Η συζήτηση για τις ώρες εργασίας στην Ελλάδα έχει επανέλθει στην επικαιρότητα, καθώς νέα στοιχεία επιβεβαιώνουν ένα παράδοξο: οι Ελληνες εργάζονται περισσότερες ώρες από σχεδόν κάθε άλλον Ευρωπαίο, αλλά το εισόδημά τους παραμένει καθηλωμένο στις τελευταίες θέσεις του σχετικού πίνακα των χωρών της Ε.Ε. Αυτό δεν είναι ακόμη ένα στατιστικό στοιχείο: αποτυπώνει τη δομή της ελληνικής οικονομίας, τον τρόπο οργάνωσης της εργασίας και την έλλειψη επενδύσεων σε τεχνολογία και δεξιότητες. Αξίζει να κάνουμε εξαρχής μια γενική μεθοδολογική παρατήρηση. Η διάγνωση αυτή είναι σε σημαντικό βαθμό παραπλανητική διότι συγκρίνει βιομηχανικά ανεπτυγμένες οικονομίες με την Ελλάδα, που χαρακτηρίζεται από ρηχή παραγωγική βάση και εξάρτηση από τον τομέα των υπηρεσιών (και ιδιαίτερα του τουρισμού), ο οποίος εξ ορισμού είναι λιγότερο επιδεκτικός χρήσης νέων τεχνολογιών και μεθόδων λειτουργικής βελτίωσης. Παρ’ όλα αυτά μπορούν να εξαχθούν σημαντικά συμπεράσματα.
Οι Ελληνες, βάσει πληθώρας μελετών, εργάζονται περισσότερες ώρες από σχεδόν όλους τους Ευρωπαίους. Σύμφωνα με τη Eurostat, οι άνδρες πλήρους απασχόλησης εργάζονται κατά μέσον όρο 42 ώρες την εβδομάδα, έναντι 36 ωρών κατά μέσον όρο στην Ε.Ε. Ενα σημαντικό ποσοστό εργάζεται πάνω από 45 ώρες, κάτι που σε ανεπτυγμένες οικονομίες (Γερμανία, Δανία) θεωρείται ειδική εργασιακή εξαίρεση. Πιο αποκαλυπτικά όμως είναι τα πρόσφατα στοιχεία του ΟΟΣΑ που δείχνουν ότι η παραγωγικότητα της Ελλάδας, μετρούμενη με βάση το ΑΕΠ ανά ώρα εργασίας, αντιστοιχεί μόλις στο 49% του μέσου όρου της Ε.Ε. των «27» και στο 43% της Ευρωζώνης. Το χάσμα αυτό παραμένει σταθερό την τελευταία δεκαετία, ακόμη και σε σύγκριση με οικονομίες παρόμοιου μεγέθους όπως η Πορτογαλία, η οποία μετά τη δημοσιοοικονομική κρίση της έχει αυξήσει κατακόρυφα την παραγωγικότητά της μέσω στοχευμένων επενδύσεων και μεταρρυθμίσεων.
Η αντίθεση γίνεται εντονότερη όταν κοιτάξει κανείς τα δύο άκρα του ευρωπαϊκού πίνακα εισοδημάτων. Στη μία πλευρά βρίσκονται χώρες όπως το Λουξεμβούργο, η Δανία και η Ολλανδία, όπου οι πολίτες εργάζονται λιγότερες ώρες, αλλά οι μέσες ωριαίες αποδοχές είναι διπλάσιες και άνω του ευρωπαϊκού μέσου όρου. Στην άλλη, χώρες της νοτιοανατολικής Ευρώπης, ανάμεσά τους και η Ελλάδα, όπου οι εργαζόμενοι δουλεύουν πολύ περισσότερο, με αμοιβές που κυμαίνονται κάτω από 10 ευρώ την ώρα. Οπως αποδεικνύουν τα στοιχεία, η σχέση ανάμεσα σε ώρες εργασίας και εισόδημα δεν είναι γραμμική. Το αντίθετο, λιγότερη εργασία μπορεί να σημαίνει περισσότερη ευημερία όταν η παραγωγικότητα παραμένει υψηλή.
