Στις 19 Φεβρουαρίου 1962, ο Γεώργιος Παπανικολάου άφηνε την τελευταία του πνοή στο Μαϊάμι, σε ηλικία 78 ετών (1883-1962). Λίγο αργότερα, ο πρόεδρος της Αμερικανικής Αντικαρκινικής Εταιρείας, Τόμας, «εξήρε την επιστημονικήν αξίαν του Παπανικολάου και “την συμβολήν του εις τας προσπαθείας ελέγχου του καρκίνου, η οποία καθιστά τώρα δυνατήν την ουσιαστικήν εξάλειψιν του καρκίνου της μήτρας εκ του καταλόγου των θανατηφόρων μορφών της επαράτου νόσου» (Η Καθημερινή, 20/2/1962). Και συμπλήρωνε: «Ο Γεώργιος Παπανικολάου κέρδισε την αθανασίαν και την αιωνίαν ευγνωμοσύνην της ανθρωπότητος και το όνομά του θ’ αντέξει στον χρόνο, όπως αυτό του Λίστερ, του Τζέννερ, του Κωχ, του Παστέρ και των άλλων αθανάτων της Ιατρικής όλων των εποχών».
Καθ’ όλη τη δεκαετία που προηγήθηκε, η Καθημερινή παρουσίασε την προσωπικότητα και το έργο του Έλληνα ερευνητή. Ξεχωρίζουν δύο κείμενα του καθηγητή Μαιευτικής και Γυναικολογίας του Πανεπιστημίου Αθηνών Νικολάου Λούρου· στο δεύτερο, που αναφέρεται σε μια συνάντησή τους τον Οκτώβριο του 1961, λίγο πριν ο Παπανικολάου μετακομίσει στο Μαϊάμι, αναρωτιόταν: «Θα τον ξανάβλεπα άραγε τον ανήσυχο ερευνητή, που 78 ετών αποφάσιζε να μιμηθεί τα νεανικά του χρόνια;». Το έργο και τη ζωή του Παπανικολάου περιέγραψαν στην εφημερίδα επίσης οι Ν. Μ. Κέπετζης και Β. Α. Σπανόπουλος: γιατρός ο πρώτος, δημοσίευσε το κείμενό του τον Αύγουστο του 1957, μία ημέρα πριν από την άφιξη του Παπανικολάου στην Ελλάδα· δημοσιογράφος ο δεύτερος, συνάντησε τον Παπανικολάου στο εργαστήριό του στις ΗΠΑ.
Στην εισαγωγή της έκδοσης, ένας σύγχρονος γιατρός – κυτταρολόγος, ο Αρ. Γ. ∆ιαμαντής, καταθέτει την άποψή του για τη διαχρονική σημασία του έργου του Παπανικολάου και το πρότυπο γιατρού που αντιπροσωπεύει.
Πρότυπο ιπποκρατικού γιατρού
Στον μακρύ κατάλογο των διάσημων γιατρών, οι οποίοι σημάδεψαν τον αιώνα που πέρασε, ξεχωρίζει το όνομα του Γεωργίου Ν. Παπανικολάου, το ερευνητικό και ανθρωπιστικό έργο του οποίου δικαίως τον κατατάσσει στο πάνθεον των αθανάτων, που συνέβαλαν στην εξέλιξη της ιατρικής επιστήμης και έχουν καταχωριστεί με χρυσά γράμματα στις δέλτους της παγκόσμιας ιστορίας της Ιατρικής και της ανθρωπότητας. Του κορυφαίου και, ίσως, του πιο σημαντικού Έλληνα ερευνητή γιατρού, που με το πολυσήμαντο επιστημονικό του έργο σφράγισε έναν νέο κλάδο της Ιατρικής, τον κλάδο της Αποφολιδωτικής Κυτταρολογίας, και θεμελίωσε μια νέα ιατρική ειδικότητα, την Κλινική Κυτταρολογία, απόλυτα ταυτισμένη με την πρόληψη και τη διάγνωση του καρκίνου. Του ανθρώπου με την παγκόσμια ακτινοβολία, που με το τιτάνιο έργο του «χάρισε ζωή στις γυναίκες ολόκληρου του κόσμου», σώζοντάς τες από τον καρκίνο του τραχήλου της μήτρας, όπως είναι χαρακτηριστικά γραμμένο στην αναμνηστική μαρμάρινη πλάκα του Ινστιτούτου Έρευνας Καρκίνου Παπανικολάου στο Μαϊάμι των ΗΠΑ, που ονομάστηκε έτσι προς τιμήν του.
Καίτοι ο Παπανικολάου προτάθηκε πέντε φορές για το βραβείο Νομπέλ, εντούτοις δεν το κέρδισε ποτέ! Σύμφωνα με τη μαθήτριά του Irena Koprowska (1917-2012), η πιθανότερη αιτία της μη απονομής θεωρείται το γεγονός ότι το έργο του μεγάλου ερευνητή δεν μπόρεσε να αξιολογηθεί σωστά από τους συγχρόνους του, γιατί υπήρξε πολύ καινοτόμο και πρωτοποριακό για την εποχή του. Το ερευνητικό και συγγραφικό έργο του, που κοσμεί την παγκόσμια αλλά και την ελληνική βιβλιογραφία με πλήθος αναφορών ακόμη και σήμερα, 60 χρόνια μετά τον θάνατό του, αποτελούν αδιάψευστο μάρτυρα της δημιουργικής του προσφοράς.
Ο χαλκέντερος και ρηξικέλευθος ερευνητής γιατρός υπήρξε αδιαμφισβήτητα πρωτοπόρος, όχι μόνο γιατί πίστεψε και εργάστηκε σκληρά σε όλη του τη ζωή πάνω στην ιδέα ότι τα κύτταρα που αποφολιδώνονται αποτελούν φορείς χρησιμότατων πληροφοριών για την έγκαιρη διάγνωση των κακοηθειών, αλλά και γιατί ανέπτυξε τη μέθοδο με την οποία μετουσίωσε τη σύλληψη αυτή σε απτή πραγματικότητα. Τον Ιανουάριο του 1928, ο Παπανικολάου ανακοινώνει, για πρώτη φορά, την καινούργια μέθοδο διάγνωσης του καρκίνου. Η δημοσίευση της πρωτοποριακής αυτής μεθόδου οδήγησε στην ανάπτυξη νέων διαγνωστικών εφαρμογών για την ανίχνευση νεοπλασματικών κυττάρων στον ανθρώπινο οργανισμό και εγκαινίασε μια νέα εποχή για την αντιμετώπιση του καρκίνου. Η περισπούδαστη μελέτη του επρόκειτο να καταγραφεί στην ιστορία της ανθρωπότητας με τη συντομογραφία «ΠΑΠ-ΤΕΣΤ» (PAP-TEST), έχοντας ως συνθετικά το συντετμημένο όνομα με το οποίο ο μεγάλος ερευνητής ήταν περισσότερο γνωστός στον Νέο Κόσμο και τη λέξη «test» (δοκιμασία).
Ο Παπανικολάου όχι μόνον απέδειξε την αξία της πρόληψης και της έγκαιρης διάγνωσης, αλλά έπεισε και τον επιστημονικό κόσμο για τη σπουδαιότητα του μαζικού προληπτικού ελέγχου. Η συμβολή του «ΠΑΠ-ΤΕΣΤ» στην έγκαιρη διάγνωση και πρόληψη του καρκίνου του τραχήλου της μήτρας είναι διαχρονικά κολοσσιαία. Η έγκαιρη διάγνωση του καρκίνου του τραχήλου της μήτρας με τη μέθοδο Παπανικολάου θα μπορούσε να χρησιμεύσει ως πρότυπο για την κατανόηση των ιατροκοινωνικών και οικονομικών επιπτώσεων της βασικής ιατρικής έρευνας πάνω στην εφαρμοσμένη. Οι δαπάνες για την κυτταρολογική εξέταση κατά Παπανικολάου (ΠΑΠ-ΤΕΣΤ) αντιπροσωπεύουν ελάχιστα οικονομικά μεγέθη μπροστά στο όφελος για τον άνθρωπο και στα χρηματικά ποσά που εξοικονομούνται από κρατικούς και άλλους φορείς κάθε χρόνο. Ασφαλώς, ούτε και ο ίδιος ο Παπανικολάου θα μπορούσε να φανταστεί το μέγεθος της ανεκτίμητης προσφοράς του στην παγκόσμια κοινότητα. Αν, λοιπόν, κάποιος θέσει το ερώτημα «είναι το επιστημονικό έργο του Παπανικολάου επίκαιρο;», η απάντηση είναι «όχι μόνον είναι επίκαιρο, αλλά και διαχρονικό!».
