Ο Νίκος Κουρής, ωραίος και αλαζονικός πολιτευτής, μπαίνει στην αίθουσα-στρατηγείο της νικηφόρου προεκλογικής εκστρατείας του περίπου δύο ώρες πριν ανακοινωθούν τα επίσημα αποτελέσματα. Τα exit polls προμηνύουν θρίαμβο. Οι φωνές του πλήθους «Οιδίπους – Οιδίπους!» τον αποθεώνουν. Το νεαρό τυφλό αγόρι, ο Τειρεσίας, που ξεγλιστράει μέσα στη γιορτινή σκηνή, προειδοποιεί για την κόλαση που επιφυλάσσει το μέλλον στον πρωταγωνιστή της βραδιάς. Αλλά ποιος τον ακούει; Είναι νωρίς, το έργο έχει μόλις αρχίσει.
Ο συγγραφέας και σκηνοθέτης Ρόμπερ Αϊκ βρέθηκε στην Αθήνα για τις τελευταίες πινελιές στην παράσταση που δουλεύεται εδώ και μήνες. Ο βραβευμένος με Olivier «Οιδίπους» του έκανε πρεμιέρα στη Στέγη του Ιδρύματος Ωνάση μία εβδομάδα πριν ο Αϊκ κλείσει τα 39 του χρόνια. Ωστόσο μοιάζει πολύ νεότερος, με το καθαρό πρόσωπο και τα στρογγυλά γυαλιά του. Φαίνεται σαν να ανήκει στην Gen Z, όπως ο Τειρεσίας του –η σοφία είναι χάρισμα των νέων σε αυτή τη μεταγραφή της τραγωδίας–, αλλά ο Αϊκ είναι μέλος των millenials, ένα «τρομερό παιδί» της Βρετανίας που μεγάλωσε στα ’90s.
Από τα είκοσί του μέχρι τώρα διέσχισε δύο δεκαετίες γράφοντας και σκηνοθετώντας αλλεπάλληλες επιτυχίες στο Γουέστ Εντ. Οι εγκεφαλικές αλλά μοντέρνες εκδοχές των κλασικών έργων που παρουσίασε ταράζουν και συγκινούν το κοινό, συμβάλλοντας σημαντικά κατά τη δεκαετία του 2010 στο να ανοίξει ο δρόμος για την καθιέρωση μιας νέας τάσης για το βρετανικό θέατρο.
Στη συζήτησή μας πάντως δεν μιλάει σαν επαναστάτης – άλλωστε, είναι μέλος της βρετανικής Βασιλικής Εταιρείας Λογοτεχνίας. Θυμίζει περισσότερο ένα παιδί που η διάνοια το ωθεί να διαλύσει τα παιχνίδια του, ακόμη και τα πιο αγαπημένα, για να δει τι κρύβουν μέσα. Ισως έτσι να σκέφτεται όταν διαλύει ένα κλασικό έργο και το ξαναχτίζει από την αρχή. Δεν είναι ότι αντιπαθεί την παράδοση· απλώς τη βρίσκει στενόχωρη. Τη θεωρεί ένα μουσείο που χρειάζεται ξεσκόνισμα και ανανέωση. «Λατρεύω τον “Οιδίποδα”. Είναι ένα αριστούργημα», λέει αμέσως, σχεδόν πριν αρχίσουμε τη συνέντευξη. «Το κείμενο ξέρει την αλήθεια, οι χαρακτήρες όχι. Ο Οιδίποδας λέει: “Παιδιά, αδέλφια και αδελφές μου” κι εσύ ο θεατής τον ακούς από κάτω και σκέφτεσαι “ναι, φίλε, κυριολεκτικά αυτό σου είναι”».
