Μιλάει ενθουσιωδώς για την εμπειρία της στο τελευταίο Oxbelly Retreat, την ετήσια διεθνή συνάντηση συγγραφέων και σεναριογράφων, που επικεντρώνεται στην ενίσχυση της δημιουργικότητας και της επαγγελματικής τους ανάπτυξης και η οποία φέτος διοργανώθηκε από τις 28 Ιουνίου έως τις 6 Ιουλίου στο Costa Navarino. Εξάλλου, η γαλλοϊταλικής καταγωγής Φιαμέτα Ρόκο, που συμμετείχε στη διεθνή συνάντηση με τον ρόλο της συμβούλου (και της συντονίστριας μιας συζήτησης με τη μεταφράστρια των ομηρικών επών, Εμιλι Γουίλσον), είχε πολλά να συνεισφέρει, αλλά και να ακούσει ως διαχειρίστρια (από το 2005 μέχρι το τέλος του 2025) του περίβλεπτου διεθνούς βραβείου Μπούκερ, το οποίο απονέμεται κάθε χρόνο σε ένα έργο μυθοπλασίας μεταφρασμένο στα αγγλικά. Στο παρελθόν εργάστηκε ως υπεύθυνη πολιτιστικών του Economist, ενώ υπήρξε και μέλος του διοικητικού συμβουλίου του Διεθνούς Φεστιβάλ Βιβλίου του Εδιμβούργου, επομένως διαθέτει μια σπάνιας ευρύτητας εποπτεία του οικοσυστήματος των εκδόσεων. «Αυτό που καθιστά μοναδικό το Oxbelly είναι η σύμπραξη συγγραφέων και σεναριογράφων, δύο πολύ διαφορετικών κόσμων», λέει στην «Κ» και συνεχίζει: «Οταν συγκεντρώνονται ορισμένοι εκπρόσωποι του ίδιου κλάδου –μηχανικοί, δημοσιογράφοι, αθλητές της ιππασίας– καταλήγουν να κάνουν δύο πράγματα: να κουτσομπολεύουν ή να παραπονιούνται. Οταν όμως έρθουν κοντά διαφορετικές δημιουργικές φωνές, μια σπίθα ανάβει, αναμοχλεύονται τα πράγματα και προκύπτει κάτι εξωστρεφές, δημιουργικό και ενδιαφέρον».
Σε μια εποχή πολέμων και παγκόσμιων κρίσεων, μια συνάντηση αφηγητών από τον χώρο της λογοτεχνίας και του κινηματογράφου μοιάζει ίσως και με την ορχήστρα που έπαιζε μουσική στον «Τιτανικό». Ή και όχι.
Εξαρτάται από το πώς βλέπει κανείς την τέχνη. Αν πιστεύεις ότι η τέχνη είναι σαν να παίζεις μουσική στο κατάστρωμα του «Τιτανικού», καλή τύχη. Εγώ δεν το βλέπω έτσι. Η τέχνη είναι ένα σημάδι ελπίδας, είναι απολύτως ουσιώδης και απαραίτητη, μας δίνει χώρο να αναπνεύσουμε, να ζήσουμε, να αναπτυχθούμε. Χωρίς αυτήν δεν είμαστε ολοκληρωμένοι. Ειδικά η αφήγηση είναι κάτι που όλοι μοιραζόμαστε και στο οποίο ανταποκρινόμαστε από πολύ μικρή ηλικία. Είναι δείγμα της ανθρώπινης φύσης μας όχι μόνο να λέμε ιστορίες, αλλά και να τις ακούμε. Πάντα λέω στους νέους συνεργάτες μου ότι αυτό που μας ενώνει είναι πιο δυνατό από ό,τι μας χωρίζει. Και οι ιστορίες ενώνουν.
Γιατί είναι σημαντική ειδικά η μεταφρασμένη λογοτεχνία σε μια εποχή σαν τη δική μας;
Υπάρχουν διάφοροι τρόποι για να κατανοήσει κάποιος τους άλλους μέσω της τέχνης και της καλλιτεχνικής δημιουργίας – ο κινηματογράφος, η μουσική, η όπερα, το μπαλέτο. Αλλά αυτά τα καλλιτεχνικά πεδία χαρακτηρίζονται και από μια διαμεσολάβηση. Η μεταφρασμένη λογοτεχνία είναι για τον αναγνώστη ο απλούστερος τρόπος ώστε να μπει στη θέση του άλλου. Δημιουργεί ενσυναίσθηση, σε κάνει καλύτερο ακροατή, διευρύνει την αντίληψή σου για τον κόσμο. Δεν λέω ότι όσοι διαβάζουν μεταφρασμένη λογοτεχνία είναι καλύτεροι άνθρωποι από όσους δεν διαβάζουν. Αλλά νομίζω ότι η πράξη της ανάγνωσης, ιδίως ενός έργου που προέρχεται από άλλη γλώσσα, επιτρέπει να ακούσουμε άλλες φωνές, να κατανοήσουμε άλλες ζωές. Και αυτό είναι το σημαντικότερο όλων.