Η ζωή του Παπανικολάου βρισκόταν σε πλήρη αρμονία με το έργο και τις επιστημονικές του έρευνες. Ανήκει στους πρωτοπόρους πρωταγωνιστές του πανανθρώπινου αγώνα εναντίον του καρκίνου. Η ηθική προσωπικότητά του, η ακόρεστη δίψα του για μάθηση και ο δημιουργικός του παλμός για έναν καλύτερο κόσμο δεν επηρεάστηκαν από τη ρευστότητα της εποχής του και την αβεβαιότητα για τη μελλοντική πορεία του ανθρώπου. Η διαχρονικότητα του ανθρωποσωτήριου έργου του μπορεί εύκολα να εξηγηθεί μέσα από μια νεανική του εξομολόγηση: «Ζω διά να υπηρετήσω την ζωήν». Πρόκειται για γραπτή μαρτυρία, που, όπως αποδείχθηκε, τον συνόδευσε μέχρι τα τέλη της ζωής του. Εξάλλου, ο βαθύτατος ανθρωπισμός του, άρρηκτα συνδεδεμένος με τις Ιπποκρατικές αρχές, και η σταθερή του προσήλωση στις ηθικές παρακαταθήκες της ζωής είναι αυτά που τον οδήγησαν στην ανθρωποσωτήρια ανακάλυψή του. ∆εν πούλησε την «πατέντα» της εφεύρεσής του, τη χάρισε απλόχερα στην ανθρωπότητα χωρίς οικονομικά ή άλλα οφέλη.
Στον Ιπποκρατικό λόγο βρίσκεται παντού διάσπαρτο το μήνυμα της φιλαλληλίας του γιατρού. Ο Ιπποκράτης ήταν αυτός που συνόψισε τις ουμανιστικές αρχές της ιατρικής τέχνης μέσα στην περίφημη φράση του: «Εκεί όπου υπάρχει αγάπη για τον άνθρωπο, υπάρχει και αγάπη για την επιστήμη». Aν η αρχαία Ελλάδα συνεισέφερε στην εξέλιξη της ιατρικής επιστήμης, τότε η σύγχρονη Ελλάδα ευτύχησε να προσφέρει στην παγκόσμια επιστημονική κοινότητα έναν άξιο απόγονο του Ιπποκράτη, τον γιατρό Γεώργιο Παπανικολάου. Σήμερα, περισσότερο από ποτέ άλλοτε, αποτελεί επιτακτική ανάγκη η επιστροφή στις ηθικές αξίες με επίκεντρο τον άνθρωπο. Υπό το πρίσμα αυτό μπορεί να εξεταστεί η ζωή του Παπανικολάου, δηλαδή ως μία από αυτές τις υποδειγματικές ζωές που άλλαξαν την άσκηση της Ιατρικής, καθώς μπόρεσε να γεφυρώσει την επιστήμη με τον ανθρωπισμό και να συμφιλιώσει το παρελθόν με το μέλλον της Ιατρικής.
Για τον απλό κόσμο, o Παπανικολάου υπήρξε ιδιοφυΐα· για την Ιατρική, ο ρηξικέλευθος επιστήμονας· για τη χώρα του, ο αγνός πατριώτης που σε κάθε περίσταση έπραττε το καθήκον του· για την οικογένειά του, τους συνεργάτες και τους μαθητές του, ο ευγενικός, ο αγαπητός και ο διακριτικός σύμβουλος και φίλος. Προσηνής, χαμογελαστός, πρόθυμος να ακούσει και να βοηθήσει. Υπηρέτησε την Ιατρική με πάθος και αυταπάρνηση. Η ιατρική επιστήμη για τον Παπανικολάου δεν αποτελούσε μέσο, αλλά σκοπό! Αυτά τα γνωρίσματά του μαζί με την αληθινή του αγάπη για τον συνάνθρωπο τον κατέστησαν, χωρίς υπερβολή, έναν ιδανικό γιατρό, έναν πραγματικά σύγχρονο Ιπποκρατικό γιατρό! Ο Ιπποκρατικός γιατρός είναι ένας άνθρωπος βαθύτατα στοχαστικός, γιατί η επαφή του με την ανθρώπινη φύση βαθαίνει και οξύνει τη σκέψη του. Αναμφίβολα, ο Παπανικολάου αποτελεί το πρότυπο του Ιπποκρατικού γιατρού, όχι μόνο στην εποχή που έζησε, αλλά και στη σύγχρονη ιατρική και κοινωνική πραγματικότητα. Ο σύγχρονος γιατρός οφείλει να παραμείνει υπερασπιστής των αρχών με τις οποίες έζησε ο Παπανικολάου. Ο σοφός επιστήμονας του 20ού αιώνα μάς διδάσκει ότι η Ιατρική οφείλει να παραμείνει συνδεδεμένη με τον άνθρωπο και την κοινωνία. Το πιο σημαντικό μάθημα που μας έχει δώσει ο Παπανικολάου, είναι ότι η Ιατρική αρχίζει και τελειώνει με τον άνθρωπο. Πάνω από όλα, όμως, ο Παπανικολάου μάς θυμίζει πως η πραγματική ουσία της Ιατρικής παραμένει ο ανθρωπισμός. Η κληρονομιά που άφησε στην ανθρωπότητα θα μείνει για πάντα, ακόμη και αν οι άνθρωποι ξεχάσουν ποιος ήταν, τι ανακάλυψε και γιατί το ανακάλυψε!
Το πιο σημαντικό μάθημα που μας έχει δώσει ο Παπανικολάου είναι ότι η Ιατρική αρχίζει και τελειώνει με τον άνθρωπο.
Ο επιστήθιος φίλος και στενός συνεργάτης του Charles Cameron (1908-1998), επιστημονικός διευθυντής και αντιπρόεδρος της Αμερικανικής Εταιρείας για τον Καρκίνο, χαρακτήρισε το έργο του «ορόσημο που δείχνει τον δρόμο για τη βελτίωση της ανθρώπινης ζωής» και τον ίδιο με τα εξής λόγια: «Ήταν ένας ζωοδότης. Ανήκει στη χορεία των μεγάλων. Είναι ένας από τους διαλεχτούς ανθρώπους της οικουμένης, που ορθώνονται στην αιωνιότητα σαν απομονωμένοι πύργοι μπροστά στον δρόμο για τη βελτίωση της ανθρώπινης ζωής. Του οφείλουμε μεγάλο χρέος».
∆ρ Αριστείδης Γ. ∆ιαμαντής, Ιατρός – Κυτταρολόγος, ∆ιδάκτωρ Ιατρικής Σχολής ΕΚΠΑ, Ιστορικός της Ιατρικής, Αρχιπλοίαρχος (ΥΙ) ΠΝ ε.α.
«Το ιδανικόν μου δεν είναι να πλουτίσω ούτε να ζήσω ευτυχής, αλλά να εργασθώ, να δράσω,
να δημιουργήσω, να κάμω κάτι τι αντάξιον ενός ανθρώπου ηθικού και δυνατού». «Εγώ θέλω να πολεμήσω εμπρός εις την πρώτην γραμμήν και ή να πέσω τίμια ή να φέρω εκ των πρώτων την σημαίαν της προόδου εις τον δρόμον του μέλλοντος. Η ζωή δι’ εμέ δεν έχει απόλυτον
αξίαν. Ή θα την ζήσω όπως την θέλω εγώ ή θα την απαρνηθώ».