Η εμμονή του Αϊκ με τον Οιδίποδα παραμένει σταθερή από το 2017, τότε που πρωτοσκέφτηκε να καταπιαστεί με τη σκοτεινή ιστορία του Σοφοκλή. «Ρωτώ κάθε φορά τον εαυτό μου: Τι μένει αναλλοίωτο σε αυτό το έργο δυόμισι χιλιάδες χρόνια μετά; Είναι ο τρόμος που ελλοχεύει στην αποκάλυψη ότι δεν ξέρεις ποιος είσαι. Οτι μπορεί να τραβήξεις μια κλωστή και να ξηλωθεί ολόκληρη η ζωή σου», εξηγεί.
Στο θεατρικό σύμπαν του ο Οιδίποδας φοράει ακριβό κοστούμι. Οι κλασικιστές, βεβαίως, αντιδρούν όπου η παράσταση έχει παιχτεί – πρεμιέρα στο Αμστερνταμ, αργότερα Γουέστ Εντ και Μπρόντγουεϊ. Δεν δείχνει να τους φοβάται. Παρατηρεί με κάποια έκπληξη ότι το διεθνές κοινό συχνά δεν γνωρίζει καν την πλοκή της τραγωδίας. «Στο Λονδίνο ο κόσμος σοκαριζόταν όταν η ιστορία ξεδιπλωνόταν. Κυριολεκτικά αναφωνούσαν», τονίζει. «Οπότε νομίζω πως η εμπειρία στην Ελλάδα θα είναι διαφορετική. Εδώ υπάρχει άλλη σχέση με τον μύθο. Ανυπομονώ να δω πώς θα αισθανθεί το ελληνικό κοινό “αλλάζοντας” τον Σοφοκλή. Ισως όπως μερικοί Αγγλοι που θυμώνουν όταν αλλάζεις τον Σαίξπηρ. Υποθέτω ότι είναι κάτι αντίστοιχο, έτσι δεν είναι;».
«Ρωτώ κάθε φορά τον εαυτό μου: Τι μένει αναλλοίωτο σε αυτό το έργο δυόμισι χιλιάδες χρόνια μετά; Είναι ο τρόμος που ελλοχεύει στην αποκάλυψη ότι δεν ξέρεις ποιος είσαι. Οτι μπορεί να τραβήξεις μια κλωστή και να ξηλωθεί ολόκληρη η ζωή σου».
Πίσω από την άνετη στάση υπάρχει ένα σαφές θεατρικό επιχείρημα: η τραγωδία πρέπει να ξαναζήσει. Οχι να αναπαραχθεί. «Ο Σοφοκλής ήδη επαναεπεξεργάζεται τον παλαιότερο μύθο, δεν τον “συντηρεί”. Η ιστορία των τραγωδιών είναι η ιστορία τού πώς ξαναλέμε τις ιστορίες. Είναι κρίμα να αφήσουμε τέτοια θεατρικά έργα να γίνουν μουσειακά εκθέματα», υπογραμμίζει.
«Στο Λονδίνο ο κόσμος σοκαριζόταν όταν η ιστορία ξεδιπλωνόταν. Ανυπομονώ να δω πώς θα αισθανθεί το ελληνικό κοινό “αλλάζοντας” τον Σοφοκλή. Ισως όπως μερικοί Αγγλοι θυμώνουν όταν αλλάζεις τον Σαίξπηρ. Υποθέτω ότι είναι κάτι αντίστοιχο».
Μιλάμε για τα «παραδοσιακά» θεατρικά ανεβάσματα με Χορό, μάσκες, πομπή. Σηκώνει τα φρύδια. «Νομίζω ότι το κοινό του 21ου αιώνα δεν ξέρει καν τι είναι ο Χορός της αρχαίας τραγωδίας», σχολιάζει. «Προσωπικά, ποτέ δεν ένιωσα να κινητοποιούμαι συναισθηματικά μέσα σε μια “παραδοσιακή” παράσταση. Ενδιαφέρουσα; Ναι. Μελετημένη; Βεβαίως. Αλλά δεν μου ξερίζωσε την καρδιά. Αυτή τη δύναμη θέλω. Και για να τη βρω, πρέπει να φέρω την ιστορία στο τώρα. Η δουλειά του storyteller είναι να καθαρίσει το έργο από τα «βερνίκια» του χρόνου – όπως ένα παλιό λάδι του Ρέμπραντ που χρειάζεται αποκατάσταση. Θέλεις να δεις τα χρώματα όπως τα σχεδίασε, όχι με 400 χρόνια σκόνη».