Ως διαχειρίστρια του διεθνούς βραβείου Μπούκερ, έχετε διαπιστώσει αλλαγές στην πρόσληψη της μεταφρασμένης λογοτεχνίας στον αγγλόφωνο κόσμο;
Eχουμε δει πολύ ενδιαφέρουσες αλλαγές. Παραδοσιακά, στη Βρετανία, ο μέσος αγοραστής μυθιστορημάτων γραμμένων στα αγγλικά είναι μια γυναίκα 64 ετών. Πέρυσι πωλήθηκαν δύο εκατομμύρια αντίτυπα μεταφρασμένης λογοτεχνίας γραμμένης από συγγραφείς που βρίσκονται εν ζωή. Τα μισά τα αγόρασαν άνδρες, τα άλλα μισά γυναίκες. Τα μισά επίσης αγοράστηκαν από άτομα κάτω των 35 και τα μισά από αυτά, δηλαδή 500.000 αντίτυπα, από αναγνώστες ηλικίας 17 έως 24 ετών. Πρόκειται για μια νέα γενιά αναγνωστών, που δεν διαβάζουν ό,τι οι γονείς τους, δηλαδή Γάλλους κλασικούς, Γερμανούς ή Ρώσους. Η αγαπημένη λογοτεχνική πηγή αυτών των νέων ανθρώπων είναι η ιαπωνική γλώσσα, ακολουθούμενη από την κορεατική. Τους ελκύει η εμπειρία των νέων συγγραφέων από την Ιαπωνία και τη Νότια Κορέα, οι οποίοι θέτουν τα ίδια υπαρξιακά ερωτήματα με εκείνους: πώς βγάζεις νόημα από τον κόσμο, τι είναι σωστό και τι λάθος, πώς βρίσκεις την αγάπη. Φαίνεται ότι οι νέοι λογοτέχνες αυτών των δύο χωρών έχουν αποδυθεί σε μια αναζήτηση απαντήσεων, η οποία είναι πολύ επιδραστική. Και βέβαια, οι τοίχοι μεταξύ των διαφόρων ειδών έχουν πέσει – άνθρωποι που αγαπούν το σινεμά, την K-pop, τις πολεμικές τέχνες συχνά διαβάζουν και λογοτεχνία.
Η μεταφρασμένη λογοτεχνία είναι για τον αναγνώστη ο απλούστερος τρόπος ώστε να μπει στη θέση του άλλου. Δημιουργεί ενσυναίσθηση, σε κάνει καλύτερο ακροατή, διευρύνει την αντίληψή σου για τον κόσμο.
Τι συμβαίνει με τις λεγόμενες «μικρές» γλώσσες, όπως τα ελληνικά;
Πρώτα από όλα δεν θεωρώ τα ελληνικά «μικρή» γλώσσα. Είναι μια υπέροχη, σπουδαία γλώσσα, πολύ όμορφη και θεμελιωδώς σημαντική για τον κόσμο. Τούτου λεχθέντος, ελάχιστη σύγχρονη ελληνική λογοτεχνία μεταφράζεται στο Ηνωμένο Βασίλειο. Δεν ξέρω γιατί. Ισως έχει να κάνει με τη δομή της ελληνικής εκδοτικής βιομηχανίας και τον τρόπο με τον οποίο πωλούνται τα μεταφραστικά δικαιώματα στο εξωτερικό. Πραγματικά δεν γνωρίζω την απάντηση, αλλά είναι πάρα, πάρα, πάρα πολύ λίγα τα ελληνικά μυθιστορήματα που κατατίθενται ως υποψήφια για το διεθνές βραβείο Μπούκερ.