Γ. Παπανικολάου (1883-1962)
Στη Νέα Υόρκη με τον Γ. Παπανικολάου
Εσπούδασε γιατρός στο Εθνικό μας Πανεπιστήμιο, γιατί γιατρός ήταν και ο πατέρας του στην Κύμη. Αλλά όταν πήρε το δίπλωμά του, το επάγγελμα δεν τον τραβούσε. Προτιμούσε τη φιλοσοφία και μελέτησε, αυτοδίδακτος στην Κύμη, Καντ, Νίτσε και γενικώτερα «πνευματικότητα». Έτσι βέβαια δεν μπορούσε παρά να λάβη μέρος στην αγωνιστική περίοδο του δημοτικισμού δίπλα στον Μαβίλη, στον Σοφούλη, στον Ίωνα ∆ραγούμη (1910). Αργότερα έγινε αντιβενιζελικός, επειδή ο Βενιζέλος δεν κράτησε τις υποσχέσεις του απέναντι στη δημοτική. Ο πατέρας του όμως ανησυχούσε τι θα γίνη αυτό το παιδί με τα επαναστατημένα μυαλά, που δεν έκανε παρά περιπάτους στα μαγικά τοπία της Κύμης διαβάζοντας ακατάληπτα βιβλία, χωρίς κανέναν πρακτικό σκοπό. Με την ελπίδα ότι θα του έδινε κάποια κατεύθυνση το εξωτερικό, δέχθηκε την παράκληση του γυιου του να τον στείλη στη Γερμανία. Εκεί όμως η θεωρητική επιστήμη δεν τον ικανοποίησε. Η ανθρωπολογία, η ζωολογία και γενικώτερα η βιολογία έγιναν στην Ιένα και έπειτα στο Μόναχο και στο Παρίσι τα θέματα της σπουδής του. Όταν όμως στα 1912 γύρισε πίσω για να υπηρετήση την πατρίδα του, η επαγγελματική του σύγχυσις ήταν τόση, ώστε ούτε ο ίδιος ήξερε αν ήταν γιατρός, ανθρωπολόγος ή ζωολόγος, φιλόσοφος ή… κτηνίατρος, όπως τον εχαρακτήρισε το απλοϊκό ελληνικό περιβάλλον της εποχής, που φυσικά τον έπνιγε. Ο πατέρας του ανησυχούσε ακόμη περισσότερο για το μέλλον αυτού του ακατάστατου μυαλού και μια μέρα απελπίσθηκε ολότελα, όχι μονάχα επειδή ο γυιος του ζητούσε να ξαναφύγη πάλιν για το εξωτερικό, χωρίς συγκεκριμένα επαγγελματικά σχέδια, αλλά και επειδή χωρίς χρήματα και χωρίς την πατρική άδεια παντρεύθηκε ένα ωραίο πρωί μιαν άπροικη φτωχή κοπέλλα, και ας ήταν αρχοντοπούλα Μαυρογένη. ∆εν ήταν έρως τρελλός που τον παρέσυρε. Την γνώρισε, την εξετίμησε και μία μέρα πριν φύγη, της πρότεινε τον γάμο και εκείνη ξεκίνησε χωρίς κανένα δισταγμό για να γίνη του μακρινού ταξιδιού της ζωής του Παπανικολάου το πολύτιμο, το απαραίτητο ταίρι.
Απένταροι και τολμηροί, με την πεποίθηση πως κάποτε θα ξεκρεμάσουν τ’ αστέρια, βρέθηκαν στη Γαλλία. Και εκεί κάποια από τις απίθανες εκείνες τύχες που παρακολουθούν τους ανθρώπους με τα μεγάλα πεπρωμένα, πέταξε τον Παπανικολάου μέσα στο ιχθυοτροφείο που αποτελούσε την αυλή του γνωστού φυσιοδίφου Πρίγκιπος του Μονακό. Έλαβε έτσι μέρος, μέσα στην περίφημη θαλαμηγό «L’Hirondelle» στις ωκεανογραφικές εξερευνήσεις, αναζητώντας και εκεί την κατεύθυνση που δεν είχε πάρει ακόμη. Κι έτσι η θάλασσα τον εξέβρασε κάποτε με φαγωμένο το ψωμί του Μόντε Κάρλο (1913) και με 250 δολλάρια στην τσέπη του στον Νέο Κόσμο, όπου κάποια εργασία του, της γερμανικής εποχής, έτυχε να είναι γνωστή στον μεγάλο ζωολόγο Th. Morgan. Για τούτο και έγινε δεκτός με φιλοφροσύνη. Αυτή όμως δεν μεταφράζεται σε τρόπο συντηρήσεως. Αφού, παρ’ όλες τις απέραντες γνώσεις που είχε συγκεντρώσει, επάγγελμα συγκεκριμένο δεν είχε, προσπάθησε για τη συντήρησή του να εκμεταλλευθή το βιολί του, γιατί βλέπετε ήταν και μουσικός!
Αλλά βιολιά υπάρχουν πολλά και έτσι κατήντησε υπάλληλος σε κάποιου συμπατριώτου το μαγαζί που πουλούσε χαλιά στη Νέα Υόρκη. Όμως για μια-δυο μέρες μονάχα, επειδή τον ανεγνώρισε μια γνωστή του κυρία που μπήκε στο κατάστημα και την ντράπηκε! Στο αναμεταξύ η κυρία Παπανικολάου κατεσκεύαζε κουμπιά για κάποιο μεγάλο κατάστημα και αυτός έκανε τον δημοσιογράφο στην γνωστή ελληνική εφημερίδα «Ατλαντίς» της Ν. Υόρκης. Η απελπισία λοιπόν τον ξανάφερε στον Morgan και αυτός πλέον του βρήκε μια θέση βοηθού στο N. Y. Hospital, στο παθολογοανατομικό εργαστήριο.
Εκεί η μοίρα τού έρριξε την άγκυρά του (1914). Εκεί το ερασιτεχνικό μυαλό του Παπανικολάου με την κολοσσιαία μόρφωση και την αδάμαστη επιστημονική φαντασία, χωρίς ποτέ να σταθή σε κανένα συγκεκριμένο κλάδο, χρησιμεύει για την έρευνα. Αλκοολισμός και κληρονομικότης, τα χρωμοσώματα των θηλέων, η περιοδικότης ωρισμένων φαινομένων (1917) και η εξέτασις των ανθρωπίνων εκκριμάτων γίνονται τα θέματα της ερεύνης του. Τον ωνόμασαν έκτακτο καθηγητή της Ανατομίας που ποτέ δεν εδίδαξε. ∆ιωρίσθηκε μάλιστα από τον Βενιζέλο τακτικός καθηγητής της Ζωολογίας από το 1916-18 στο Πανεπιστήμιο των Αθηνών, διάδοχος του μακαρίτη Αποστολίδη. Αλλά δεν πρόλαβε να αναλάβη, γιατί τον έπαυσαν αργότερα οι πολιτικές περιπέτειες της εποχής. Από τότε όμως άρπαξε μονάχος του τα μέσα που χρειάσθηκαν για τις έρευνές του και ύστερ’ από λίγο έπεισε τη Ν. Υόρκη ότι δεν του ταιριάζει κανένας ακαδημαϊκός τίτλος, καμμιά ιατρική ειδικότης, γιατί εδημιούργησε μόνος του τους τίτλους και τον κλάδο του.
Ο πολύς κόσμος ίσως να μην τον γνωρίζη. Ίσως να μη γνωρίζη ότι ο Γεώργιος Παπανικολάου, εβδομηντάρης πια σήμερα, αποτελεί έναν από τους κυριώτερους στυλοβάτες της σημερινής ιατρικής επιστήμης. Και τούτο επειδή, μακρυά από τον επιστημονικό συμβατισμό, κατώρθωσε να ανακαλύψη έναν ολόκληρο κυτταρικό κόσμο, περιφρονημένο και παραπεταμένο έως τότε. Τον κόσμο δηλαδή των κυττάρων εκείνων που βρίσκονται στην επιφάνεια των ανθρωπίνων κοιλοτήτων και ξεκολλούν και πέφτουν με τη φθορά και που ως τώρα τα θεωρούσαμε πεθαμένα και άχρηστα. Η μελέτη αυτών των κυττάρων τον ωδήγησε στην ανακάλυψη των πρώτων σταδίων της δημιουργίας του καρκίνου και έτσι και στην δυνατότητα της διαγνώσεως της καταραμένης νόσου, σε μια εποχή όπου δεν έχει ακόμα αναπτύξει την κακοήθειά της. Και είναι φανερόν ότι, όταν η θεραπευτική αγωγή προφθαίνη να εφαρμοσθή σ’ αυτή την πρώιμη εποχή, τα αποτελέσματά της είναι απείρως ανώτερα. Αν σήμερα παρατηρήται μια σημαντική βελτίωσις των θεραπευτικών αποτελεσμάτων του καρκίνου σε όλους τους κλάδους της ιατρικής, αυτό το ανθρωποσωτήριο συμπέρασμα οφείλεται στην πρώιμη ανακάλυψη του καρκίνου με τη μέθοδο του Παπανικολάου, γνωστή σήμερα σε κάθε ιατρική γωνιά της Γης, όπου και εφαρμόζεται η διαγνωστική μέθοδός του. Και άπειρα είναι ακόμη και τα άλλα συμπεράσματα που συγκροτούν αυτόν τον νέον κλάδον της ιατρικής που δημιούργησε ο Παπανικολάου, την «Κυτταρολογία», και που βέβαια δεν μπορούν να περιγραφούν εδώ.