Οι διαφορές στην παραγωγικότητα δεν οφείλονται μόνο στην ένταση της εργασίας, αλλά κυρίως στους θεσμούς, στην τεχνολογία και στην εκπαίδευση. Οι χώρες με τις καλύτερες επιδόσεις επενδύουν συστηματικά σε φυσικό και τεχνολογικό κεφάλαιο, στην εκπαίδευση και στην κατάρτιση, ενώ διαθέτουν σταθερό πλαίσιο συνεργασίας εργοδοτών και εργαζομένων. Αντίθετα, στην Ελλάδα, παρά το γεγονός ότι το ανθρώπινο κεφάλαιο είναι θεωρητικά υψηλού επιπέδου, μετρούμενο σε αποφοίτους τριτοβάθμιας εκπαίδευσης ανά 1.000 κατοίκους, η έλλειψη σύγχρονων παραγωγικών δομών περιορίζει τις ευκαιρίες επαγγελματικής εξέλιξης και εξειδίκευσης. Οι μικρομεσαίες επιχειρήσεις, που απασχολούν πάνω από το 90% του εργατικού δυναμικού –εκτός δημόσιου τομέα–, δυσκολεύονται να υιοθετήσουν νέες τεχνολογίες που επιταχύνουν την παραγωγικότητα. Ως αποτέλεσμα, χαρακτηρίζονται από τη διατήρηση καθεστώτος χαμηλών αποδοχών και περισσότερων ωρών εργασίας. Ο πρωτογενής τομέας λειτουργεί σε συνθήκες παρωχημένων και δαπανηρών καλλιεργητικών μεθόδων σε μικρού μεγέθους ιδιοκτησίες. Αυτός ο πολυεπίπεδος φαύλος κύκλος συντηρείται επί δεκαετίες.
Οι Ελληνες εργάζονται περισσότερες ώρες από σχεδόν κάθε άλλον Ευρωπαίο.
Η εμπειρία άλλων χωρών φωτίζει και μια άλλη πλευρά του προβλήματος. Τα πιλοτικά προγράμματα τετραήμερης εργασίας στη Γερμανία, στην Ολλανδία και στην Ισλανδία απέδειξαν πως η μείωση του ωραρίου μπορεί να αυξήσει την απόδοση όταν συνδυάζεται με καλύτερη οργάνωση, τεχνολογική στήριξη και εμπιστοσύνη στην απόδοση του εργαζομένου. Η διεθνής βιβλιογραφία επιβεβαιώνει ότι η παραγωγικότητα εξαρτάται και από το επίπεδο της «εταιρικής διακυβέρνησης». Η καλή διοίκηση, η οργάνωση, η αξιοποίηση των δεξιοτήτων και η συμμετοχή των εργαζομένων στη λήψη αποφάσεων αυξάνουν την αποδοτικότητα περισσότερο απ’ ό,τι η παράταση του ωραρίου. Ο ΟΟΣΑ επισημαίνει πως «οι καλύτερα διοικούμενες εταιρείες είναι και οι πιο παραγωγικές», ανεξαρτήτως μεγέθους ή κλάδου. Κατ’ αναλογίαν, το ίδιο ισχύει και για τη λειτουργία των δημόσιων υπηρεσιών. Η Ελλάδα, δυστυχώς, αντιμετωπίζει διαχρονικά διαρθρωτικά προβλήματα, η υπέρβαση των οποίων έχει καταστεί εμπόδιο στην όποια λειτουργική και διοικητική εξέλιξη. Παραδειγματικά να αναφέρουμε δύο εμβληματικές περιπτώσεις: α) Οι μικρομεσαίες επιχειρήσεις παραμένουν οικογενειακές και εσωστρεφείς, χωρίς διοικητικές δομές, αξιολόγηση εργαζομένων και υπηρεσιών. Η επιβίωσή τους συντηρείται συστηματικά από ένα κράτος προστάτη της παθογένειάς τους, χωρίς να τους προσφέρει τα εργαλεία εκσυγχρονισμού και αναδιάρθρωσης που απαιτούνται. Επιδοτήσεις, φορολογικές ελαφρύνσεις, διαγραφές οφειλών συντηρούν έναν θνησιγενή κλάδο στο όνομα της εκλογικής πελατείας. β) Ο εκσυγχρονισμός της δημόσιας διοίκησης, που θα μπορούσε να βελτιώσει σε μεγάλο βαθμό τη συλλογική παραγωγικότητα, είναι λιγότερο αποτελεσματικός από ό,τι διατυμπανίζεται. Τα τελευταία χρόνια είναι γεγονός ότι ψηφιοποιήθηκαν αρκετές γραφειοκρατικές λειτουργίες, χωρίς όμως να μειωθούν αναλογικά η πολυνομία και η ταλαιπωρία. Οταν απαιτούνται τρεις μήνες για την έκδοση οικοδομικής άδειας, έξι μήνες για την έγκριση άδειας για λειτουργία επαγγελματικής στέγης και οκτώ με 20 μήνες για έκδοση σύνταξης, τότε κάτι… πήγε να γίνει, αλλά δεν ολοκληρώθηκε.
