικοί, 206 οπλίται, 154 κτήνη).
«Δελφίν». Ια΄ Μοίρα Ορειβ. Πυροβολικού (5 αξιωματικοί, 344 οπλίται, 154 κτήνη).
«Κανελλόπουλος». 4ον Σύνταγμα πεζικού, 9 αξιωματικοί, 344 οπλίται και 21 κτήνη.
«Ουράνα». Υποληφθέντα τμήματα μεραρχίας και ιδία μεταγωγικά.
Η Καθημερινή, 19 Σεπτεμβρίου 1930
2 Μαΐου 1919: Αποβίβαση και πρώτες συγκρούσεις
Συνεχίζει η έκθεσις του αντιστρατήγου κ. Νίδερ: «Την 7.30 ακριβώς ώραν της 2ας Μαΐου 1919 τα ελληνικά στρατεύματα κατέπλεον εις τον λιμένα της Σμύρνης και η αποβίβασις ήρξατο αμέσως, περί ώραν δε 8 και 40΄ το πλείστον μέρος του 4ου συντάγματος (αντ/χης Σχινάς) είχεν ήδη αποβιβασθή και ήρξατο κινούμενον προς τον αντικειμενικόν σκοπόν, ως επίσης και το πλείστον μέρος του 5ου συντάγματος (αντ/χης Τσάκαλος).
»Τέλος, προπορευομένης της σημαίας του, εκινείτο το ευζωνικόν σύνταγμα.
»Περί ώραν 10ην ανηγγέλλετο η αποβίβασις των πυροβολαρχιών βολής της μοίρας ορ. Πυροβολικού. Ο συνταγματάρχης Ζαφειρίου εξήλθε τότε επί της ξηράς και μετέβη εις Πούνταν μετά του πλοιάρχου Μαυρουδή, μεταβάντος την στιγμήν εκείνην επί του “Λέοντος”, όπως δώσει διαταγάς περί του μέρους εις ο έδει να κατευθυνθώσιν αύται, ήτοι εις το επικρατούν επί της πόλεως Σμύρνης φρούριον Πάγος.
»Κατά την συνάντησιν ταύτην μετά του πλοιάρχου Μαυρουδή, ο συνταγματάρχς Ζαφειρίου επληροφορήθη ότι ούτος, προβλέπων κατά τους ισχυρισμούς του αντίστασιν εις Καραντίναν, είχεν διατάξει τον πλοίαρχον του “Ατρομήτου” να μεθορμισθή εκ Καραντίνας εις αποβάθραν “Και” από της 8ης πρωινής ώρας. Εκπλαγείς ο συνταγματάρχης Ζαφειρίου διά την αυτόβουλον ταύτην απόφασιν του πλοιάρχου Μαυρουδή, είπεν αυτώ ότι τοιούτόν τι δεν έπρεπε να έχη διαταχθή εν αγνοία του, καθόσον ούτως ημποδίζετο η εκτέλεσις των διαταγών του, η δε απόβασις εις Καραντίναν και η περίσχεσις από του μέρους εκείνου της πόλεως ευθύς από της πρωίας, ήτοι εκ των ως ουκ άνευ. Ότι επροτίμα βιαίαν τινά απόβασιν εις Καραντίναν, ήτις θα απεμάκρυνε πάντα κίνδυνον αντιστάσεως εν τη πόλει, εάν πράγματι είχεν οργανωθή αντίστασις, και ότι η υποχώρησις του “Ατρομήτου” προ της ιδέας της αντιστάσεως ήθελε φέρει εξύψωσιν του φρονήματος και του φανατισμού των Τούρκων.