Εκεί στο εργαστήριο του N. Y. Hospital, παρά την αποχώρηση με το όριο ηλικίας από την τακτική διαγνωστική εργασία, εξακολουθεί να καταγίνεται με την έρευνά του. Και εκεί τον γνώρισα ευγενικό και μετριόφρονα. ∆ίπλα του, με τον λευκό ιατρικό μανδύα, γνώρισα ασπρομαλλούσα την πολύτιμη σύντροφο του βίου του, που αποτελεί και τον πραγματικό σύντροφο της εργασίας του. Γιατί η κυρία Παπανικολάου δεν φροντίζει μονάχα τον άνδρα της, αλλά έγινε και η απαραίτητη βοηθός του σε όλη την οργάνωση της κολοσσιαίας επιστημονικής εργασίας του. Από όλα τα μέρη του κόσμου γιατροί και άρρωστοι προσφεύγουν στον Παπανικολάου και εκεί, όταν μια μέρα στηθή το άγαλμά του, θα τον προσκυνά η ευγνωμοσύνη της ανθρωπότητος.
Νικόλαος Λούρος, Η Καθημερινή, 11 ∆εκεμβρίου 1953
Ο καρκίνος
Τον καθηγητήν κ. Γεώργιον Παπανικολάου, του Πανεπιστημίου Cornell της Νέας Υόρκης, τον γνωρίζει το διεθνές κοινόν, όχι μόνον το επιστημονικόν, αλλά και το ευρύτερον. Είναι ο μεγάλης φήμης Έλλην καρκινολόγος, του οποίου μια μέθοδος εγκαίρου διαγνώσεως του καρκίνου θεωρείται σήμερον ότι οδηγεί καλύτερον πάσης άλλης εις την καταπολέμησιν της νόσου. Η μέθοδος του Έλληνος ερευνητού είναι απλή εις την σύλληψίν της, όπως όλαι αι μεγάλαι ανακαλύψεις.
Με τον καθηγητήν Παπανικολάου είχα δύο συνομιλίας εις το εργαστήριόν του και του εζήτησα την άδειαν να γράψω όσα αντελήφθην εκ των συνομιλιών αυτών. Μου την έδωσε υπό έναν απαραίτητο όρον: ότι όσα γράψω δεν εγγυάται ότι μου τα είπεν έτσι ακριβώς, ότι είναι δυνατόν να υπέπεσα εις παρανοήσεις, διά τας οποίας δεν φέρει καμμίαν, φυσικά, ευθύνην. Ο καθηγητής Παπανικολάου είναι λεπτολόγος και ακριβολόγος εις τας εκφράσεις του, όπως αρμόζει εις ένα σοφόν επιστήμονα. Όσον αφορά εμέ, προσεπάθησα να αποτυπώσω εις την μνήμην μου όπως ημπορούσα καλύτερα όσα ήκουσα από τον ίδιον και χωρίς να νομίζω ότι ο δημοσιογράφος έχει το δικαίωμα να μη ξέρει τίποτε και το δικαίωμα να τα καταλαβαίνη όλα. Αλλ’ ας είπω τι περίπου αντελήφθην ότι μου είπεν ο σοφός καθηγητής.
Από τα πρώτα στάδια του σχηματισμού του καρκίνου μέσα εις τον οργανισμόν, πολλά από τα επαναστατημένα κύτταρα που τον σχηματίζουν αρχίζουν ν’ αποβάλλωνται. Αυτά ακριβώς τα ευθύς εξ αρχής αποβαλλόμενα –τα αποφολιδούμενα– κύτταρα του καρκίνου είναι δυνατόν ν’ ανευρεθούν εις τα εκκρίματα των διαφόρων οργάνων. Αν λοιπόν γίνη μικροσκοπική έρευνα των εκκρίσεων που συγκεντρούνται εις τας διαφόρους κοιλότητας του σώματος, αι οποίαι επενδύονται από επιθηλιακόν ιστόν, όπως π.χ. οι βρόγχοι, η μήτρα, η κοιλότης του στόματος κ.λπ., εφ’ όσον θα έχη αρχίσει οπουδήποτε εντός του οργανισμού να σχηματίζεται καρκίνος, καθίσταται εφικτόν να ανευρεθούν τα αποβαλλόμενα κύτταρά του. Έτσι ανακαλύπτεται από της πρώτης στιγμής η ύπαρξίς του. Ας σημειωθή ότι η ανακάλυψις του καρκίνου διά της μεθόδου αυτής ημπορεί να επιτευχθή ακόμη και όταν η πάθησις είναι αφανής διά γυμνού οφθαλμού. Η έγκαιρος δε ανακάλυψις της νόσου έχει τεραστίαν σημασίαν διά την καταπολέμησίν της.
Από όσα μου είπεν ο καθηγητής Παπανικολάου, νομίζω ότι ημπορεί να συμπεράνη κανείς ότι, αν η διάγνωσις του καρκίνου γίνη εγκαίρως, η νόσος είναι δυνατόν να θεραπευθή εξ ολοκλήρου είτε δι’ ακτινοβολιών είτε δι’ εγχειρήσεως. Και εις τούτο ακριβώς έγκειται η χρησιμότης της μεθόδου του. Όταν όμως ο καρκίνος εισδύση βαθύτερον και επεκταθή εις άλλους ιστούς, τότε η θεραπεία είναι αν όχι αδύνατος, πάντως όμως δυσχερής.
Η χειρουργική και η ακτινοθεραπεία εξακολουθούν να αποτελούν πάντοτε τα κυριώτερα μέσα καταπολεμήσεως του καρκίνου. Παραλλήλως όμως γίνονται εκτενείς έρευναι διά την επίδρασιν διαφόρων χημειοθεραπευτικών ή άλλων μέσων. Αι έρευναι αυταί έχουν αποδώσει μέχρι σήμερον αρκετά ενθαρρυντικά αποτελέσματα.
Πάντως εκείνο το οποίον πρέπει να έχωμεν υπ’ όψιν είναι ότι μέχρι τούδε δεν κατωρθώθη να εξευρεθή ωρισμένη μέθοδος διά την απόλυτον και ριζικήν θεραπείαν των καρκινωμάτων, τα οποία αναπτύσσονται εις διάφορα όργανα του σώματος. Αλλά με την έγκαιρον διάγνωσιν αι μέχρι σήμερον εφαρμοζόμεναι μέθοδοι επιφέρουν συνήθως ανακοπήν της πορείας της νόσου επί χρονικόν διάστημα άλλοτε άλλο, αναλόγως της φύσεως αυτής και των μέσων καταπολεμήσεως.
Ο καθηγητής Παπανικολάου είναι λεπτολόγος και ακριβολόγος εις τας εκφράσεις του, όπως αρμόζει εις ένα σοφόν επιστήμονα.
∆ιά την ανεύρεσιν των μέσων θεραπείας μιας νόσου έχει μεγίστην σημασίαν να γνωρίζη κανείς τα αίτια που την προκαλούν. Τα βασικά αίτια του καρκίνου παραμένουν άγνωστα μέχρι τούδε.
Ένα άλλο πρόβλημα που απασχολεί σήμερον όχι μόνον την επιστήμην, αλλά και το ευρύ κοινόν, είναι αν ο καρκίνος κληρονομήται. Σχετικώς λοιπόν με την κληρονομικότητα της νόσου, η κρατούσα γνώμη μεταξύ των επιστημόνων είναι ότι ο καρκίνος δεν είναι καθαρώς κληρονομική νόσος. Εν τούτοις υπάρχει η πιθανότης της κληρονομικής προδιαθέσεως. Μολονότι δε μεγάλη πρόοδος έχει επιτευχθή εις την κατανόησιν των παραγόντων οι οποίοι προκαλούν την γένεσιν της παθήσεως, όπως είπα και παραπάνω, δεν έχει δυστυχώς ακόμα κατορθωθή η ανεύρεσις της αιτιολογίας της νόσου. Πάντως έχει καταδειχθή ότι διάφοροι εξωτερικοί παράγοντες ημπορούν να προδιαθέσουν, να προωθήσουν και να επιταχύνουν την ανάπτυξιν του καρκίνου. Τοιούτοι τυπικοί παράγοντες π.χ. είναι αι τοπικαί μολύνσεις και οι τοπικοί ερεθισμοί. Επίσης διάφοροι ουσίαι έχει διαπιστωθή ότι είναι καρκινογόνοι.
Αυτά είναι όσα αντελήφθην από τας δύο συνομιλίας μου με τον διαπρεπή Έλληνα ερευνητήν, ο οποίος διά της εργασίας του έχει τύχει μεγάλων διεθνών τιμών. Έχει τιμηθή με πλήθος βραβείων και έχει εκλεγή επίτιμον μέλος πλείστων σοφών εταιριών. Ας σημειώσω ότι ο κ. Παπανικολάου κατάγεται από την Κάρυστον της Ευβοίας, έκαμε τας αρχικάς σπουδάς του εις το Πανεπιστήμιον Αθηνών και έφυγεν από την Ελλάδα μετά τους Βαλκανικούς Πολέμους, κατά τους οποίους υπηρέτησεν ως στρατιωτικός ιατρός.
