Σε πρόσφατη συζήτηση με φίλες και φίλους, ο λόγος ήρθε και στη λογοτεχνία. Αφορμή να ανάψουν τα αίματα (που λέει ο λόγος…), η απονομή του Νομπέλ στον Λάσλο Κρασναχορκάι. Παρεμπιπτόντως, ο Κρασναχορκάι είναι ασφαλώς δύσβατος συγγραφέας, αλλά κατά τη γνώμη μου γράφει καλή λογοτεχνία. Απαιτείται απλώς υπομονή ώσπου να μπεις στον κόσμο του, όπως βέβαια απαιτείται και κατά το δυνατόν καθαρό μυαλό. Με άλλα λόγια, μην προσπαθήσετε να τον διαβάσετε στο μετρό, κρατώντας τη χειρολαβή, ή λίγο πριν κοιμηθείτε, έχοντας μόλις φάει τα γεμιστά σας και έχοντας πιει την μπιρίτσα σας.
Με αφετηρία λοιπόν τη βράβευση του Κρασναχορκάι, η συζήτηση επεκτάθηκε στον θεσμό των Νομπέλ και στις αντιρρήσεις που μπορεί να υπάρχουν για τις επιλογές της Σουηδικής Ακαδημίας. Αντιρρήσεις για το ποιοι και ποιες «το έχουν πάρει», αλλά και αναφορά σε εκείνους και εκείνες που δεν «το πήραν όσο ζούσαν» ή, έστω, που δεν «το έχουν πάρει ακόμη». Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι εδώ και αρκετά χρόνια οι επιλογές γίνονται και με εξωλογοτεχνικά κριτήρια. Πιο συγκεκριμένα, συνυπολογίζοντας κάποιες «διπλωματικές» παραμέτρους, στις οποίες, είτε έχουν γεωγραφικό/γεωπολιτικό χαρακτήρα είτε σχετίζονται με ζητήματα φύλου (θυμηθείτε την αναλογία ανδρών – γυναικών τα τελευταία χρόνια, σε σύγκριση με το τι γινόταν κατά το παρελθόν), φαίνεται να πρυτανεύει η έγνοια να αποφευχθούν δυσάρεστες επιπλοκές, και γενικώς μπελάδες. Ενδεικτικά και μόνο, θα αναφέρω το παράδειγμα του Ουελμπέκ, μείζονος συγγραφέα της εποχής μας κατά τη γνώμη μου, για τον οποίο διακινδυνεύω την πρόβλεψη ότι δεν πρόκειται ποτέ «να πάρει» το Νομπέλ. Και αυτό για έναν πολύ απλό λόγο: η Ακαδημία δεν θέλει φασαρίες και μπλεξίματα, σαν αυτά που είναι ενδεχόμενο να δημιουργήσει ένας συγγραφέας τόσο δύστροπος, σχεδόν μισάνθρωπος. Είναι πολύ πιθανό, ας πούμε, ο Ουελμπέκ να αποποιηθεί το Νομπέλ ή να το δεχθεί, αλλά να πει κάποια χοντράδα κατά την τελετή της απονομής.
Ο Κρασναχορκάι είναι δύσβατος συγγραφέας. Απαιτείται υπομονή ώσπου να μπεις στον κόσμο του, και καθαρό μυαλό. Μην προσπαθήσετε να τον διαβάσετε λίγο πριν κοιμηθείτε, έχοντας μόλις φάει τα γεμιστά σας.
Μιας και ο λόγος περί βιβλίων σήμερα, σκεφτόμουν προ ημερών ποιες είναι ίσως οι πιο φημισμένες εναρκτήριες φράσεις της παγκόσμιας γραμματείας, και ειδικότερα λογοτεχνίας. Θα μπορούσα λοιπόν, πηγαίνοντας πολύ πίσω, να αναφέρω το «Μήνιν άειδε, θεά, Πηληϊάδεω Αχιλήος» και το «Ανδρα μοι έννεπε, Μούσα, πολύτροπον…», από την Ιλιάδα και την Οδύσσεια αντίστοιχα. Και βέβαια, ποιος δεν ξέρει τους πρώτους στίχους από τον «Φάουστ» του Γκαίτε: «Αχ, σπούδασα φιλοσοφία και νομική και ιατρική… και να ‘μαι εδώ, με τόσα φώτα, εγώ μωρός όσο και πρώτα».