»Πλην το γεγονός ήτο τετελεσμένον πλέον και επανήρχετο επί του “Λέοντος” ο συνταγματάρχης Ζαφειρίου περί ώραν 10ην και 30΄, οπότε ήκουσεν αραιούς τινάς πυροβολισμούς, προερχομένους εκ της διευθύνσεως του τελωνείου, και δη τους πλείστους εξ αυτών από των παραθύρων τής έναντι του τελεωνείου σειράς παραλιακών οικιών και ξενοδοχείων, τους οποίους απέδωκεν εις πυροβολισμούς χαράς εκ μέρους των πολιτών, απέστειλε δε πάραυτα αξιωματικόν του επιτελείου του, τον ταγματάρχην Πλατήν Κ., όπως πληροφορηθή περί αυτών και λάβη τα ενδεικνυόμενα μέτρα προς κατάπαυσιν των πυροβολισμών.
»Μετ’ ολίγον επληροφορείτο ότι σπουδαία συμπλοκή είχε λάβει χώραν εις τον πέριξ του διοικητηρίου τουρκικόν μαχαλάν, καθ’ ην στιγμήν τάγμα ευζώνων διήρχετο εκείθεν όπως καταλάβη τον αντικειμενικόν αυτού σκοπόν, ήτοι την λοφοσειράν Καραντίνα-Πάγος.
»Ως εξηκριβώθη βραδύτερον εκ των λαβουσών χώραν ανακρίσεων, τα γεγονότα εκείνα είχον λάβει χώρα ως εξής.
»Μόλις ο συνταγματάρχης Σταυριανόπουλος (91/38 σύνταγμα ευζώνων) απεβίβασε τα δύο αυτού τάγματα εις την αποβάθραν και είδε το επί του “Ατρομήτου” 3ον αυτού τάγμα μεθορμιζόμενον εις την “Προκυμαίαν”, διέθεσεν έτερον τμήμα του συντάγματός του προς κατάληψιν του δεξιού τμήματος του αντικειμενικού του σκοπού. Ο παριστάμενος κατά την στιγμήν εκείνην αξιωματικός του Β. Ναυτικού Λιάτης, αδελφός του πρώην προξένου εν Σμύρνη, ωρισμένος ως οδηγός του 4ου συντάγματος (Σχινά), υπέδειξεν εις τον αντισυνταγματάρχην Σταυριανόπουλον ότι ώφειλε ν’ ακολουθήση το δρομολόγιον του 4ου συντάγματος. Το δρομολόγιον όμως τούτο είχεν άλλην κατεύθυνσιν εκείνης ην ώφειλον ν’ ακολουθήσωσι τα τμήματα Σταυριανοπούλου, διό και ούτως δεν συνεμορφώθη προς την υπόδειξιν ταύτην, αλλ’ εβάδισε διά της προς Καραντίναν παραλιακής οδού, διερχομένης διά της πλατείας του διοικητηρίου, προ των στρατώνων και διά τμήματος τουρκικής συνοικίας.
»Η φάλαγξ των ευζώνων αύτη, αποτελουμένη εκ δύο ταγμάτων και περιστοιχιζομένη υπό πολλού κόσμου, όστις εκείθεν του τελωνείου δεν είχεν εκκαθαρισθή υπό των ναυτικών αγημάτων, εισήρχετο, διελθούσα την πλατείαν του διοικητηρίου, εις την οδόν Καραντίνας, ότε εδέχθη πυροβολισμούς από του αρχηγείου της χωροφυλακής, από των φυλακών, από των οικιών της τουρκικής συνοικίας, από των παραθύρων ενός τουρκικού ξενοδοχείου, από των στρατώνων, από του διοικητηρίου, από το σχολείον χωροφυλακής και από των εν τω λιμένι πλοιαρίων, καθώς και από του τουρκικού πληθυσμού του συνηθροισμένου εις τας παρόδους. Πάραυτα έπεσαν 10 εύζωνοι, ων δύο νεκροί. Το επί κεφαλής τάγμα των ευζώνων πάραυτα ανεπτύχθη και βάδισεν εναντίον των πυροβολούντων από τουρκικού χαρακώματος επί της λοφοσειράς ην επρόκειτο να καταλάβη, συνέτριψε την αντίστασίν των και συνέλαβε το πλείστον των πυροβολησάντων, καθώς και πολλά άτομα ευρισκόμενα μεταξύ αυτών, τους οποίους πάντας απέστειλε να κρατηθώσιν επί του ατμοπλοίου “Πατρίς”. Μέρος των πυροβολησάντων διέφυγαν διά Καραντίνας, μεταξύ δ’ αυτών και δισχίλιοι στρατιώται εκ της όλης περιορισμένης δυνάμεως του τουρκικού στρατού, ανερχομένης εις 3.000, εξ ων υπελήφθησαν κρατηθέντες υπό περιορισμόν μόνον περί τους 1.000 οπλίται.