Β. Α. Σπανόπουλος, Η Καθημερινή, 31 Ιανουαρίου 1957
Η Αποφολιδωτική Κυτταρολογία και ο ιδρυτής της
Ηαποφολίδωσις, δηλ. αυτή η απόπτωσις των κυττάρων της εντελώς επιπολής στιβάδος των αποτελούντων τα όργανα ιστών (δέρματος, βλεννογόνων εξωτερικών ή εσωτερικών κ.λπ.), είναι ένα παλαιόν φυσιολογικόν φαινόμενον, αποβλέπον εις την ανανέωσιν. Εις αυτό το αποπίπτον υλικό (τα αποφολιδούμενα κύτταρα), το οποίον εθεωρείτο ως περίττωμα, ουδεμία είχε δοθή προσοχή έως τα 1915 περίπου, εποχήν κατά την οποίαν εις το Παθολογοανατομικόν Εργαστήριον του New York Hospital έγινε μια πειραματική μελέτη επί των κυττάρων του κολπικού εκκρίματος κατωτέρων θηλαστικών πειραματοζώων. Παρετηρήθη τότε ότι η μορφή των κυττάρων αυτών δεν ήτο σταθερά, αλλά μετεβάλλετο περιοδικώς καθ’ ωρισμένα χρονικά διαστήματα. Κατ’ αυτόν τον τρόπον απεδείχθη η ύπαρξις περιοδικού γεννητικού κύκλου και εις αυτά τα κατώτερα θηλαστικά.
Η σχετική μελέτη εδημοσιεύθη εις τα 1917 και κύριος πρωταγωνιστής αυτής ήτο κάποιος Γεώργιος Παπανικολάου, βοηθός τότε εις το ως άνω εργαστήριον. Το όνομα μαρτυρεί ότι επρόκειτο περί Έλληνος. Ποίος ήτο; Και πώς ευρέθη εις τον Νέον Κόσμον;
∆ιά να εύρωμεν ικανοποιητικήν απάντησιν εις τα ερωτήματα αυτά, πρέπει να γίνη εδώ μία κινηματογραφική αλλαγή εικόνος και να ευρεθώμεν αρκετά χρόνια οπίσω, εις την Ελλάδα και δη εις την Κύμην της Ευβοίας. Εκεί, εις την ζωήν της μικράς επαρχίας θα εύρωμεν πρωτοστατούντα τον ιατρόν και πολιτευτήν της περιοχής Νικόλαον Παπανικολάου, βουλευτήν και δήμαρχον, προσωπικότητα της εποχής του. Αυτός και η σύζυγός του, γυναίκα αρχοντικής ωραιότητος και σπανίας καλοσύνης, είχαν δημιουργήσει την οικογένειάν των επί τη βάσει των παλαιών υγιών αρχών και παραδόσεων. Εκ των δύο υιών των, οι οποίοι εμεγάλωσαν εις αυτό το περιβάλλον, ο πρώτος επεδόθη εις τα Νομικά και ο δεύτερος, Γεώργιος, γεννηθείς το 1883, κατ’ επιθυμίαν του πατρός του, απεφάσισε να συνεχίση την ιατρικήν παράδοσιν της οικογενείας του.
Ας παρακολουθήσωμεν ολίγον την σταδιοδρομίαν του. Τον ευρίσκομεν εις το Πανεπιστήμιον Αθηνών κατά τα 1900-1904, ως φοιτητήν της Ιατρικής, αλλ’ ήδη άνθρωπον καλλιεργημένον, με ιδιαίτερα ψυχικά και πνευματικά χαρίσματα, με αρίστην επίδοσιν εις τας σπουδάς του και με ευρύ πεδίον ενδιαφέροντος προς την φιλοσοφίαν, την ποίησιν, τας τέχνας, επιδέξιον βιολιστήν, εμβριθή μελετητήν ποικίλων θεμάτων, με σοβαρότητα ασυνήθη εις την ηλικίαν του. Είναι εις την ηλικίαν των αναζητήσεων και, επηρεασμένος από τας αντιλήψεις του Nietzsche, ρέπει προς την φιλοσοφίαν και την βιολογίαν ιδιαιτέρως.
Με αυτά τα στερεά εφόδια εξεκίνησε προς κατάκτησιν της ζωής και εκπλήρωσιν του προορισμού του, μόλις επήρεν εις τα 1904 το δίπλωμά του με άριστα. Και από τότε αρχίζει η εξέλιξίς του. Ιδού οι σταθμοί της:
Ιένα: Παρακολουθεί τον μεγάλον φιλόσοφον Ernst Haeckel, τον συγγραφέα του βιβλίου «Το αίνιγμα του Σύμπαντος» – Freiburg: Ακούει τας περιφήμους διαλέξεις του August Weismann περί εξελίξεως και κληρονομικότητος. Εδώ, επηρεασμένος από όσα ήκουε, αποφασίζει οριστικώς ν’ αφοσιωθή εις την βιολογικήν έρευναν. – Μόναχον: Ακούει τον περίφημον Rich. Hertwig, εργάζεται κοντά του επί 2 έτη και παρουσιάζει την πρώτην πειραματικήν εργασίαν.
Είμεθα εις τα 1910. Ανακηρύσσεται διδάκτωρ της Φιλοσοφίας και επιστρέφει εις τας Αθήνας, με την πρόθεσιν να μείνη και να εργασθή εδώ. ∆εν ευρίσκει τας καταλλήλους συνθήκας. Αλλ’ ευρίσκει την κατάλληλον Ελληνίδα –και όχι ξένην– την Μάχην Μαυρογένους. Ήτο και αυτή μία από τας επιτυχίας του, διότι η σύζυγός του ανεδείχθη καθ’ όλα ανταξία του και παρέμεινε πιστή σύντροφος και αφωσιωμένη άμεσος συνεργάτις όχι μόνον εις την ζωήν, αλλά και εις την όλην επιστημονικήν εργασίαν του μέχρι σήμερον. Το 1911, εις το Μόντε Κάρλο, εργάζεται εις το Υδροβιολογικόν Ινστιτούτον του Μονακό και, ως μέλος του επιτελείου του φυσιοδίφου πρίγκιπος Αλβέρτου, συμμετέχει εις ωκεανογραφικάς μελέτας με την περίφημον θαλαμηγόν «L’Hirondelle».
Αλλ’ εν τω μεταξύ κηρύσσεται ο Βαλκανικός Πόλεμος και έτσι ευρίσκομεν, εις τα 1912, τον Παπανικολάου –Έλληνα έως τα βαθύτατα της ψυχής του– επίκουρον ανθυπίατρον μέχρι του τέλους των ενδόξων πολέμων μας. Ευθύς κατόπιν πραγματοποιεί την μεγάλην απόφασίν του: Νέα Υόρκη. Πηγαίνει εκεί διά να εύρη τα μέσα που του χρειάζονται προς επιστημονικήν επίδοσιν. Αλλ’ εκεί τα πρώτα βήματα και τα πρώτα έτη είναι διά το νεαρόν ζεύγος πολύ σκληρά. Αμφότεροι, όμως, είναι ωπλισμένοι με μεγάλην αποφασιστικότητα, υπομονήν και βαθείαν πίστιν. Κατορθώνουν με πολλούς κόπους και στερήσεις να υπερπηδήσουν τα εμπόδια. Ο δρ Morgan, καθηγητής της Ζωολογίας εις το Πανεπιστήμιον Columbia, ο οποίος έτυχε να γνωρίζη την εν Γερμανίαν εργασία του, του ανοίγει τον δρόμον διά το προαναφερθέν εργαστήριον του New York Hospital. Αυτό απετέλεσε την καλήν αρχήν.
