Πρόκειται για μία από τις σημαντικότερες φωνές της σύγχρονης ουκρανικής λογοτεχνίας. Η Τάνια Μαλιαρτσούκ έχει συνδέσει τη γραφή της με τη μνήμη, το τραύμα και την ταυτότητα μιας χώρας που μαθαίνει να επιβιώνει μέσα στην Ιστορία.
Γεννημένη στο Ιβάνο-Φρανκίβσκ και εγκατεστημένη στη Βιέννη από το 2011, το 2018 τιμήθηκε με το βραβείο Ingeborg Bachmann – το σημαντικότερο της γερμανόφωνης λογοτεχνίας. Με αφορμή την ελληνική έκδοση του βιβλίου της «Η ιστορία συνεχίζεται, κάνουμε διάλειμμα για μιαν ανάσα» (μτφρ.: Ελενα Σταγκουράκη, εκδόσεις Εστία), μιλάει στην «Κ» για τη ζωή ανάμεσα σε δύο πατρίδες, για την Ουκρανία που πολεμάει και γράφει για τη μνήμη ως πεδίο μάχης και για τη λογοτεχνία ως τρόπο να παραμείνεις άνθρωπος μέσα στον παραλογισμό του πολέμου.
Πώς επηρέασε η εμπειρία της μετανάστευσης τη φωνή και τη θεματολογία σας;
Η μετανάστευση είναι πάντα ένα σοκ. Αν και εγώ, σε αντίθεση με εκατομμύρια Ουκρανές σήμερα, δεν έφυγα λόγω πολέμου, αλλά με τη θέλησή μου το 2011, η ζωή μου χωρίστηκε κι αυτή σε «πριν» και «μετά». Πρόκειται για μια βαθιά τομή, μετά την οποία ο άνθρωπος έρχεται αντιμέτωπος με τον φόβο της απώλειας των ριζών, της γλώσσας, της ταυτότητας. Και η ουκρανική ταυτότητα είναι έτσι κι αλλιώς περίπλοκη. Η ιστορία της Ουκρανίας είναι μια ιστορία παρατεταμένης ακυβερνησίας, πολέμων, γενοκτονιών, πολιτικών διώξεων και μαζικών εκτοπισμών. Η μετακόμιση στη Βιέννη, που έγινε το δεύτερο σπίτι μου, με οδήγησε να στραφώ στο παρελθόν, κυρίως στην ουκρανική ιστορία του 20ού αιώνα. Εκεί βρίσκονται πολλές από τις προσωπικές και συλλογικές μου πληγές. Κάποτε κάποιος είπε πως «πατρίδα είναι ο τόπος όπου είναι θαμμένοι οι νεκροί σου». Εγώ λέω: πατρίδα είναι ο τόπος από τον οποίο προέρχονται τα τραύματά σου.
Τι σημαίνει για εσάς η ουκρανική ταυτότητα σήμερα και πώς τη μεταφέρετε στη λογοτεχνία σας;
Πριν από τη ρωσική εισβολή το 2022 δεν θα μπορούσα να δώσω σύντομη απάντηση. Η ουκρανική ταυτότητα ήταν πάντα σύνθετη. Γεννήθηκα στο Ιβάνο-Φρανκίβσκ, μια πόλη που πριν από τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο ήταν κυρίως εβραϊκή και πολωνική. Οι Εβραίοι εξοντώθηκαν, οι Πολωνοί εκδιώχθηκαν και η πόλη γεννήθηκε εκ νέου ως ουκρανική. Αλλά μόνο η εθνικότητα καθορίζει ποιος είμαι; Η μακραίωνη συνύπαρξη Εβραίων, Ουκρανών, Πολωνών –όπως και σε άλλες περιοχές με Γερμανούς, Eλληνες, Βουλγάρους– έγινε μέρος του DNA μας. Η Ουκρανία είναι μια μεθόριος και η πολυμορφία υπήρξε πάντα θεμέλιο της ταυτότητάς της. Μετά την Επανάσταση της Αξιοπρέπειας το 2014 και, πολύ περισσότερο, μετά το 2022, αυτές οι «αποσπασματικές» ταυτότητες άρχισαν να σχηματίζουν μια κοινή πολιτική ουκρανική ταυτότητα. Δεν σχετίζεται απλώς με την εθνική καταγωγή, είναι θέμα επιλογής, κοσμοαντίληψης, δημοκρατικών αξιών και οράματος για το μέλλον. Είναι μια μορφή αντίστασης στη ρωσική επιθετικότητα. Οι άνθρωποι επιλέγουν συνειδητά την ελευθερία αντί για τη φυλακή και τη βία που φέρνει η Ρωσία και είναι έτοιμοι να πεθάνουν γι’ αυτή την επιλογή. Εδώ και πάνω από τριάμισι χρόνια η Ουκρανία αντιστέκεται στον δεύτερο ισχυρότερο στρατό του κόσμου – μοιάζει με θαύμα. Ο φιλόσοφος Βολοντίμιρ Γερμόλενκο είπε εύστοχα: «Το να είσαι Ουκρανός σήμερα σημαίνει να είσαι ικανός για το αδύνατο».