»Η συμπλοκή αύτη, κυρία ούσα, δεν διήρκεσεν πλέον των 20 λεπτών της ώρας. Τάγμα δε του 4ου συντάγματος, όπερ ευρίσκετο την στιγμήν εκείνην όπισθεν του ευζωνικού, ελιχθέν από της τουρκικής συνοικίας, συνετέλεσεν εις την κατάπαυσιν της αντιστάσεως.
»Εκ των ενόπλων Τούρκων αλλοι μεν διέφυγον ένοπλοι διά Καραντίνας, άλλοι δε απεκρύβησαν μετά των όπλων των εντός της τουρκικής συνοικίας.
»Το πλήθος, όπερ κατά την στιγμήν της συμπλοκής εστράφη προς τα οπίσω, επλημμύρισε την παραλίαν από του διοικητηρίου μέχρι του τελωνείου. Μεταξύ του πλήθους τούτου των ενθουσιώντων Ελλήνων είχον παρεισδύσει και πολλοί Τούρκοι μεταμφιεσμένοι εις Ευρωπαίους, οι οποίοι, ωπλισμένοι διά μαχαιρών και περιστρόφων, εφόνευσαν κρυφά εν τω πλήθει πολλούς Έλληνας. Το γεγονός αντελήφθη ιδίοις όμμασιν ο αντισυνταγματάρχης Σταυριανόπουλος. Συγχρόνως με τας σκηνάς ταύτας, πολλοί πυροβολισμοί ηκούοντο από των παραθύρων των παραλιακών οικιών.
»Ως φαίνεται, επήλθε συμπλοκή μεταξύ τμημάτων στρατού και του περί το τελωνείον πλήθους, ως εκ των δολοφονικών επιθέσεων των μετημφιεσμένων Τούρκων και των πυροβολισμών από των παραθύρων, ως εκ τούτου δ’ επήλθεν αταξία κατά την οποίαν ατομικαί συγκρούσεις εις διάφορα σημεία ελάμβανον χώραν μεταξύ Ελλήνων πολιτών ή και στρατιωτών αφ’ ενός και Τούρκων μετημφιεσμένων αφ’ ετέρου. Κατά τας ατομικάς ταύτας συγκρούσεις αρκετοί φόνοι εγένοντο Ελλήνων και Τούρκων πολιτών, ων τινές ως εκ του συνωστισμού έπεσαν εις την θάλασσαν και επνίγησαν.
»Κατά την στιγμήν ταύτην διέβαινε και φάλαγξ αιχμαλώτων, αιχμαλωτισθέντων παρά το Κονάκιον και τους στρατώνας, οπόθεν η κυρία ένοπλος σύγκρουσις. Αι ατομικαί επί της παραλιακής οδού συγκρούσεις, αι προερχόμεναι εκ των δολοφονικών επιθέσεων των Τούρκων των αναμεμιγμένων μετά του ελληνικού πλήθους, έδωκαν την εντύπωσιν εις αξιωματικούς των συμμαχικών σκαφών, οίτινες εθεώντο των σκηνών τούτων από των πλοίων των, ότι επρόκειτο περί επιθέσεως εναντίον των οδηγουμένων αιχμαλώτων, οίτινες, περιστοιχούμενοι υπό των στρατιωτών, ήσαν εν ασφαλεία και ωδηγήθησαν σώοι και ασφαλείς επί του ατμοπολοίου “Πατρίς”. Οι μεταξύ τούτων ευρισκόμενοι τραυματισμένοι είχον τραυματισθή ήδη κατά την παρά το Κονάκιον και τους στρατώνας κυρίαν συμπλοκήν, ως λαβόντες ενόπλως μέρος εις αυτήν, και ως τοιούτοι είχον συλληφθή.