Ιδού λοιπόν ποίος ήτο ο Γεώργιος Παπανικολάου και πώς ευρέθη εις τον Ν. Κόσμον, όπου το 1917 εδημοσιεύθη η πρώτη σημαντική εργασία του. Και επακολουθεί η αναγνώρισις. ∆ιατρέχει ταχέως όλας τας βαθμίδας της πανεπιστημιακής ιεραρχίας και ονομάζεται καθηγητής της Κλινικής Ανατομίας του Πανεπιστημίου Cornell. Και ο διορατικός Ελευθέριος Βενιζέλος τον διορίζει καθηγητήν Ζωολογίας εις το Πανεπιστήμιον Αθηνών. Αλλ’ ο Παπανικολάου γνωρίζει ότι η εργασία του μόλις έχει αρχίσει. Και υπάρχει ανάγκη ολοκληρώσεώς της. Αντιλαμβάνεται επίσης ότι εδώ δεν θα είχε τα μέσα, ενώ εκεί του είχον ήδη παραχωρήσει τα πάντα. Και έτσι, παρ’ όλην την φλογεράν νοσταλγίαν της πατρίδος, παραμένει εις Νέαν Υόρκην συνεχίζων με περισσότερον ακόμη ζήλον τας πειραματικάς μελέτας του. Προχωρεί πολύ βραδέως. Αλλ’ εργάζεται. Πολλαπλασιάζει το υλικόν του και τας παρατηρήσεις του. Τελειοποιεί την τεχνικήν του. Μελετά τας λεπτομερείας και τας περιγράφει. Τώρα τα πειραματόζωά του είναι ανώτερα θηλαστικά και εν συνεχεία αυτός ούτος ο άνθρωπος. Κατόπιν επιμόνων προσπαθειών βλέπει και περιγράφει διά πρώτην φοράν κύτταρα αποπίπτοντα από τα γεννητικά όργανα φυσιολογικών γυναικών και παρατηρεί ότι τα κύτταρα αυτά έχουν σημαντικάς διαφοράς μεταξύ των, αναλόγως της στιγμής του περιοδικού γεννητικού κύκλου και των μεταβολών τας οποίας υφίστανται φυσιολογικώς τα όργανα αναπαραγωγής και οι γεννητικοί αδένες. Αυτή η παρατήρησις αποτελεί ήδη ένα μέγαν σταθμόν εις την επιστημονικήν πρόοδον. Αλλ’ ο Παπανικολάου δεν αρκείται εις αυτόν. Βλέπει πολύ μακρύτερον. Εργάζεται νυχθημερόν –κυριολεκτικώς– τόσον εις το ινστιτούτον του εν τω Πανεπιστημίω, όσον και εις την οικίαν του, όπου έχει εγκαταστήσει μικρόν πλήρες ανατομικόν εργαστήριον, μαζί με την πολύτιμον βοηθόν του, την σύζυγόν του. Και η εργασία αυτή συνεχίζεται επί έτη, άνευ διαλειμμάτων.
Ευρισκόμεθα ήδη εις τα 1923. Επεκτείνει τα πειράματά του και επί ασθενών γυναικών. Και παρατηρεί ενίοτε νέα ανώμαλα κύτταρα, ιδιαιτέρας μορφής, επί γυναικών φαινομενικώς υγιών. Κατόπιν επισταμένης μελέτης χαρακτηρίζει τα κύτταρα ταύτα ως καρκινωματώδη, αποπίπτοντα εις το κολπικόν έκκριμα ακόμη και όταν ο καρκίνος ευρίσκεται εις τα εντελώς αρχικά στάδια, ανεκδήλωτος κλινικώς (άνευ συμπτωμάτων). Χρωματίζει τα κύτταρα ταύτα με ειδικάς του μεθόδους και τα μελετά. Και, επί τη βάσει των συναρπαστικών αυτών παρατηρήσεών του, δημοσιεύει εις τα 1928 σύντομον αλλ’ ιστορικήν μονογραφίαν «Περί της πρωίμου διαγνώσεως του καρκίνου της μήτρας», πράγμα το οποίον είναι σημαντικώτατον διά την έγκαιρον έναρξιν της θεραπείας και συνεπώς διά τα πολύ καλύτερα θεραπευτικά αποτελέσματα. Ο Παπανικολάου όμως δεν μένει ικανοποιημένος με τα μέχρι τούδε επιτευχθέντα. Θέλει την ολοκλήρωσιν. Τα παρερχόμενα έτη τον ευρίσκουν να καταναλίσκη όλας του τας δυνάμεις εις αυτήν την προσπάθειαν, εκ της οποίας προκύπτει και δημοσιεύεται εις τα 1933 νέα περισπούδαστος μελέτη. Ήδη το έργον του έχει τύχει ευρυτάτης επιδοκιμασίας. Ο καθηγητής της Γυναικολογίας Traut και πολλοί άλλοι συνάδελφοί του συνεργάζονται μαζί του μετά ζήλου, η Commonwealth Foundation επιχορηγεί την εργασίαν του και ο Παπανικολάου είναι πάντοτε βαθύτατα ευγνώμων προς την μεγάλην χώραν που του παρέχει τας δυνατότητας να προχωρή, και ευτυχής διότι η επιτυχία επιστέφει τας προσπαθείας του. Τούτων τα συμπεράσματα έρχονται εις την δημοσιότητα το 1943 με την μονογραφίαν «∆ιάγνωσις του καρκίνου της μήτρας διά των κολπικών επιχρισμάτων».
Έκτοτε, η «Μέθοδος Παπανικολάου», όπως ονομάζεται γενικώς, έχει επιβληθή και καθιερωθή, εφαρμοζομένη συστηματικώς όχι μόνον ως διαγνωστική, αλλά και ως προληπτική εξέτασις επί παθήσεων τόσο της μήτρας, όσον και άλλων οργάνων, ως στομάχου, πνευμόνων, υπεζωκότος, νεφρών, κύστεως, βρόγχων κ.λπ. με ειδικήν εκάστοτε τεχνικήν. Εις την Αμερικήν υπάρχουν ειδικά εξωτερικά ιατρεία «προλήψεως του καρκίνου», όπου χιλιάδες υγιών ατόμων υποβάλλονται άπαξ ή δις του έτους εις προληπτικήν εξέτασιν κατά την «Μέθοδον Παπανικολάου». Και οι Έλληνες μαθηταί του προσπαθούν να εισαγάγουν το σύστημα αυτό και εις τον τόπον μας.
Επακολουθεί σωρεία δημοσιευμάτων, άρθρων ή διαλέξεων του Παπανικολάου, ο οποίος προσκαλείται παντού και τιμάται με βραβεία και διακρίσεις.
Είναι πλέον η ∆όξα. Η οποία στεφανώνει όχι μίαν τυχαίαν εφεύρεσιν, αλλά το αποτέλεσμα μιας πολυετούς, συστηματικής και επιπόνου εργασίας ενός ανθρώπου, αφιερωθέντος εξ ολοκλήρου εις την επιστημονικήν του αποστολήν και οικοδομήσαντος επί στερεών θεμελίων και με άριστα υλικά όχι απλώς μίαν μέθοδον ή μίαν στιγμιαίαν θείαν έμπνευσιν, αλλ’ έναν ολόκληρον νέον και χρησιμώτατον επιστημονικόν κλάδον, τον της Αποφολιδωτικής Κυτταρολογίας. ∆ι’ αυτής ήλθεν εις το φως ένας πράγματι νέος κόσμος κυττάρων, σπουδαιοτάτης σημασίας διά την ζωήν και την υγείαν των ανθρώπων, γενόμενος κοινόν κτήμα διά του δημοσιευθέντος το 1954 μνημειώδους έργου «Άτλας της Αποφολιδωτικής Κυτταρολογίας», ο οποίος αποτελεί τον καθρέπτην των νέων κυτταρολογικών παρατηρήσεων επί του νέου τούτου κλάδου της ιατρικής.
Παρ’ όλην την φλογεράν νοσταλγίαν της πατρίδος, παραμένει εις Νέαν Υόρκην συνεχίζων με περισσότερον ακόμη ζήλον τας πειραματικάς μελέτας του.
Παρ’ όλα αυτά ακούραστος εξακολουθεί να εργάζεται. Είναι ήδη 74 ετών και δεν θεωρεί συμπληρωθείσαν την αποστολήν του. Οποιοσδήποτε άλλος εις την θέσιν του θα επανεπαύετο ίσως εις όσα ήδη επέτυχε, εις τα πολλαπλά επιστημονικά βραβεία, εις τας ιδιαιτέρας τιμητικάς διακρίσεις από επιστημονικάς και κοινωνικάς οργανώσεις, Πανεπιστήμια και Ακαδημίας όλου του κόσμου (και της Ελλάδος ευτυχώς), εις τα παράσημα (είναι ιδιαιτέρως υπερήφανος διά τον Σταυρόν του ανωτέρου Ταξιάρχου του Φοίνικος, τον οποίον του επέδωσεν ιδιοχείρως ο Βασιλεύς Παύλος, κατά το 1953).