Ο φετινός νικητής, το «Heart Lamp» της Ινδής Μπάνου Μουστάκ, είναι η πρώτη συλλογή διηγημάτων που κερδίζει το διεθνές βραβείο Μπούκερ. Αντικατοπτρίζει αυτή η επιλογή κάποια πολιτισμική στροφή; Oτι, λ.χ., δεν έχουμε πολύ χρόνο για μεγάλα μυθιστορήματα;
Αρκετά βιβλία φέτος δεν ήταν μεγάλα. Νομίζω ότι υπάρχει αυξημένη προτίμηση για μικρότερης έκτασης έργα, είτε μυθιστορήματα είτε συλλογές διηγημάτων. Παρατηρείται επίσης μια ενδιαφέρουσα τάση από την Ινδία. Μέχρι πρόσφατα κυριαρχούσαν τα βιβλία Ινδών συγγραφέων που ήταν γραμμένα στα αγγλικά. Oμως το 2022 κέρδισε το «Τάφος στην άμμο», ένα βιβλίο μεταφρασμένο από τα χίντι. Eκτοτε οι εκδότες άρχισαν να στρέφονται και στις ινδικές γλώσσες. Το «Heart Lamp» είναι μεταφρασμένο από την κανάντα, μια γλώσσα σχεδόν άγνωστη εκτός Ινδίας και με λίγες γραπτές πηγές, αν και τη μιλούν σαν μητρική περίπου 40 εκατομμύρια μέλη μιας μεγάλης μουσουλμανικής κοινότητας της Ινδίας. Η συγγραφέας Μπάνου Μουστάκ είναι δικηγόρος και ακτιβίστρια. Γράφει διηγήματα όλη τη ζωή της και η μεταφράστριά της Ντίπα Μπάστι επέλεξε δώδεκα από το σύνολο του έργου της. Δεν πρόκειται, δηλαδή, για συλλογή που συνέθεσε η συγγραφέας. Αρκετά διηγήματά της έχουν οικιακό περιεχόμενο, επικεντρώνονται στις γυναίκες και καταγράφουν με ανατρεπτικό τρόπο τις πιέσεις που δέχονται. Κάποια είναι τραγικά, άλλα χιουμοριστικά και όλα μεταδίδουν κάτι εκπληκτικά οικουμενικό. Τη βραδιά της απονομής, στις 20 Μαΐου, η συγγραφέας και η μεταφράστρια, όπως οι νικητές κάθε χρονιάς, έβγαλαν λόγο. Πέρυσι, η ομιλία της Τζένι Eρπενμπεκ προβλήθηκε διαδικτυακά 65.000 φορές μέσα σε ένα χρόνο. Η ομιλία της Μουστάκ προβλήθηκε 37 εκατομμύρια φορές σε μία εβδομάδα. Νομίζω πως το έργο άγγιξε κάτι βαθιά ανθρώπινο και οικουμενικό – ακόμη και αν κάποιες προβολές προήλθαν αναπόφευκτα από την Ινδία και τη διασπορά της.
Συμπερίληψη και αντιπροσώπευση πολλών φωνών ή αυστηρώς λογοτεχνικά κριτήρια; Πρέπει ένα διεθνές βραβείο να πετυχαίνει τη χρυσή τομή μεταξύ τους;
Θα το έθετα διαφορετικά. Κανείς δεν θέλει ένα κακογραμμένο ή άψυχο βιβλίο. Παρατηρώ όμως να εξελίσσεται και μια ιδιαίτερα αθόρυβη επανάσταση στο κομμάτι της ανάγνωσης. Το αναγνωστικό κοινό ενδιαφέρεται πλέον για βιώματα ανθρώπων από όλο τον κόσμο, από χώρες για τις οποίες οι Ευρωπαίοι και οι Αμερικανοί δεν έχουν διαβάσει πολλά πράγματα. Είναι λες και οι λύκοι κατεβαίνουν από το βουνό, κάτι που δεν με εκπλήσσει καθόλου.
Η μεταφραστική ικανότητα της τεχνητής νοημοσύνης βελτιώνεται σταθερά. Μπορεί να αντικαταστήσει τον άνθρωπο;
Είμαστε στην αρχή· φυσικά και βελτιώνεται. Δεν γνωρίζουμε πόσο καλή μπορεί να γίνει. Υποψιάζομαι ότι θα υπάρξουν εκατοντάδες πτυχές της ανθρώπινης ζωής στις οποίες η μετάφραση μέσω ΑΙ θα είναι αποτελεσματική. Το αν θα μπορεί να αναπαράγει τη «μαγεία» της ανθρώπινης μετάφρασης, δεν το γνωρίζω.