»Εν τω μεταξύ, επειδή το 1/38 ευζώνων ως εκ της συγκρούσεως εβράδυνε να καταλάβη τον αντικειμενικόν σκοπόν του, το δε 5ον σύνταγμα είχεν αναφέρει ότι δεν είχεν ακόμη συνδεθή μετά του ευζωνικού επί του φρουρίου Πάγος, διετάχθη τα 5ον τούτο σύνταγμα να επεκτείνη την γραμμήν περισχέσεως αυτού και νοτιοδυτικώτερον του φρουρίου, μέχρι συνδέσμου του μετά του ευζωνικού. Όσον αφορά τας συλλήψεις, εξακολουθεί ο αντιστράτηγος Νίδερ εν τη εκθέσει του, αύται έλαβον χώραν επί του τόπου της συμπλοκής παρά του 1/38 Συν/τος Ευζώνων ως εξής: Μόλις σημείον τι ενόπλου αντιστάσεως κατελαμβάνετο, πάντες οι πλησίον αυτού ευρισκόμενοι ή φεύγοντες συνελλαμβάνοντο ως πυροβολούντες ή πυροβολήσαντες μεν αλλ’ απορρίψαντες τα όπλα των ή ως παριστάμενοι και ενισχύοντες την συμπλοκήν. Ούτως εν τω Κονακίω όπερ υπήρξεν εν των ισχυρωτέρων κέντρων αντιστάσεως, συνελήφθησαν πάντες οι εν αυτώ ευρισκόμενοι, μετ’ αυτών δε και ο Βαλής Σμύρνης. Ήτο πράγματι αδύνατον εις τους αξιωματικούς και οπλίτας του Ευζωνικού τους ενεργήσαατας την κατά του κέντρου αντιστάσεως επίθεσιν να διακρίνωσιν εν τω Διοικητηρίω ποίος ήτο ο Βαλής ή έτερον προσωπικόν αυτού, καθόσον δεν εγνώριζον ούτε καν ότι τούτο ήτο το Διοικητήριον και ότι εντός αυτού έμενεν ο Βαλής, αλλ’ ούτε και να εννοήσωσι την τουρκικήν γλώσσαν εις την οποίαν πιθανώς ο Βαλής να καθίστα γνωστήν την ταυτότητά του, ούτε δε και να εξακριβώσωσιν αν ο Βαλής διέταξε την ένοπλον αντίστασιν ή έλαβε μέρος εις αυτήν. Το γεγονός είναι ότι εκ του Διοικητηρίου ενεφανίσθη ισχυρά ένοπλος αντίστασις και ότι οι πάντες οι εν αυτώ ευρεθέντες κατά την στιγμήν της εισόδου των τμημάτων του στρατού συνελήφθησαν. Εβεβαιώθη επίσης εκ των ανακρίσεων ότι την 6ην ώραν προ του κατάπλου των μεταγωγικών εγένετο διανομή όπλων εκ των αποθηκών οπλισμού των Τουρκικών στρατώνων. Ταύτα εγένοντο αναφανδόν εν τη παραλία, ουδείς δε ποτέ έλαβε μέτρον τι κατ’ αυτών, ούτε τα Ελληνικά ούτε τα Συμμαχικά πολεμικά άτινα εναυλόχουν εν τω λιμένι. Περί της διανομής των όπλων ωμολόγησε και ο ταγματάρχης του Επιτελείου του 17ου Σώματος Τουρκικού Στρατού Κεμάλ Βέης, αλλ’ εκθέτει τα πράγματα κατά τρόπον διάφορον και συμφέροντα εις τους Τούρκους παριστών την διανομήν ως διαρπαγήν υπό του Τουρκικού όχλου, εμποδιζομένην δήθεν υπό του Τουρκικού Στρατού.