Εις αναγνώρισιν της προσφοράς του ιδιαιτέρως τον ετίμησε το ιδικόν του Πανεπιστήμιον, το Cornell University Medical College της Ν. Υόρκης, το οποίον, όταν προ έτους ο Παπανικολάου κατελήφθη υπό του ορίου ηλικίας, ίδρυσε διά πρώτην φοράν ειδικώς δι’ αυτόν ισόβιον τιμητικήν έδραν Ερεύνης άνευ διδακτικών υποχρεώσεων (Research Professor) με ιδιαίτερον επ’ ονόματί του εργαστήριον (Papanicolaou Research Laboratory) με όλην την απαιτουμένην ηθικήν και υλικήν ενίσχυσιν και με ειδικήν κατ’ έτος σημαντικήν επιχορήγησιν εκ μέρους της Αμερικανικής Αντικαρκινικής Εταιρίας και άλλων οργανώσεων, ενδιαφερομένων διά τας ερεύνας του.
Οποιοσδήποτε άλλος ίσως θα επεδίωκε πλέον την ανάπαυσιν. Αλλ’ αυτός, ουδέποτε σκεφθείς το ατομικόν του συμφέρον, αισθάνεται ότι έχει ακόμη την δύναμιν «να προσφέρη». Και δι’ αυτό εξακολουθεί εργαζόμενος. Προ μηνός μόλις τον ευρίσκομεν προεδρεύοντα τιμητικώς του «Α΄ ∆ιεθνούς Συνεδρίου της Αποφολιδωτικής Κυτταρολογίας» εν Βρυξέλλαις, με συμμετοχήν 200 κυτταρολόγων, που συνέρρευσαν από 18 χώρας διά ν’ ακούσουν από το ιδικόν του στόμα τας απόψεις του. Το συνέδριον αυτό απετέλεσε μίαν επί πλέον περιφανή απόδειξιν της διεθνούς αναγνωρίσεως του νέου επιστημονικού κλάδου, του οποίου είναι αυτός ο πατήρ, ο δημιουργός. Επ’ ευκαιρία του συνεδρίου αυτού ήλθεν εις την Ευρώπην, διά πρώτην φοράν από 44ετίας, και αυτό τον εχαροποίησεν ιδιαιτέρως διότι, όπως έγραψεν ο ίδιος με τα ωραιότατα και άνευ ξενικών «προσμίξεων» ελληνικά του: «…έτσι θα μου είναι ίσως δυνατόν να πραγματοποιήσω και ένα ταξίδι στην Ελλάδα, πράγμα το οποίον ανταποκρίνεται πλήρως προς ένα βαθύτατο πόθον μου».
∆ιότι πρέπει εδώ να λεχθή και να τονισθή ιδιαιτέρως: Εάν ο καθηγητής Γ. Παπανικολάου είναι ο επιστήμων, τον οποίον αμυδρώς προσεπαθήσαμεν να σκιαγραφήσωμεν, και θεωρείται γενικώς μία από τας μεγαλυτέρας επιστημονικάς κορυφάς σήμερον, με ειδικώς πρωτεύοντα ρόλον εις τον παγκόσμιον αγώνα κατά του καρκίνου, και εάν ως άνθρωπος, ψυχικώς, διανοητικώς και καλλιτεχνικώς ανεπτυγμένος ευρίσκεται εις την ανωτάτη βαθμίδα του δυνατού, εκπροσωπών διά της συμπεριφοράς του το άκρον άωτον της ευγενείας, της καλωσύνης, της πραότητος, της ηθικής, είναι και θέλει να είναι προ πάντων Έλλην. Ένας μεγάλος Έλλην που μας τιμά. Και ένας Μεγάλος Άνθρωπος που τιμά το ανθρώπινο γένος.
Όχι μόνον είναι υπερήφανος διά την πατρίδα του και συγκινείται βαθύτατα με παν το ελληνικόν, όχι μόνον υπήρξε πάντοτε ο μέγας προστάτης και βοηθός των Ελλήνων σπουδαστών εν Αμερική, όχι μόνον αγαπά, γράφει και ομιλεί την ελληνικήν του γλώσσαν άνευ της παραμικράς ξένης παρεμβολής, όχι μόνον έζησε όλα αυτά τα χρόνια με την Ελλάδα εις την ψυχήν του και με την νοσταλγίαν της πατρίδος, όχι μόνον δεν εδέχθη ν’ αλλάξει ή περικόψει το όνομά του, κατά την γνωστήν συνήθειαν, αλλά και διετήρησεν εις την απόμερον κομψήν κατοικίαν του –όπου βασιλεύει η τάξις, η αρχοντιά και ο πολιτισμός του ζεύγους Παπανικολάου– όλα τα οικογενειακά ήθη και έθιμά μας. Αι μόναι συζητήσεις, τα μόνα θέματα που τον απασχολούν, έξω της επιστήμης του, είναι διά την Ελλάδα. Συνηθίζει το βράδυ μετά το φαγητόν του –ελληνικού συνήθως περιεχομένου– να σβήνη τα φώτα και να ακούη επί ημίωρον κλασσικήν μουσικήν. Είναι η μόνη απόλαυσις και ανάπαυσις που επιτρέπει εις τον εαυτόν του. Και έπειτα ξαναρχίζει την νυκτερινήν πλέον εργασίαν του. Και τίποτε δεν είναι ικανόν να τον αποτρέψει από την συνήθειάν του αυτήν, εκτός εάν προβλήματα ελληνικά ανακύψουν.
Αυτός είναι ο καθηγητής Γεώργιος Παπανικολάου, τον οποίον, επ’ ευκαιρία της επανόδου του εις την πατρίδα, εθεωρήσαμεν ως καθήκον να παρουσιάσωμεν εις το ευρύτερον ελληνικόν κοινόν, εις την Ελλάδα όλην, η οποία πρέπει να είναι υπερήφανος διά τον πνευματικόν πρεσβευτήν της ανά τον κόσμον ολόκληρον.
Είναι βέβαιον ότι αι γραμμαί αυταί δεν θα ευχαριστήσουν ίσως τον σεμνόν και μετριόφρονα Γ. Παπανικολάου, εάν περιέλθουν εις γνώσιν του. Αλλ’ επεκράτησεν η άποψις ότι αι προσωπικαί επιθυμίαι, έστω και ενός Παπανικολάου, πρέπει να υποχωρούν προ των υποχρεώσεων προς το σύνολον· και συγκεκριμένως σήμερον προ της υποχρεώσεως να δοθή εις σύμπασαν την Ελλάδα μία ωραία ευκαιρία: Να χαρή διά το ένδοξον τέκνον της και να υπερηφανευθή διά το περίλαμπρον έργον αυτού.
∆ρ Νικ. Μ. Κέπετζης, διευθυντής, ιατρός παθολόγος του Ελληνικού Ερυθρού Σταυρού, Η Καθημερινή, 18 Αυγούστου 1957
Εντυπώσεις από μια τελευταία συνάντηση
Οταν τον περασμένο Οκτώβριο συναντηθήκαμε στην Νέα Υόρκη, ο ηλικιωμένος φίλος μου μαζί με την πολύτιμη γυναίκα του ετοιμαζόντουσαν να εγκαταλείψουν την πόλη όπου είχαν ζήσει σαράντα χρόνια. Το κομψό σπίτι τους στο Douglaston κοντά στην Νέα Υόρκη είχε απογυμνωθεί από τα περισσότερα έπιπλά του και όσα είχαν περισσέψει οι κάσες περίμεναν να τα μεταφέρουν αύριο στο Miami. Εν τούτοις, η νοικοκυροσύνη της κ. Μάχης είχε φροντίσει το πρόγευμα να είναι, όπως πάντα στο φιλόξενο σπίτι τους, εύγευστο και περιποιημένο. Ο Παπανικολάου ήταν λαμπρά στην υγεία του και γεμάτος κέφι που θα πήγαινε να εγκαινιάσει, να οργανώσει και να διευθύνει το μεγάλο Ερευνητικό Ίδρυμα «George Papanicolaou» στο Miami της Φλώριδος. Γελαστός, περιποιημένος όπως ήταν πάντοτε, γεμάτος ευγένεια και μετριοφροσύνη, μου διηγήθηκε την μεγάλη απόφαση που πήρε και την αισιοδοξία του για το μέλλον:
«Ήδη αγόρασα εκεί ένα ωραίο σπιτάκι με θέα στον ωκεανό και όλες τις ανέσεις. Είναι ωραία επιπλωμένο και είναι κοντά στο Ινστιτούτο», μου έγραφε λίγο πριν από την συνάντησή μας. «Αν ήμουν νεώτερος, μπορούσα να έχω την ελπίδα ότι μετά ένα ή δύο ή τρία χρόνια θα μου ήταν ίσως δυνατόν να ελευθερωθώ από τις εδώ υποχρεώσεις μου ώστε να περνώ ένα μεγάλο μέρος του καιρού μου στην Ελλάδα. ∆υστυχώς τα χρόνια που μου απομένουν για να συνεχίσω με κάποια εντατικότητα την επιστημονική μου εργασία είναι σχετικώς ολίγα και συνεπώς ανεπαρκή για να δικαιολογήσω ένα τόσο φιλόδοξο σχέδιο. Η απόφασή μου είναι, από της προσωπικής απόψεως, σκληρή και για την Μάχη και για μένα, αλλά δεν βλέπω πώς θα ήτο δυνατόν ν’ αρνηθώ να θυσιάσω μια από τις μεγαλύτερες φιλοδοξίες της ζωής μου, να δημιουργήσω μία στέγη για την Αποφολιδωτική Κυτταρολογία, που προσέφερε τόσες μεγάλες θετικές υπηρεσίες στην Επιστήμη και στην Ανθρωπότητα. Ξέρω πως το έργον μου είναι δύσκολο, αλλά, ∆όξα τω Θεώ, ακόμα διατηρώ την παληά μου αισιοδοξία και την αφοσίωσή μου στο ιδεώδες όπου μου δόθηκε το προνόμιο ν’ αφιερώσω όλη μου την επιστημονική δράση».