Από τον 19ο αιώνα πάλι, θα ανέφερα την «Αννα Καρένινα» του Τολστόι και τη φράση «Ολες οι ευτυχισμένες οικογένειες μοιάζουν η μία με την άλλη· η κάθε δυστυχισμένη οικογένεια είναι δυστυχισμένη με τον δικό της τρόπο», αλλά βέβαια και την «Ιστορία δύο πόλεων» του Ντίκενς, που αρχίζει με την περιώνυμη όσο και δυσμετάφραστη φράση «It was a time to live, it was a time to die». [Παραθέτω το πρωτότυπο μόνο στις γλώσσες τις οποίες γνωρίζω.] Σε μία ακόμη, σχετικά πρόσφατη έκδοση του κλασικού αυτού έργου, είδα τη φράση μεταφρασμένη αρκετά ελεύθερα είναι αλήθεια αλλά πάντως ευθύβολα: «Ηταν οι καλύτεροι καιροί, ήταν οι χειρότεροι καιροί».
Η «Αννα Καρένινα» του Τολστόι αρχίζει με τη φράση «Ολες οι ευτυχισμένες οικογένειες μοιάζουν η μία με την άλλη· η κάθε δυστυχισμένη οικογένεια είναι δυστυχισμένη με τον δικό της τρόπο».
Μπαίνοντας στον 20ό αιώνα, θα σταματούσα σε κάποιους από τους γενάρχες του μοντερνισμού, με την ευρύτερη προφανώς έννοια του όρου: τον Προυστ, τον Κάφκα, τον Τ. Σ. Ελιοτ. Ετσι, το «Αναζητώντας τον χαμένο χρόνο» ξεκινά με την τόσο απλή, απέριττη φράση «Για χρόνια πλάγιαζα νωρίς» («Longtemps, je me suis couché de bonne heure»), η οποία ωστόσο μάς εισάγει σε ένα ολόκληρο σύμπαν, το σύμπαν ενός ανθρώπου που έδειξε πώς μπορείς να γράψεις μεγάλη λογοτεχνία ακόμη και μιλώντας για τα μπισκότα με τα οποία η θεία σου συνόδευε το τσάι της. Αλλά και τι να πει κανείς για τον βίαιο, σχεδόν εφιαλτικό τρόπο με τον οποίο ο Κάφκα εισάγει τον αναγνώστη στη «Μεταμόρφωσή» του: «Ο Γκρέγκορ Σάμσα ξύπνησε μια μέρα από ταραγμένο ύπνο και είδε ότι είχε μεταμορφωθεί σε τεράστιο σκαθάρι». Ουκ ολίγες φορές έχουν μεταφραστεί στα ελληνικά και τα «Τέσσερα κουαρτέτα» του Τ. Σ. Ελιοτ, οπότε δυσκολεύομαι να διαλέξω μία από τις αποδόσεις του εμβληματικού πρώτου στίχου από το «Burnt Norton» («Time present and time past are perhaps both present in time future»). Ας μείνω λοιπόν στην πιο πιστή μετάφραση: «Ο παρών χρόνος και ο παρελθών χρόνος είναι ίσως και οι δύο παρόντες στον μέλλοντα χρόνο».
Θα κλείσω αυτήν την (εντελώς υποκειμενική, προφανώς) περιήγηση σε εναρκτήριες φράσεις λογοτεχνικών έργων με τον «Ξένο» του Καμύ: «Σήμερα πέθανε η μητέρα» («Aujourd’hui, maman est morte»). Αυτή η τόσο απλή, τόσο στεγνή, τόσο «ουδέτερη» εκ πρώτης όψεως φράση προοικονομεί, ωστόσο, το βασικό μοτίβο του μυθιστορήματος: την αποστασιοποίηση, την υπαρξιακή αποξένωση του ήρωα, του Μερσώ, από τον κόσμο στον οποίο ζει. Ο θάνατος της μητέρας του είναι για εκείνον ένα απλό συμβάν, κάτι που το αντιμετωπίζει χωρίς καμιά συναισθηματική φόρτιση. Οπως απλό «συμβάν» θα είναι και το ότι θα σκοτώσει έναν Αραβα στην παραλία, έτσι, χωρίς λόγο. Ισως επειδή απλώς… ο πολύ δυνατός ήλιος τον τύφλωνε.