Το κοινό ενδιαφέρεται πλέον για βιώματα ανθρώπων από όλο τον κόσμο, από χώρες για τις οποίες οι Ευρωπαίοι και οι Αμερικανοί δεν έχουν διαβάσει πολλά πράγματα. Είναι λες και οι λύκοι κατεβαίνουν από το βουνό.
Iσως αυτό που μας ξεχωρίζει δεν είναι οι απέραντες γνώσεις, αλλά ο μοναδικός κάθε φορά συνδυασμός εμπειριών. Εσείς μεγαλώσατε στην Κένυα, σε μια γαλλοϊταλική οικογένεια, και σπουδάσατε αραβικά στην Οξφόρδη, ένα μείγμα ιδιαίτερο.
Δεν γνωρίζουμε ακόμη. Eνα μεγάλο κομμάτι της συζήτησης παρουσιάζει τα πράγματα εντελώς δυαδικά: είτε από την τεχνητή νοημοσύνη προέρχεται κάτι είτε είναι ανθρώπινο. Τι θα ίσχυε, όμως, αν βλέπαμε να αναπτύσσεται ένα υβριδικό είδος μετάφρασης; Δεν υπάρχει λογική εξήγηση στο γιατί θα πρέπει να ισχύει ή το ένα ή το άλλο.
Ησαστε μέλος του διοίκησης του Φεστιβάλ Βιβλίου του Εδιμβούργου. Ανεβαίνουν σε δημοτικότητα αυτού του είδους οι διοργανώσεις έναντι, π.χ., των μεγάλων εκθέσεων, όπως αυτή της Φρανκφούρτης; Γνωρίζετε κάποιο ελληνικό φεστιβάλ ή έκθεση;
Είναι εντελώς διαφορετικά. Η Φρανκφούρτη είναι εμπορική έκθεση, γι’ αυτό θα συνεχιστεί. Τα φεστιβάλ όμως βρίσκονται σε ένα πολύ κρίσιμο σημείο. Η διοργάνωσή τους είναι δαπανηρή. Οι συγγραφείς καλούνται να ταξιδέψουν έως εκεί, συχνά αεροπορικώς, κάτι που δεν είναι βιώσιμο περιβαλλοντικά. Τα φεστιβάλ πρέπει να επανεφεύρουν τον εαυτό τους, ενώ ειδικά στη Βρετανία υπάρχουν και θέματα χρηματοδότησης, καθώς οι συγγραφείς διαφωνούν με χορηγίες από εταιρείες καυσίμων ή από άλλες που συνδέονται, π.χ., με το Ισραήλ. Πιστεύω ότι θα δούμε ανακατατάξεις. Οι νικητές θα είναι τα μεγάλα διεθνή φεστιβάλ, όπως αυτό του Εδιμβούργου, καθώς και τα πολύ μικρά, τοπικού ή ειδικού ενδιαφέροντος φεστιβάλ, που στηρίζουν τους ντόπιους συγγραφείς. Τα μεσαία ήδη υποφέρουν. Οσο για τα ελληνικά, δεν ξέρω πολλά, αλλά έχω βρεθεί σε ένα πολύ μικρό, στην Καρδαμύλη, στο σπίτι του Πάτρικ Λι Φέρμορ. Προσελκύει κόσμο που αγαπάει την Ελλάδα και την Ιστορία της. Είναι πολύ ωραίο.
Υπήρξατε αρχισυντάκτρια πολιτιστικών στον Economist για 15 χρόνια. Εχουν αλλάξει οι πολιτιστικές σελίδες στα περιοδικά και στις εφημερίδες;
Υπάρχει πολύ λιγότερη λογοτεχνική κριτική. Κυριαρχούν άρθρα για την τηλεόραση, το Netflix, τον κινηματογράφο, καθώς και πολλά κείμενα που βασίζονται σε δεδομένα και στατιστικά, παρά σε αισθητικά ή καλλιτεχνικά κριτήρια. Πιστεύω ότι πρόκειται για μια γενεακή αλλαγή. Καλή ή κακή, δεν ξέρω, δεν είμαι το κατάλληλο άτομο για να κρίνει. Αλλά η αλλαγή είναι σαφής.
*Η συλλογή διηγημάτων της Μπάνου Μούστακ, «Heart Lamp», που απέσπασε το διεθνές βραβείο Μπούκερ 2025, πρόκειται να κυκλοφορήσει από τις εκδόσεις Καστανιώτη.