Κάποτε κάποιος είπε πως «πατρίδα είναι ο τόπος όπου είναι θαμμένοι οι νεκροί σου». Εγώ λέω: πατρίδα είναι ο τόπος από τον οποίο προέρχονται τα τραύματά σου.
Η έννοια της μνήμης είναι κεντρική στο έργο σας. Πώς αντιλαμβάνεστε τον ρόλο της συλλογικής μνήμης στην Ουκρανία;
Η συλλογική μνήμη είναι κάτι εύθραυστο, αλλά απολύτως αναγκαίο. Ενώνει την κοινότητα και συγκροτεί έναν κοινό αξιακό χώρο. Η ιστορική της διάσταση είναι σημαντική, όχι όμως η μόνη. Δεν πρόκειται για εγχειρίδιο Ιστορίας, αλλά για συλλογική μυθοπλασία. Οι κοινωνίες θυμούνται συνήθως τραγωδίες, ήττες ή φωτεινές νίκες. Στην Ουκρανία οι νίκες άργησαν να έρθουν – ξεκίνησαν ουσιαστικά με την ανεξαρτησία το 1991. Εκτοτε, γενιές ανθρώπων μεγάλωσαν με τις αξίες της αξιοπρέπειας και των ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Οι δύο επαναστάσεις, του 2004 και του 2014, ήταν βήματα της κοινωνίας των πολιτών προς την ευθύνη για τη χώρα και, κατ’ επέκταση, για τη μνήμη της.
Οι προηγούμενες γενιές ζούσαν στη σκιά του ολοκληρωτικού καθεστώτος της Σοβιετικής Ενωσης και φοβούνταν να θυμούνται. Η μνήμη μπορούσε να σου κοστίσει τη δουλειά, την ελευθερία, τη ζωή. Το σοβιετικό σύστημα κατέστρεφε συστηματικά κάθε μνήμη: έκτιζε πολυκατοικίες πάνω σε νεκροταφεία, μετονόμαζε πόλεις, κατέστρεφε μνημεία, εξόντωνε ή συνέθλιβε την πολιτιστική ελίτ. Η ουκρανική συλλογική μνήμη μοιάζει με ομαδικό τάφο, όπου είναι θαμμένα γεγονότα που δεν μπορούν πια να ανασυρθούν, γιατί δολοφονήθηκαν κι εκείνοι που θυμούνταν τους δολοφονημένους. Εγκλήματα όπως ο λιμός του 1933 έμειναν ατιμώρητα.
Δεν τρέφω αυταπάτες ότι η λογοτεχνία μπορεί να αποκαταστήσει τη μνήμη ή να φέρει δικαιοσύνη. Μπορεί όμως να επιστήσει την προσοχή σε γεγονότα και πρόσωπα που δεν πρέπει να ξεχαστούν. Μπορούμε να επιλέγουμε τι θα θυμόμαστε και ταυτόχρονα να αποδομούμε τη μνήμη εκεί όπου είναι τοξική ή ψευδής. Η μνήμη είναι πάντα πεδίο μάχης. Αυτό που θυμόμαστε καθορίζει το μέλλον μας. Γι’ αυτό και οι αυταρχικοί προσπαθούν να την αλλοιώσουν: να την κλέψουν, να τη μειώσουν σε μερικές ψευδοαλήθειες, να επιβάλουν τη δική τους εκδοχή. Οποιος ελέγχει τη μνήμη, ελέγχει και το μέλλον.
Πώς βρίσκετε την ισορροπία ανάμεσα στη λογοτεχνική αφήγηση και την πολιτική πραγματικότητα που ζει η χώρα σας;
Δεν τη βρήκα και δεν είμαι σίγουρη ότι υπάρχει. Δεν μπορώ να γράψω μυθοπλασία· γράφω δοκίμια, άρθρα, ομιλίες. Γράφω καθημερινά, αλλά όχι τα μυθιστορήματα που ονειρευόμουν. Πολλοί συνάδελφοί μου –και γυναίκες από τον χώρο του πολιτισμού– υπηρετούν σήμερα στον στρατό. Κάποιες έχουν ήδη σκοτωθεί. Οι Ουκρανοί συγγραφείς που χάθηκαν στον πόλεμο ξεπερνούν τους εκατό. Πεθαίνουν γείτονες, φίλοι, νέοι άνθρωποι. Στην Ουκρανία, η πραγματικότητα νίκησε τη λογοτεχνία. Αυτό που γράφεται σήμερα στα ουκρανικά είναι κυρίως ποίηση – το είδος που μπορεί να συλλάβει με ακρίβεια το συναίσθημα και δεν απαιτεί πολύ χρόνο. Επίσης ρεπορτάζ, δοκίμια, μαρτυρίες. Η λογοτεχνία έγινε μέσο τεκμηρίωσης των εγκλημάτων και στοχασμού πάνω στην ανθρώπινη κατάσταση μέσα στον υπαρξιακό τρόμο. Ισως αυτή να είναι η σημερινή της αποστολή. Κι όμως, το βιβλίο στην Ουκρανία δεν υπήρξε ποτέ τόσο σημαντικό όσο τώρα. Παρά τον πόλεμο, τα βιβλιοπωλεία είναι γεμάτα νέες εκδόσεις και μεταφράσεις, ιδρύονται νέοι εκδοτικοί οίκοι, ο κόσμος αγοράζει βιβλία, πηγαίνει σε φεστιβάλ και συναντήσεις. Πριν από λίγο καιρό, έπειτα από μια τέτοια εκδήλωση, ήρθαν κοντά μου φοιτητές και μου είπαν ότι τους σημάδεψε ένα βιβλίο που είχα γράψει πριν γεννηθούν. Αυτό προσφέρει ένα, έστω εύθραυστο, αίσθημα κανονικότητας που ούτε ο πόλεμος μπορεί να καταστρέψει.