»Ολίγον μετά την 12ην ώραν της 3/16 Μαΐου 1919 παρουσιάσθη επί του “Λέοντος” ο Βαλής Σμύρνης, συνοδευόμενος υπό του υιού του και υφ’ ενός Τούρκου πλωτάρχου, Λιμενάρχου του λιμένος και οργανωτού της από των πλοιαρίων δολοφονικής επιθέσεως των Τούρκων κατά του Στρατού και των Ελλήνων πολιτών.
»Τον Βαλήν μετά του υιού του υπεδέχθη ευμενέστατα ο Συνταγματάρχης Ζαφειρίου, ουχί όμως και τον ρηθέντα πλωτάρχην, περί ου είχε πληροφορηθή προ ολίγων στιγμών ότι είχεν οργανώσει την περιγραφείσαν ήδη δολοφονικήν απόπειραν.
»Ο Βαλής μετά τας πρώτας φράσεις, γνωρίζων την Γαλλικήν, ήρξατο ν’ απευθύνη παράπονα σχετικώς με την σύλληψίν του. Τα παράπονα ταύτα μετά συμπαθείας ήκουεν ο συνταγματάρχης Ζαφειρίου και εδικαιολόγει αυτώ το γεγονός ως προερχόμενον εξ αγνοίας των στρατιωτών. Εν τούτοις, ο συνταγματάρχης Ζαφειρίου παρετήρησεν ότι, εφ’ όσον μετά πράου ύφους έδιδεν εις αυτόν τας εξηγήσεις ταύτας, ούτος επί μάλλον και μάλλον καθίστα τον τόνον των εκφράσεών του δριμύτερον, κατέληξε δε εις το να απευθύνη σφοδράς και δριμείας παρατηρήσεις.
»Τότε ο συνταγματάρχης Ζαφειρίου, έχων υπόψη του τας διαταγάς του κ. Προέδρου περί διατηρήσεως των Πολιτικών και Θρησκευτικών αρχών, αν και ο Βαλής εφαίνετο γνωρίζων, έκρινε σκόπιμον να τω υποδείξει το καθήκον του, λαβών δε σοβαρόν ύφος τω είπεν ότι ήκουσεν ό,τι είχε να τω είπη και ότι ήτο περιττόν να τα επαναλαμβάνη και μάλιστα διά τοιούτου ύφους».
Τα επακολουθήσαντα την απόβασιν γεγονότα έσχον κολοσσιαίαν απήχησιν επί της κοινής ευρωπαϊκής γνώμης καθ’ ότι εγένετο αντικείμενον εκμεταλλεύσεως εκ μέρους του συμμαχικού τύπου, όντος κατά μεγάλην πλειοψηφίαν φιλοτούρκου. Τόση δε ήτο η εκμετάλλευσις των γεγονότων τούτων και η εκ ταύτης δημιουργηθείσα εντύπωσις, ώστε ο κ. Βενιζέλος, αντιληφθείς την κατά της Ελλάδος δημιουργηθείσαν δυσμενή ατμόσφαιρα, ηναγκάσθη να ζητήση την σύστασιν διεθνούς επιτροπής προς εξακρίβωσιν των ευθυνών. Η αίτησις αύτη του προέδρου της ελληνικής κυβερνήσεως εγένετο αποδεκτή και η επιτροπή απετελέσθη εκ των στρατηγών Μπινού αντιπροσώπου της Γαλλίας, Χάαρ αντιπροσώπου της Αγγλίας, Νταλ’ Όλιο αντιπροσώπου της Ιταλίας και του ναυάρχου Μπρίστολ, αντιπροσώπου των Ηνωμένων Πολιτειών. Η επιτροπή αύτη ενεργήσασα επιτοπίους ανακρίσεις συνέταξε την ελάχιστα τιμητικήν διά την Ελλάδα και τον ελληνικόν στρατόν έκθεσιν, καταδεικνύουσαν ότι ευθύς από των πρώτων ημερών της αποβάσεως των ελληνικών στρατευμάτων εν Σμύρνη αι Δυνάμεις της Συνεννοήσεως δεν ηυνόησαν την ελληνικήν υπόθεσιν.
Η Καθημερινή, 20-21 Σεπτεμβρίου 1930