Ο μύθος μπορεί να διαβαστεί με τουλάχιστον δύο τρόπους: ως πολιτικό δράμα για την εξουσία ή ως υπαρξιακή τραγωδία αυτογνωσίας. Εσείς ποιον δρόμο ακολουθείτε;
Και τους δύο. Σε ένα μεγάλο θεατρικό κείμενο πρέπει να υπάρχουν περισσότερα στοιχεία από όσα μπορείς να συλλάβεις από μόνο μία οπτική άποψη. Δεν μπορείς να δεις Οιδίποδα ή Αμλετ και να τα έχεις καταλάβει όλα. Ετσι κι εδώ: άλλοι θα ακολουθήσουν τον προσωπικό, υπαρξιακό άξονα – την αγωνία της ταυτότητας. Αλλοι θα δουν το πολιτικό κομμάτι. Και οι δύο αναγνώσεις είναι απολύτως έγκυρες και το έργο τις περιέχει ταυτόχρονα. Το ζητούμενο είναι η εμπειρία να παραμένει πυκνή, ουσιαστική και πολύσημη.
Ακούγοντάς σας σκέφτομαι ότι η ιστορία του Οιδίποδα θυμίζει ιστορία τρόμου, π.χ. την «Πτώση του οίκου των Ασερ» του Πόε. Αλλά ο πρωτότυπος τίτλος του έργου είναι «Οιδίπους Τύραννος». Τι σημασία έχει αυτή η λέξη για εσάς;
Νομίζω ότι ο «Τύραννος» είναι πιο ακριβής όρος για την προσωπικότητα του Οιδίποδα, πολύ πιο εύστοχος από το «Βασιλιάς Οιδίποδας» (Oedipus Rex) που χρησιμοποιούμε στα αγγλικά. Οταν έγραφα την προσαρμογή το 2017, υπήρχαν πολλά σύγχρονα πολιτικά σημεία αναφοράς που με επηρέασαν. Ο Μακρόν είχε μόλις εκλεγεί από το πουθενά, εκτός συστήματος, με μια πολύ μεγαλύτερη σε ηλικία σύντροφο – πράγμα που είχε σοκάρει πολλούς. Είχαμε επίσης ζήσει την πρώτη νίκη του Τραμπ και τη Χίλαρι Κλίντον να μένει κλεισμένη στη σουίτα της επί δύο ημέρες, ανίκανη να βγει για να παραδεχθεί την ήττα της. Αρχισα να σκέφτομαι: «Τι συζητείται πίσω από αυτές τις κλειστές πόρτες της πολιτικής;».
Στη σύγχρονη μεταγραφή σας, η ιδιωτική συντριβή κορυφώνεται παράλληλα με τον δημόσιο θρίαμβο.
Στον Σοφοκλή όλα συμβαίνουν σε πραγματικό χρόνο και στον ίδιο χώρο – χωρίς αλλαγές σκηνικών, όπως επαινετικά σχολίαζε ο Αριστοτέλης. Η εικόνα της Κλίντον «εγκλωβισμένης» στο ξενοδοχείο της μου έδωσε την ιδέα: Η οικογένεια δεν μπορεί να φύγει μέχρι να ξεκαθαρίσει το εκλογικό αποτέλεσμα. Ετσι γεννήθηκε ο δικός μου Οιδίποδας: ένας πολιτικός «αουτσάιντερ», έτοιμος να αποκτήσει τεράστια εξουσία. Και όπως κάθε Οιδίποδας, είναι αυτός που θα λύσει όλα τα αινίγματα – μέχρι να καταλάβει ότι το μεγαλύτερο αίνιγμα είναι ο ίδιος του ο εαυτός.