Αυτό που θυμόμαστε καθορίζει το μέλλον μας. Γι’ αυτό και οι αυταρχικοί προσπαθούν να αλλοιώσουν τη μνήμη. Οποιος την ελέγχει, ελέγχει και το μέλλον.
Τι είναι το πιο δύσκολο στο να γράφετε για την Ουκρανία ενώ βρίσκεστε μακριά της;
Το πιο δύσκολο είναι να το επιτρέψω στον εαυτό μου. Να απελευθερωθώ από την ενοχή. Υπάρχει αυτό που λέμε «σύνδρομο του επιζήσαντος». Μετά το Ολοκαύτωμα, πολλοί Εβραίοι που επέζησαν έβαλαν τέλος στη ζωή τους. Παλιά δεν καταλάβαινα αυτή την ψυχολογία, τώρα μπορώ. Η ενοχή διαπερνά βαθιά τους Ουκρανούς που ζουν στο εξωτερικό, κι εμένα μαζί τους. Οι Ουκρανοί που μένουν στα δυτικά αισθάνονται ενοχή απέναντι σε όσους ζουν στα ανατολικά, των οποίων οι πόλεις καταστράφηκαν. Οι άμαχοι απέναντι στους στρατιώτες, οι στρατιώτες απέναντι στους πεσόντες συντρόφους τους. Είναι ένας αδυσώπητος κύκλος ενοχής, με τον οποίο ο καθένας πρέπει να παλέψει μόνος του. Για έναν συγγραφέα προστίθενται επιπλέον ερωτήματα: έχω δικαίωμα να γράφω; Κι αν ναι, για τι πράγμα; Ποιες είναι οι ηθικές μου γραμμές;
Ποιο είναι το προσωπικό σας κίνητρο να συνεχίζετε να γράφετε σε καιρό πολέμου;
Eχασα την ιδεαλιστική πίστη ότι η λογοτεχνία μπορεί να αλλάξει τον κόσμο προς το καλύτερο. Ο πόλεμος είναι μεγαλύτερος και αρχαιότερος από κάθε λογοτεχνία. Καταστρέφει τον άνθρωπο και κάθε τι ανθρώπινο, εξαφανίζει την ιδιωτικότητα – κι αυτή ακριβώς είναι ο χώρος της λογοτεχνίας, όπου ο «μικρός άνθρωπος» αποκτά δικαίωμα στη ζωή και στα συναισθήματά του. Κι όμως, το να σταματήσω να γράφω θα σήμαινε να σταματήσω να υπάρχω. Το κίνητρό μου κάθε πρωί να κάθομαι στο γραφείο είναι μάλλον εγωιστικό: δεν θέλω να επιτρέψω να σβηστώ ως άνθρωπος.
Ποιες θεματικές θα θέλατε να εξερευνήσετε στο μέλλον;
Φοβάμαι ότι μέχρι το τέλος της ζωής μου –όσο μακρύ ή σύντομο κι αν είναι– η μόνη θεματική που θα με απασχολεί ως Ουκρανή συγγραφέα θα είναι τα ρωσικά εγκλήματα πολέμου και η αντίσταση απέναντι στο ρωσικό αυτοκρατορικό αφήγημα. Ο πόνος και τα τραύματα που έχει υποστεί η Ουκρανία ξεπερνούν τις ζωές πολλών ανθρώπων. Οι επόμενες γενιές είναι καταδικασμένες να τα αντιμετωπίσουν, θέλουν δεν θέλουν. Παρ’ όλα αυτά, ελπίζω να κρατήσω για τον εαυτό μου λίγο χώρο για απόλαυση και αταξία και παρά την ευθύνη, να παραμείνω εσωτερικά ελεύθερη και απρόβλεπτη.