Σημαντικό ρόλο για αλλαγή μοντέλου παίζουν, επίσης, η κουλτούρα συνεργασίας και ο κοινωνικός διάλογος. Οι χώρες που πέτυχαν να μειώσουν τις ώρες εργασίας χωρίς να χάσουν σε ανταγωνιστικότητα το έκαναν μέσα από κοινωνικό διάλογο και συναίνεση. Στη Γερμανία, στη Σουηδία και στη Δανία, εργοδότες και εργαζόμενοι αντιμετωπίζονται ως εταίροι έχοντας κοινό στόχο. Αξίζει να σημειώσουμε εδώ ότι εντός αυτού του πλαισίου συναίνεσης, όπως παρατηρούν οι δύο από τους τρεις φετινούς νομπελίστες στην Οικονομία, Φιλίπε Αγκιόν και Πίτερ Χόβιτ, διαμορφώνονται οι συνθήκες γι’ αυτό που ονομάζουν «συνεχή ανάπτυξη μέσω δημιουργικής καταστροφής». Δηλαδή για το πώς η καινοτομία, η τεχνολογία και η ανταγωνιστικότητα προκαλούν την αντικατάσταση παλαιών δομών με νέες, οδηγώντας σε αύξηση της παραγωγικότητας, οικονομική ανάπτυξη και εισοδηματική ευημερία. Στην Ελλάδα, αντίθετα, οι αναιμικές παραγωγικές επενδύσεις, η ελλιπής χρηματοδότηση, η έλλειψη εργασιακής εξειδίκευσης και η διαρκής ένταση μεταξύ εργοδοσίας και εργαζομένων εδραίωσαν μια αντιπαραγωγική στασιμότητα με οικονομικές επιπτώσεις εκατέρωθεν.
Η Ελλάδα έχει μπροστά της μια δύσκολη, αλλά αναγκαία αποστολή. Να μεταβεί από ένα μοντέλο εργασιακής υπερκόπωσης σε ένα μοντέλο εργασιακής δημιουργίας. Αν ενισχύσει τις επενδύσεις σε γνώση και τεχνολογία, αν δημιουργήσει κουλτούρα εμπιστοσύνης μεταξύ εργοδοτών και εργαζομένων, αν αυξήσει την παραγωγικότητά της, τότε οι Ελληνες μπορούν να εργάζονται λιγότερο και να ζουν καλύτερα. Η λύση του ελληνικού «παραδόξου» δεν είναι να δουλεύουμε περισσότερο, αλλά να δουλεύουμε εξυπνότερα για να παράγουμε προστιθέμενη αξία, εισόδημα και ευημερία ανάλογη των ανεπτυγμένων χωρών της Ε.Ε. Οπως έχει πει παλαιότερα ο Πολ Κρούγκμαν, «η παραγωγικότητα δεν είναι το παν, αλλά σε βάθος χρόνου είναι σχεδόν το παν».
*Ο κ. Γιώργος Στούμπος διετέλεσε καθηγητής Πολιτικής Οικονομίας και στέλεχος της Τράπεζας της Ελλάδος.