Τον κύτταξα, αλλά δεν θέλησα βέβαια να του πω τις επιφυλάξεις μου και τις ανησυχίες μου, μια που δεν θα ήταν πια κατορθωτό ν’ αλλάξει απόφαση. Το φθινοπωρινό όμως δειλινό που από τα ανοικτά ακόμα παράθυρα έστελνε μέσα στο δωμάτιο κάπου-κάπου τα μαραμένα φύλλα του, με τύλιγε με τη μελαγχολία της εποχής και με οδηγούσε σε σκέψεις δυστυχώς λογικές αλλά λυπητερές. Θα τον ξανάβλεπα άραγε τον ανήσυχο ερευνητή, που 78 ετών αποφάσιζε να μιμηθεί τα νεανικά του χρόνια; Σ’ αυτήν την ηλικία το βήμα δεν είναι πια πολύ σταθερό και η πνοή δεν αντέχει σε καινούργιες δημιουργίες.
Αυτές οι σκέψεις μ’ έκαναν να συγκεντρώσω όλη την προσοχή μου σ’ αυτή την συνάντησή μας, που ένοιωθα πως ίσως ήταν γραφτό να είναι και η τελευταία. Καθώς μιλούσαμε κύτταζα το περιποιημένο αυτό γεροντάκι που δεν ήθελε να παραδεχθή το πέρασμα του χρόνου. Κοντός, μάλλον παχουλός, με κάπως δυσανάλογο για το σώμα του μεγάλο κεφάλι, με μάτια γεμάτα καλωσύνη και στόμα αδιάκοπα χαμογελαστό, ο μεγάλος Γεώργιος Παπανικολάου, ο θρυλικός «Dr. Pap», δεν είχε τίποτα που να αντιπροσωπεύει στην εμφάνισή του ούτε την ιδιοφυΐα του ούτε την πολυτάραχη ζωή του. Ήταν ο άνθρωπος που συναντούμε στο πέρασμά μας χωρίς να τον προσέχουμε.
Και τότε στην κουβέντα μας που κυλούσε απάνω σε μελλοντικά ερευνητικά και οργανωτικά σχέδια του νέου Ινστιτούτου, ο νους μου ξαναγύριζε στον βίο αυτού του καταπληκτικού ανθρώπου που μοιάζει σαν παραμύθι και που προσπαθούσα να συνδυάσω με την εμφάνισή του.
Και έλεγα μέσα μου: «Αυτός ο συμπαθητικός και απλοϊκός άνθρωπος είναι αλήθεια εκείνος που χάραξε βαθειά και ανεξίτηλα την σφραγίδα του απάνω στην Επιστήμη μας; Αυτός είναι εκείνος που αφού σπούδασε τον πιο απίθανο συνδυασμό, χωρίς σχέδιο, χωρίς συγκεκριμένο σκοπό, χωρίς, θα έλεγα, προγραμματισμένη προοπτική, κατώρθωσε αναζητώντας στα απορρίμματα του οργανισμού μας να ανακαλύψει το προμήνυμα, τον πρόσκοπο του μεγάλου εχθρού που μας απειλεί; Αυτός είναι που μας επιτρέπει σήμερα να εφαρμόζουμε την θεραπεία του καρκίνου σε μια εποχή που μπορούμε να τον ανιχνεύσουμε και έτσι να τον εξοντώσουμε και να γιατρέψουμε τον άρρωστο;
∆εν υπήρξε συνεχιστής ο Παπανικολάου κάποιου άλλου ερευνητού που έδωσε την πρώτη νύξη, όπως συνήθως συμβαίνει στην εξέλιξη της Επιστήμης. Υπήρξε ο πρώτος που συνέλαβε την ιδέα και ο ίδιος που πραγματοποίησε ατόφια την πρακτική της απόδοση για τον άνθρωπο. Και πώς έφθασε ως εκεί το καλοκάγαθο γεροντάκι που κάθεται μπροστά μου και που μοιάζει με την προσωποποίηση της νοικοκυροσύνης και του συμβατισμού; Πίσω απ’ αυτήν την απλότητα το πνεύμα του ήταν εν τούτοις ανήσυχο, αγωνιστικό, πολυποίκιλο, ατίθασο, σχεδόν θα έλεγα τυχοδιωκτικό. Γιατί ο Παπανικολάου ξεκίνησε γιατρός αλλά δεν στάθηκε στα όρια μιας ωρισμένης επιδιώξεως. Πώς να φαντασθεί κανείς πως ο ήρεμος και τακτοποιημένος αυτός ανθρωπάκος είναι εκείνος που από την Κύμη της Ευβοίας ξεκίνησε απένταρος τροβαδούρος, αρπάζοντας από το χέρι μία κοπέλλα που σχεδόν δεν την γνώριζε, για να περιπλανηθεί ανάμεσα από σπουδές φιλοσοφίας και πρωτοποριακού δημοτικισμού ως το ιχθυοτροφείο του Πρίγκιπος του Μονακό και να καταντήσει να παίζει βιολί στα καφενεία της Νέας Υόρκης ή να πουλά χαλιά σε κάποιο κατάστημά της και η γυναίκα του να κατασκευάζει κουμπιά για να συντηρηθούν; Πώς να συνδυάσει κανείς το τιτανικό επιστημονικό έργο του και την τολμηρή και γεμάτη περιπέτειες ζωή του με την γαλήνια αυτή προσωπικότητά του; Θα περίμενε κανείς να συναντήσει την εξαιρετική φυσιογνωμία που η φαντασία πλάθει στα μάτια του παρατηρητού όταν κυττάζει πρόσωπα αυτής της ολκής. Εν τούτοις ο Γεώργιος Παπανικολάου δεν είχε τίποτα το εντυπωσιακό, εκτός από την βαθειά συμπάθεια και την αγάπη που ενέπνεε σε όποιον τον είχε πλησιάσει. Ο στοργικός ανθρωπισμός του ήταν ακόμα κάτι που έβγαινε από την ψυχή του, αιχμαλωτίζοντας την εκτίμηση και τον θαυμασμό.
Αλλά ιδού και κάτι άλλο χαρακτηριστικό. Τα σαράντα χρόνια της ζωής του στην πολυτάραχη Αμερική δεν τον άφησαν να ξεχάσει ούτε μια στιγμή την Πατρίδα του. «Όσο καιρό και αν ζήσει κανείς μακρυά από την Ελλάδα δεν μπορεί να βγάλει την νοσταλγική ανάμνησή της από την ψυχή του. Θα ήμουν εξαιρετικά ευτυχής εάν το έργο που γίνεται τώρα στο Miami γινόταν στον τόπο όπου πάντοτε ονειροπολούσα να ζήσω τα τελευταία χρόνια της ζωής μου», μου έγραφε στις 9-10-1961.
Αυτή η επιθυμία του που δεν κατώρθωσε να εκπληρώσει υπήρξε η μόνη ίσως ήττα του στον τραχύ αγώνα της ζωής του. Γιατί η μεγάλη δημιουργική του πνοή που νίκησε τον θάνατο εκατομμυρίων ανθρώπων δεν μπόρεσε να νικήσει και τον δικό του την στιγμή μάλιστα όπου τα φτερά της φαντασίας του ετοίμαζαν καινούργια εξόρμηση.
Ανάμεσα στα άπειρα και αθάνατα στεφάνια που θα συμβολίζουν την αιώνια ευγνωμοσύνη της ανθρωπότητας στον μεγάλο Ευεργέτη της, το ταπεινό στεφάνι από κάποιο δεντράκι της Πατρίδος του θα είναι βέβαια εκείνο που η ψυχή του ποθεί.
Νικόλαος Λούρος, Η Καθημερινή, 22 Φεβρουαρίου 1962
